{"article":{"1368":"Awdur Cymreig oedd Daniel Owen (20 Hydref 1836 \u2013 22 Hydref 1895). Roedd yn un o lenorion mwyaf blaengar y 19g yn yr iaith Gymraeg a gofir fel un o arloeswyr mawr y nofel yn Gymraeg.  Bywgraffiad Ganwyd Owen yn yr Wyddgrug yn fab i'r gl\u00f6wr Robert Owen. Bu farw ei dad a'i ddau frawd, James a Robert, ar 12 Mai 1838 mewn damwain pan fu llifogydd ym mhwll glo Argoed, gan adael Owen, ei fam, a thri o frodyr a chwiorydd eraill i ddibynnu ar elusen y plwyf am eu cynhaliaeth. Ni dderbyniodd lawer o addysg ffurfiol, ond cydnabu Owen ei ddyled i'r addysg a dderbyniodd yn yr Ysgol Sul. Yn 12 oed, daeth Owen yn brentis i deiliwr, Angel Jones, a oedd yn un o flaenoriaid ac arweinwyr y Methodistiaid Calfinaidd yn yr Wyddgrug. Disgrifiodd Owen y brentisiaeth fel math o goleg, a dechreuodd ysgrifennu cerddi wedi iddo gael ei ddylanwadu gan un o'i gydweithwyr. Defnyddiodd Owen siop y teiliwr fel cyfle i drafod a dadlau gyda'i gyd-weithwyr a'r cwsmeriaid, thema sy'n amlwg yn ei nofelau. Ymhlith pynciau'r trafodaethau oedd materion gwleidyddol a diwinyddol; a darllenwyd ar lafar o destunau amrywiol mewn Cymraeg a Saesneg gan gynnwys nofelau'r awduron Saesneg George Eliot a Walter Scott. Roedd Owen ac aelodau eraill o'i gylch yn barddoni hefyd, ac ymysg gweithiau llenyddol cynharaf yr awdur y mae amryw o gerddi a ysgrifennwyd yn ystod ei gyfnod yn brentis i Angel Jones. Defnyddiodd y ffugenw 'Glaslwyn' wrth gyhoeddi cerddi yn y cylchgronau. Bu Daniel Owen yn hyfforddi am gyfnod yng Ngholeg y Bala, (1865-1867), sef Coleg hyfforddi ei enwad ar y pryd. Ni chafodd ei ordeinio gan iddo ddewis gadael ei astudiaethau pan briododd ei frawd Dafydd, gan adael Owen i gynnal ei chwiorydd a'i fam. Roedd yn falch, fodd bynnag, o gael dychwelyd i'r Wyddgrug ac ailafael yn ei waith yn siop Angel Jones, lle bu'n gweithio fel teiliwr tan ddiwedd ei oes, yn gyntaf fel gweithiwr ond yn y man yn gyd-berchennog ei fusnes ei hun.. Er nad oedd bellach yn bwriadu bod yn weinidog, parhaodd Owen i bregethu tan iddo orfod rhoi'r gorau i deithio oherwydd ei iechyd bregus. Roedd yn aelod yng nghapel Bethesda, o dan weinidogaeth y Parchedig Roger Edwards, a ysgogodd Owen i ddechrau ysgrifennu gan nad oedd bellach yn medru pregethu. Y canlyniad oedd Offrymau Neilltuaeth, gwaith rhyddiaith difrifol cyntaf yr awdur, gyda'r is-deitl 'Cymeriadau Beiblaidd a Methodistaidd' gyhoeddwyd yn 1879. Cynhwysai gyfres o storiau mewn 5 pennod am gymeriadau Methodistaidd a gellir ei ystyried yn nofel fer yn troi o gwmpas dewis blaenoriaid mewn capel. Perswadiodd Roger Edwards, a oedd ei hunan yn nofelydd, iddo ysgrifennu nofel i'w chyhoeddi fesul pennod yng nghyfnodolyn Y Drysorfa (sef cylchgrawn yr oedd Edwards yn ei olygu ar y pryd). Y Dreflan oedd y nofel honno, ac er nad yw'r nofel yn cael llawer o sylw heddiw yr oedd hi'n boblogaidd iawn yn ystod cyfnod Daniel Owen. Oherwydd poblogrwydd Y Dreflan perswadiwyd y nofelydd eto gan Edwards i ddechrau ail nofel yn syth. Rhys Lewis oedd y nofel honno, ac wedi ei chyhoeddi, sefydlwyd enw'r nofelydd fel ffigwr holl-bwysig yng Nghymru. Defnyddiodd elw'r cyhoeddi i godi ty newydd (Cae'r Ffynnon) ger man ei eni yn Maes y Dref, Yr Wyddgrug ar gyfer ei fam (fu farw cyn iddi gael symud yno). Dilynwyd Rhys Lewis gan ddwy nofel eto, Enoc Huws a Gwen Tomos a chyfres o straeon byrion sef Straeon y Pentan. Roedd yn ddeifiol ei wawd o'r tueddiadau a welai mewn Anghydffurfiaeth yng Nghymru i fod yn ymbarchuso yn ystod ei gyfnod ef.  Etifeddiaeth  Rhoddir Gwobr Goffa yn ei enw gan Yr Eisteddfod Genedlaethol ar gyfer nofel heb ei chyhoeddi. Rhwng 2002 a 2006, darlledodd S4C y gyfres Treflan, yn seiliedig ar lyfrau Daniel Owen, gan ddilyn hanesion Rhys Lewis ac Enoc Huws' yn bennaf.  Llyfrau Y Dreflan (1881) Offrymau Neilltuaeth (1879) Rhys Lewis (1885) Y Siswrn (1886) Enoc Huws (1891) Gwen Tomos (1894) Straeon y Pentan (1895) Llyfryddiaeth      Cyfeiriadau Dolenni allanol BBC: Enwogion: Daniel Owen Cyfres Deledu 'Treflan'","1369":"Awdur Cymreig oedd Daniel Owen (20 Hydref 1836 \u2013 22 Hydref 1895). Roedd yn un o lenorion mwyaf blaengar y 19g yn yr iaith Gymraeg a gofir fel un o arloeswyr mawr y nofel yn Gymraeg.  Bywgraffiad Ganwyd Owen yn yr Wyddgrug yn fab i'r gl\u00f6wr Robert Owen. Bu farw ei dad a'i ddau frawd, James a Robert, ar 12 Mai 1838 mewn damwain pan fu llifogydd ym mhwll glo Argoed, gan adael Owen, ei fam, a thri o frodyr a chwiorydd eraill i ddibynnu ar elusen y plwyf am eu cynhaliaeth. Ni dderbyniodd lawer o addysg ffurfiol, ond cydnabu Owen ei ddyled i'r addysg a dderbyniodd yn yr Ysgol Sul. Yn 12 oed, daeth Owen yn brentis i deiliwr, Angel Jones, a oedd yn un o flaenoriaid ac arweinwyr y Methodistiaid Calfinaidd yn yr Wyddgrug. Disgrifiodd Owen y brentisiaeth fel math o goleg, a dechreuodd ysgrifennu cerddi wedi iddo gael ei ddylanwadu gan un o'i gydweithwyr. Defnyddiodd Owen siop y teiliwr fel cyfle i drafod a dadlau gyda'i gyd-weithwyr a'r cwsmeriaid, thema sy'n amlwg yn ei nofelau. Ymhlith pynciau'r trafodaethau oedd materion gwleidyddol a diwinyddol; a darllenwyd ar lafar o destunau amrywiol mewn Cymraeg a Saesneg gan gynnwys nofelau'r awduron Saesneg George Eliot a Walter Scott. Roedd Owen ac aelodau eraill o'i gylch yn barddoni hefyd, ac ymysg gweithiau llenyddol cynharaf yr awdur y mae amryw o gerddi a ysgrifennwyd yn ystod ei gyfnod yn brentis i Angel Jones. Defnyddiodd y ffugenw 'Glaslwyn' wrth gyhoeddi cerddi yn y cylchgronau. Bu Daniel Owen yn hyfforddi am gyfnod yng Ngholeg y Bala, (1865-1867), sef Coleg hyfforddi ei enwad ar y pryd. Ni chafodd ei ordeinio gan iddo ddewis gadael ei astudiaethau pan briododd ei frawd Dafydd, gan adael Owen i gynnal ei chwiorydd a'i fam. Roedd yn falch, fodd bynnag, o gael dychwelyd i'r Wyddgrug ac ailafael yn ei waith yn siop Angel Jones, lle bu'n gweithio fel teiliwr tan ddiwedd ei oes, yn gyntaf fel gweithiwr ond yn y man yn gyd-berchennog ei fusnes ei hun.. Er nad oedd bellach yn bwriadu bod yn weinidog, parhaodd Owen i bregethu tan iddo orfod rhoi'r gorau i deithio oherwydd ei iechyd bregus. Roedd yn aelod yng nghapel Bethesda, o dan weinidogaeth y Parchedig Roger Edwards, a ysgogodd Owen i ddechrau ysgrifennu gan nad oedd bellach yn medru pregethu. Y canlyniad oedd Offrymau Neilltuaeth, gwaith rhyddiaith difrifol cyntaf yr awdur, gyda'r is-deitl 'Cymeriadau Beiblaidd a Methodistaidd' gyhoeddwyd yn 1879. Cynhwysai gyfres o storiau mewn 5 pennod am gymeriadau Methodistaidd a gellir ei ystyried yn nofel fer yn troi o gwmpas dewis blaenoriaid mewn capel. Perswadiodd Roger Edwards, a oedd ei hunan yn nofelydd, iddo ysgrifennu nofel i'w chyhoeddi fesul pennod yng nghyfnodolyn Y Drysorfa (sef cylchgrawn yr oedd Edwards yn ei olygu ar y pryd). Y Dreflan oedd y nofel honno, ac er nad yw'r nofel yn cael llawer o sylw heddiw yr oedd hi'n boblogaidd iawn yn ystod cyfnod Daniel Owen. Oherwydd poblogrwydd Y Dreflan perswadiwyd y nofelydd eto gan Edwards i ddechrau ail nofel yn syth. Rhys Lewis oedd y nofel honno, ac wedi ei chyhoeddi, sefydlwyd enw'r nofelydd fel ffigwr holl-bwysig yng Nghymru. Defnyddiodd elw'r cyhoeddi i godi ty newydd (Cae'r Ffynnon) ger man ei eni yn Maes y Dref, Yr Wyddgrug ar gyfer ei fam (fu farw cyn iddi gael symud yno). Dilynwyd Rhys Lewis gan ddwy nofel eto, Enoc Huws a Gwen Tomos a chyfres o straeon byrion sef Straeon y Pentan. Roedd yn ddeifiol ei wawd o'r tueddiadau a welai mewn Anghydffurfiaeth yng Nghymru i fod yn ymbarchuso yn ystod ei gyfnod ef.  Etifeddiaeth  Rhoddir Gwobr Goffa yn ei enw gan Yr Eisteddfod Genedlaethol ar gyfer nofel heb ei chyhoeddi. Rhwng 2002 a 2006, darlledodd S4C y gyfres Treflan, yn seiliedig ar lyfrau Daniel Owen, gan ddilyn hanesion Rhys Lewis ac Enoc Huws' yn bennaf.  Llyfrau Y Dreflan (1881) Offrymau Neilltuaeth (1879) Rhys Lewis (1885) Y Siswrn (1886) Enoc Huws (1891) Gwen Tomos (1894) Straeon y Pentan (1895) Llyfryddiaeth      Cyfeiriadau Dolenni allanol BBC: Enwogion: Daniel Owen Cyfres Deledu 'Treflan'","1370":"Awdur Cymreig oedd Daniel Owen (20 Hydref 1836 \u2013 22 Hydref 1895). Roedd yn un o lenorion mwyaf blaengar y 19g yn yr iaith Gymraeg a gofir fel un o arloeswyr mawr y nofel yn Gymraeg.  Bywgraffiad Ganwyd Owen yn yr Wyddgrug yn fab i'r gl\u00f6wr Robert Owen. Bu farw ei dad a'i ddau frawd, James a Robert, ar 12 Mai 1838 mewn damwain pan fu llifogydd ym mhwll glo Argoed, gan adael Owen, ei fam, a thri o frodyr a chwiorydd eraill i ddibynnu ar elusen y plwyf am eu cynhaliaeth. Ni dderbyniodd lawer o addysg ffurfiol, ond cydnabu Owen ei ddyled i'r addysg a dderbyniodd yn yr Ysgol Sul. Yn 12 oed, daeth Owen yn brentis i deiliwr, Angel Jones, a oedd yn un o flaenoriaid ac arweinwyr y Methodistiaid Calfinaidd yn yr Wyddgrug. Disgrifiodd Owen y brentisiaeth fel math o goleg, a dechreuodd ysgrifennu cerddi wedi iddo gael ei ddylanwadu gan un o'i gydweithwyr. Defnyddiodd Owen siop y teiliwr fel cyfle i drafod a dadlau gyda'i gyd-weithwyr a'r cwsmeriaid, thema sy'n amlwg yn ei nofelau. Ymhlith pynciau'r trafodaethau oedd materion gwleidyddol a diwinyddol; a darllenwyd ar lafar o destunau amrywiol mewn Cymraeg a Saesneg gan gynnwys nofelau'r awduron Saesneg George Eliot a Walter Scott. Roedd Owen ac aelodau eraill o'i gylch yn barddoni hefyd, ac ymysg gweithiau llenyddol cynharaf yr awdur y mae amryw o gerddi a ysgrifennwyd yn ystod ei gyfnod yn brentis i Angel Jones. Defnyddiodd y ffugenw 'Glaslwyn' wrth gyhoeddi cerddi yn y cylchgronau. Bu Daniel Owen yn hyfforddi am gyfnod yng Ngholeg y Bala, (1865-1867), sef Coleg hyfforddi ei enwad ar y pryd. Ni chafodd ei ordeinio gan iddo ddewis gadael ei astudiaethau pan briododd ei frawd Dafydd, gan adael Owen i gynnal ei chwiorydd a'i fam. Roedd yn falch, fodd bynnag, o gael dychwelyd i'r Wyddgrug ac ailafael yn ei waith yn siop Angel Jones, lle bu'n gweithio fel teiliwr tan ddiwedd ei oes, yn gyntaf fel gweithiwr ond yn y man yn gyd-berchennog ei fusnes ei hun.. Er nad oedd bellach yn bwriadu bod yn weinidog, parhaodd Owen i bregethu tan iddo orfod rhoi'r gorau i deithio oherwydd ei iechyd bregus. Roedd yn aelod yng nghapel Bethesda, o dan weinidogaeth y Parchedig Roger Edwards, a ysgogodd Owen i ddechrau ysgrifennu gan nad oedd bellach yn medru pregethu. Y canlyniad oedd Offrymau Neilltuaeth, gwaith rhyddiaith difrifol cyntaf yr awdur, gyda'r is-deitl 'Cymeriadau Beiblaidd a Methodistaidd' gyhoeddwyd yn 1879. Cynhwysai gyfres o storiau mewn 5 pennod am gymeriadau Methodistaidd a gellir ei ystyried yn nofel fer yn troi o gwmpas dewis blaenoriaid mewn capel. Perswadiodd Roger Edwards, a oedd ei hunan yn nofelydd, iddo ysgrifennu nofel i'w chyhoeddi fesul pennod yng nghyfnodolyn Y Drysorfa (sef cylchgrawn yr oedd Edwards yn ei olygu ar y pryd). Y Dreflan oedd y nofel honno, ac er nad yw'r nofel yn cael llawer o sylw heddiw yr oedd hi'n boblogaidd iawn yn ystod cyfnod Daniel Owen. Oherwydd poblogrwydd Y Dreflan perswadiwyd y nofelydd eto gan Edwards i ddechrau ail nofel yn syth. Rhys Lewis oedd y nofel honno, ac wedi ei chyhoeddi, sefydlwyd enw'r nofelydd fel ffigwr holl-bwysig yng Nghymru. Defnyddiodd elw'r cyhoeddi i godi ty newydd (Cae'r Ffynnon) ger man ei eni yn Maes y Dref, Yr Wyddgrug ar gyfer ei fam (fu farw cyn iddi gael symud yno). Dilynwyd Rhys Lewis gan ddwy nofel eto, Enoc Huws a Gwen Tomos a chyfres o straeon byrion sef Straeon y Pentan. Roedd yn ddeifiol ei wawd o'r tueddiadau a welai mewn Anghydffurfiaeth yng Nghymru i fod yn ymbarchuso yn ystod ei gyfnod ef.  Etifeddiaeth  Rhoddir Gwobr Goffa yn ei enw gan Yr Eisteddfod Genedlaethol ar gyfer nofel heb ei chyhoeddi. Rhwng 2002 a 2006, darlledodd S4C y gyfres Treflan, yn seiliedig ar lyfrau Daniel Owen, gan ddilyn hanesion Rhys Lewis ac Enoc Huws' yn bennaf.  Llyfrau Y Dreflan (1881) Offrymau Neilltuaeth (1879) Rhys Lewis (1885) Y Siswrn (1886) Enoc Huws (1891) Gwen Tomos (1894) Straeon y Pentan (1895) Llyfryddiaeth      Cyfeiriadau Dolenni allanol BBC: Enwogion: Daniel Owen Cyfres Deledu 'Treflan'","1371":"Darlledwr sy'n darparu gwasanaethau teledu yn y Gymraeg yw Sianel Pedwar Cymru neu S4C. Dechreuodd ddarlledu ar y 1af Tachwedd 1982. SuperTed oedd y rhaglen gyntaf i'w ddarlledu ar S4C.Sefydlwyd S4C gan Ddeddfau Darlledu 1980\/1981. Cychwynodd y sianel wreiddiol ar deledu analog yn 1982, lle roedd yn gyfrifol am ddarlledu rhaglenni Cymraeg yn ystod oriau brig a rhaglenni Channel 4 am weddill yr amser. Yn dilyn y newid i deledu digidol, daeth yn sianel uniaith Gymraeg. Nid yw S4C yn cynhyrchu rhaglenni ei hun, ond yn eu comisiynu oddi wrth gwmn\u00efau annibynnol. Yn yr 1980au cafodd y sianel enw da am gomisiynu cartwnau a ddaeth yn llwyddiannau byd-eang megis SuperTed, Sam T\u00e2n, Shakespeare - The Animated Tales. Mae'r sianel hefyd yn nodedig am ddramau o safon uchel sydd wedi llwyddo yn rhyngwladol, yn cynnwys Y Gwyll, 35 Diwrnod ac Un Bore Mercher. Mae rhaglenni chwaraeon yn denu nifer fawr o wylwyr i'r sianel ac er y gystadleuaeth frwd am hawliau chwaraeon gan sianel masnachol, mae S4C yn ceisio darparu amrywiaeth o chwaraeon yn cynnwys p\u00eal-droed a rygbi. Goruwchwylir y gwasanaeth gan Adran Ddigidol, Diwylliant, Cyfryngau a Chwaraeon yn San Steffan. Roedd yr adran yn arfer ariannu'r sianel yn llawn ond ers 2010 torrwyd y grant i tua \u00a36.8m y flwyddyn a daw gweddill cyllid S4C drwy'r BBC a'r drwydded deledu. Mae S4C hefyd yn derbyn arian am werthu hysbysebion ond bu gostyngiad yn lefel yr incwm o hysbysebu wrth i wylwyr droi at ddulliau digidol o dderbyn eu gwasanaethau teledu, gan mai dim ond ar analog yr oedd S4C yn gallu gwerthu hysbysebion o gwmpas rhaglenni Saesneg Channel 4. Ar \u00f4l diffodd analog mae'r Sianel yn ceisio incwm masnachol o sawl ffynhonnell yn cynnwys hysbysebion ar y teledu ac ar wasanaethau arlein; drwy bartneriaethau masnachol; gwerthiant rhaglenni a chyd-gynhyrchu ac ecwiti mewn prosiectau a chwmniau digidol.Mae'r BBC yn cyflawni ei ddyletswydd gyhoeddus trwy gynhyrchu deg awr o raglenni bob wythnos, gan gynnwys rhaglenni poblogaidd megis Pobol y Cwm a Newyddion. Fel gweddill gwasanaethau cyhoeddus y BBC, mae'r rhain yn cael eu hariannu drwy'r drwydded deledu. Yn 2008 lansiwyd gwasanaeth i blant ar y sianel o'r enw Cyw, gyda chwech awr a hanner o raglenni bob dydd o ddydd Llun i Ddydd Gwener.Yn 2016 lansiwyd cyfres i bobl ifanc rhwng 16-35 oed. Roedd y cynnwys ar gael ar YouTube gyda pob rhaglen yn bum munud o hyd. Yn dilyn y cynllun peilot, lansiwyd gwasanaeth Hansh yn Mehefin 2017, gyda cynnwys digidol ar sawl cyfrwng cymdeithasol yn cynnwys YouTube, Facebook, Twitter ac Instagram. Hanes Ymgyrch y sianel Cyn sefydlu S4C roedd Cymry Cymraeg yn ddibynnol ar raglenni achlysurol ar BBC Cymru a HTV Cymru, yn aml yn hwyr yn y nos neu adegau amhoblogaidd eraill. Roedd hyn yn annerbyniol i'r Cymry Cymraeg ac i'r di-Gymraeg hefyd am fod rhaglenni Saesneg o weddill Prydain yn cael eu darlledu ar amseroedd gwahanol neu ddim o gwbl. Dros y 1970au bu ymgyrchwyr iaith yn brwydro dros gael gwasanaeth teledu Cymraeg. Gwrthodwyd talu'r drwydded deledu gan Gymry amlwg, torrwyd i mewn i stiwdios teledu a bu protestwyr hyd yn oed yn dringo mastiau a distrywio cyfarpar darlledu. Yn 1980 gwnaeth Gwynfor Evans fygwth ymprydio hyd at farwolaeth ar \u00f4l i Lywodraeth Margaret Thatcher fynd yn \u00f4l ar addewid a wnaethant i roi sianel Gymraeg i Gymru. Ar \u00f4l i Gymry amlwg megis Archesgob Cymru ar y pryd, Cledwyn Hughes a Goronwy Daniel fynd i gyfarfod ag aelod o'r cabinet fe newidiodd Margaret Thatcher ei meddwl ac fe gytunwyd i sefydlu'r sianel.  Newid i ddigidol Yn 1998 lansiwyd gwasanaeth teledu digidol daearol (a elwid yn Freeview yn ddiweddarach) a llwyfan lloeren Sky ar draws y DU. Ar y gwasanaeth daearol cafodd S4C ei wobrwyo gyda hanner Amlblecs A. Sefydlwyd cwmni S4C Digital Networks (SDN) i werthu'r gofod hwn ac y tu allan i Gymru llogwyd y gofod i sawl darlledwr yn cynnwys QVC. Cychwynwyd darlledu sianel uniaith Gymraeg S4C Digidol, ac S4C2, a oedd yn darlledu cyfarfodydd Cynulliad Cenedlaethol Cymru. Roedd S4C Digidol ac S4C2 ar gael drwy wledydd Prydain drwy loeren, yn ogystal \u00e2 thrwy Gymru ar TDD ac ar wasanaeth cebl Virgin Media mewn rhannau o Dde Cymru. Wedi cwblhau y newid i ddigidol yng Nghymru ar 31 Mawrth 2010, caewyd hen wasanaeth analog S4C gan adael y gwasanaeth S4C Digidol fel y brif sianel Gymraeg. Ar yr adegau pan nad oedd sianel analog S4C yn darlledu yn Gymraeg dangoswyd rhaglenni Channel 4 a gynhyrchwyd i weddill y Deyrnas Unedig, ond daeth hyn i ben pan diffoddwyd teledu analog yng Nghymru yn 2009 a 2010 fel rhan o'r Newid i Ddigidol yng ngwledydd Prydain.  Argyfwng 2010 Ar 20 Hydref 2010 cyhoeddodd Canghellor y DU George Osborne AS y byddai'r cyfrifoldeb am ariannu S4C yn cael ei drosglwyddo i'r BBC. Roedd hyn yn dilyn cyfres o drafodaethau rhwng Adran Ddigidol, Diwylliant, Cyfryngau a Chwaraeon llywodraeth y DU a'r BBC. Doedd S4C na llywodraeth Cymru yn gwybod dim am y trafodaethau hyn ac roedd y cyhoeddiad yn gwbl annisgwyl iddynt. Clywodd John Walter Jones, Cadeirydd S4C, amdano am y tro cyntaf pan oedd yn gwrando ar Radio Cymru. Dywedodd \"Rydw i'n rhyfeddu at yr agwedd sarhaus mae Llywodraeth Llundain wedi'i dangos, nid yn unig tuag at S4C, ond hefyd tuag at bobl Cymru ac i'r iaith.\" Disgrifiodd Cymdeithas yr Iaith y penderfyniad fel \"anghredadwy\" gan rybuddio fod hyn yn mynd \u00e2 darlledu Cymraeg \"yn \u00f4l i'r 1970au pan nad oedd S4C yn bodoli. Y gwir yw, erbyn 2015, mae'n bosib fydd na ddim sianel ar \u00f4l i'r BBC gymryd drosodd oherwydd toriadau Jeremy Hunt.\"  Cyhoeddodd Awdurdod S4C eu bod am wneud cais am adolygiad barnwrol o'r modd y penderfynwyd ar y newidiadau hyn a'r sail cyfreithiol iddynt. Ymateb Gweinidog Treftadaeth Cymru, Alun Ffred Jones AC, oedd fod y penderfyniad i newid y drefn o ariannu S4C yn \"gywilyddus\". Ychwanegodd nad oedd unrhyw drafodaeth wedi bod, a'i fod (ar 20 Hydref 2010) yn dal heb gael gwybod yn swyddogol am y penderfyniad. Dywedodd ei fod yn \"ddiwrnod du\" i Gymru.Ar 25 Hydref cafwyd ymateb swyddogol Bwrdd yr Iaith Gymraeg. Dywedodd Cadeirydd y Bwrdd, Meri Huws, fod y penderfyniad yn un \"cwbl sarhaus\" ac y byddai'n cael \"effaith andwyol\" ar yr iaith Gymraeg. Datganodd:  \"Dros y degawdau diwethaf, fe ddaeth S4C \u00e2 statws i'r iaith, a hynny drwy gyfoeth y rhaglenni a'r ffilmiau yr oedd yn ei darlledu. Lle'r oedd corff annibynnol yn gwneud penderfyniadau darlledu yn seiliedig ar arbenigedd mewn cynllunio ieithyddol, bellach mae dryswch llwyr. Trwy gynnal eu trafodaethau y tu \u00f4l i ddrysau caeedig yn Llundain, mae'r Llywodraeth Brydeinig wedi tanseilio a sarhau holl ddarlledu yng Nghymru.\"Ychwanegodd:  \"Maen nhw wedi ein hamddifadu o unrhyw gynllunio hirdymor ar gyfer darlledu trwy gyfrwng y Gymraeg, a'n cyfyngu i ryw dair neu bedair blynedd yn unig. Fe gymerodd hi flynyddoedd o ymgyrchu i sefydlu'r Sianel, a bu hi'n gwasanaethu pobl Cymru i safon uchel am 28 oed. Cwta wythnos a gymerodd hi i'r Llywodraeth Brydeinig dynnu'r plwg. Mae'n anghredadwy.\"Ar y rhaglen ddogfen Week In Week Out a ddarlledwyd ar y 25 Hydref, 2010 dywedodd cyn-Uwch Gyfarwyddwr S4C, Geraint Stanley Jones (a fu yn y swydd o 1989 tan 1994) na fyddai'n ddoeth petai'r sianel yn dechrau brwydro yn erbyn y llywodraeth. Dywedodd hefyd fod S4C wedi colli \"hygrededd ac awdurdod\" yn ystod y misoedd diwethaf. Beirniadwyd Awdurdod S4C hefyd gan yr aelod seneddol Ceidwadol Alun Cairns a ddywedodd fod yr awdurdod wedi tanseilio'i hun. Yn ogystal \u00e2 hyn, croeswyd y penderfyniad y byddai'r BBC yn cymryd rheolaeth o beth o gyllid S4C gan gyfarwyddwr BBC Cymru, Menna Richards. Dywedodd Ms Richards ei bod yn falch fod y BBC wedi gwneud y penderfyniad i gefnogi teledu cyfrwng Cymraeg yn y dyfodol ac y byddai cwmn\u00efau annibynnol sy'n cynhyrchu rhaglenni ar gyfer S4C yn elwa yn y dyfodol. Cyn yr argyfwng cyllidol, roedd cyn-weinidog y Swyddfa Gymreig, Rod Richards AS, wedi galw am i'r BBC gymryd rheolaeth o S4C o achos \"eu hystadegau gwylwyr siomedig\".Mewn cyfarfod cyhoeddus ar 30 Hydref, galwodd Cymdeithas yr Iaith ar yr holl aelodau a'r cyhoedd yn gyffredinol i beidio talu eu trwydded deledu oni bai bod Llywodraeth San Steffan yn gwarantu annibyniaeth S4C. Cefnogwyd hyn gan AC Llafur Canolbarth a Gorllewin Cymru, Alun Davies. Dywedodd \"fod rhaid gwrthsefyll yr ymosodiad (ar S4C)\".Ar 1 Tachwedd 2010, ysgrifennodd arweinwyr y pedair prif blaid yn y Cynulliad Cenedlaethol - sef Nick Bourne (Ceidwadwyr), Carwyn Jones (Llafur), Ieuan Wyn Jones (Plaid Cymru) a Kirsty Williams (Democratiaid Rhyddfrydol) - lythyr ar y cyd at David Cameron, Prif Weinidog y DU yn galw ar lywodraethau Cymru a'r DU i gomisiynu adolygiad annibynnol o gynlluniau'r llywodraeth Brydeinig ar gyfer S4C. Disgrifwyd y cydweithredu hyn gan y pedair plaid fel \"cam anarferol\" gan Olygydd Gwleidyddol BBC Cymru, Betsan Powys. Dywedodd llefarydd ar ran Swyddfa Cymru fod llywodraeth Prydain eisiau i S4C fod yn annibynnol. Adleoli Pencadlys S4C Ym mis Medi 2013 cychwynodd S4C astudiaeth i'r posibilrwydd o symud eu pencadlys. Ym mis Mawrth 2014 cyhoeddwyd mai Caerfyrddin oedd yn fuddugol gyda chais a arweiniwyd gan Brifysgol Cymru Y Drindod Dewi Sant. Y Brifysgol sydd berchen y tir lle adeiladwyd Canolfan S4C Yr Egin a mae'r adeilad hefyd yn gartref i gwmniau eraill yn y diwydiannau creadigol. Cafwyd cais cryf ar gyfer adleoli i Gaernarfon ond roedd siom nad oedd y cais yn llwyddiannus.Yn 2016 datgelwyd fod S4C yn talu \u00a33 miliwn o rent rhag-blaen i Brifysgol Y Drindod Dewi Sant, bydd yn talu am rhent dros yr 20 mlynedd dilynol. Mynegwyd pryder am y trefniant a'r diffyg tryloywder ynghylch taliadau masnachol rhwng dau gorff sy'n derbyn arian cyhoeddus. Gwnaed cais gan Brifysgol Cymru Y Drindod Dewi Sant am arian at y gwaith adeiladu a cafwyd \u00a33 miliwn gan Lywodraeth Cymru a \u00a33m arall o fargen ddinesig Bae Abertawe.Ym Mehefin 2018 datgelwyd y bydd mwy o staff yn gadael y sianel na'r rhai fyddai'n symud i weithio yng Nghaerfyrddin. Cychwynnodd S4C adleoli i'r adeilad newydd o fis Medi 2018 a byddai 54 o swyddi yn symud i'r ganolfan. Cadwyd swyddfa yng Nghaerdydd ar gyfer dibenion technegol, wedi ei gyd-leoli ym Pencadlys newydd BBC Cymru gyda 70 o staff yno, ond bydd canran sylweddol o'r swyddi technegol yn trosglwyddo i'r BBC. Er hyn, ni fyddai BBC Cymru yn symud ei stiwdio yng Nghaerfyrddin i'r Egin. Yn Medi 2018, ymrwymodd S4C i ddeg mlynedd o les ar ei swyddfa yng Nghaernarfon, sydd a 12 o staff llawn amser.Yn 2021 symudodd adrannau Cyflwyno, Llyfrgell, Hyrwyddo a Masnachol S4C i bencadlys BBC Cymru yn Sgw\u00e2r Canolog, Caerdydd. Y rhaglenni cyntaf a ddarlledwyd oddi yno oedd gwasanaeth plant y sianel, Cyw am 6:00. Daeth y cyflwyniad byw cyntaf gan Liz Scourfield ar 27 Ionawr 2021 cyn y bwletin newyddion am 12:00. Prif Weithredwyr Owen Edwards (1981\u20131989) Geraint Stanley Jones (1989\u20131994) Huw Jones (1994\u20132005) Iona Jones (2005\u201328 Gorffennaf 2010) Arwel Elis Owen (dros dro; Gorffennaf 2010\u2013Mawrth 2012) Ian Jones (Ebrill 2012\u20132017) Owen Evans (1 Hydref 2017\u2013) Cadeiryddion Goronwy Daniel (1981 \u2013 1986) John Howard Davies (1986 \u2013 30 Medi 1992) Ifan Prys Edwards (1 Hydref 1992 \u2013 31 Mawrth 1998) Elan Closs Stephens (1 Ebrill 1998 \u2013 31 Mawrth 2006) John Walter Jones (1 Ebrill 2006 \u2013 ymddeolodd 7 Rhagfyr 2010) Rheon Tomos (yn gweithredu dros dro fel Is-gadeirydd; 7 Rhagfyr 2010 \u2013 7 Mehefin 2011) Huw Jones (8 Mehefin 2011 \u2013 30 Medi 2019) Hugh Hesketh Evans (dros dro; 1 Hydref 2019 \u2013 31 Mawrth 2020) Rhodri Williams (1 Ebrill 2020 \u2013 2024) Cyfeiriadau Dolenni allanol Gwefan swyddogol S4C","1372":"Darlledwr sy'n darparu gwasanaethau teledu yn y Gymraeg yw Sianel Pedwar Cymru neu S4C. Dechreuodd ddarlledu ar y 1af Tachwedd 1982. SuperTed oedd y rhaglen gyntaf i'w ddarlledu ar S4C.Sefydlwyd S4C gan Ddeddfau Darlledu 1980\/1981. Cychwynodd y sianel wreiddiol ar deledu analog yn 1982, lle roedd yn gyfrifol am ddarlledu rhaglenni Cymraeg yn ystod oriau brig a rhaglenni Channel 4 am weddill yr amser. Yn dilyn y newid i deledu digidol, daeth yn sianel uniaith Gymraeg. Nid yw S4C yn cynhyrchu rhaglenni ei hun, ond yn eu comisiynu oddi wrth gwmn\u00efau annibynnol. Yn yr 1980au cafodd y sianel enw da am gomisiynu cartwnau a ddaeth yn llwyddiannau byd-eang megis SuperTed, Sam T\u00e2n, Shakespeare - The Animated Tales. Mae'r sianel hefyd yn nodedig am ddramau o safon uchel sydd wedi llwyddo yn rhyngwladol, yn cynnwys Y Gwyll, 35 Diwrnod ac Un Bore Mercher. Mae rhaglenni chwaraeon yn denu nifer fawr o wylwyr i'r sianel ac er y gystadleuaeth frwd am hawliau chwaraeon gan sianel masnachol, mae S4C yn ceisio darparu amrywiaeth o chwaraeon yn cynnwys p\u00eal-droed a rygbi. Goruwchwylir y gwasanaeth gan Adran Ddigidol, Diwylliant, Cyfryngau a Chwaraeon yn San Steffan. Roedd yr adran yn arfer ariannu'r sianel yn llawn ond ers 2010 torrwyd y grant i tua \u00a36.8m y flwyddyn a daw gweddill cyllid S4C drwy'r BBC a'r drwydded deledu. Mae S4C hefyd yn derbyn arian am werthu hysbysebion ond bu gostyngiad yn lefel yr incwm o hysbysebu wrth i wylwyr droi at ddulliau digidol o dderbyn eu gwasanaethau teledu, gan mai dim ond ar analog yr oedd S4C yn gallu gwerthu hysbysebion o gwmpas rhaglenni Saesneg Channel 4. Ar \u00f4l diffodd analog mae'r Sianel yn ceisio incwm masnachol o sawl ffynhonnell yn cynnwys hysbysebion ar y teledu ac ar wasanaethau arlein; drwy bartneriaethau masnachol; gwerthiant rhaglenni a chyd-gynhyrchu ac ecwiti mewn prosiectau a chwmniau digidol.Mae'r BBC yn cyflawni ei ddyletswydd gyhoeddus trwy gynhyrchu deg awr o raglenni bob wythnos, gan gynnwys rhaglenni poblogaidd megis Pobol y Cwm a Newyddion. Fel gweddill gwasanaethau cyhoeddus y BBC, mae'r rhain yn cael eu hariannu drwy'r drwydded deledu. Yn 2008 lansiwyd gwasanaeth i blant ar y sianel o'r enw Cyw, gyda chwech awr a hanner o raglenni bob dydd o ddydd Llun i Ddydd Gwener.Yn 2016 lansiwyd cyfres i bobl ifanc rhwng 16-35 oed. Roedd y cynnwys ar gael ar YouTube gyda pob rhaglen yn bum munud o hyd. Yn dilyn y cynllun peilot, lansiwyd gwasanaeth Hansh yn Mehefin 2017, gyda cynnwys digidol ar sawl cyfrwng cymdeithasol yn cynnwys YouTube, Facebook, Twitter ac Instagram. Hanes Ymgyrch y sianel Cyn sefydlu S4C roedd Cymry Cymraeg yn ddibynnol ar raglenni achlysurol ar BBC Cymru a HTV Cymru, yn aml yn hwyr yn y nos neu adegau amhoblogaidd eraill. Roedd hyn yn annerbyniol i'r Cymry Cymraeg ac i'r di-Gymraeg hefyd am fod rhaglenni Saesneg o weddill Prydain yn cael eu darlledu ar amseroedd gwahanol neu ddim o gwbl. Dros y 1970au bu ymgyrchwyr iaith yn brwydro dros gael gwasanaeth teledu Cymraeg. Gwrthodwyd talu'r drwydded deledu gan Gymry amlwg, torrwyd i mewn i stiwdios teledu a bu protestwyr hyd yn oed yn dringo mastiau a distrywio cyfarpar darlledu. Yn 1980 gwnaeth Gwynfor Evans fygwth ymprydio hyd at farwolaeth ar \u00f4l i Lywodraeth Margaret Thatcher fynd yn \u00f4l ar addewid a wnaethant i roi sianel Gymraeg i Gymru. Ar \u00f4l i Gymry amlwg megis Archesgob Cymru ar y pryd, Cledwyn Hughes a Goronwy Daniel fynd i gyfarfod ag aelod o'r cabinet fe newidiodd Margaret Thatcher ei meddwl ac fe gytunwyd i sefydlu'r sianel.  Newid i ddigidol Yn 1998 lansiwyd gwasanaeth teledu digidol daearol (a elwid yn Freeview yn ddiweddarach) a llwyfan lloeren Sky ar draws y DU. Ar y gwasanaeth daearol cafodd S4C ei wobrwyo gyda hanner Amlblecs A. Sefydlwyd cwmni S4C Digital Networks (SDN) i werthu'r gofod hwn ac y tu allan i Gymru llogwyd y gofod i sawl darlledwr yn cynnwys QVC. Cychwynwyd darlledu sianel uniaith Gymraeg S4C Digidol, ac S4C2, a oedd yn darlledu cyfarfodydd Cynulliad Cenedlaethol Cymru. Roedd S4C Digidol ac S4C2 ar gael drwy wledydd Prydain drwy loeren, yn ogystal \u00e2 thrwy Gymru ar TDD ac ar wasanaeth cebl Virgin Media mewn rhannau o Dde Cymru. Wedi cwblhau y newid i ddigidol yng Nghymru ar 31 Mawrth 2010, caewyd hen wasanaeth analog S4C gan adael y gwasanaeth S4C Digidol fel y brif sianel Gymraeg. Ar yr adegau pan nad oedd sianel analog S4C yn darlledu yn Gymraeg dangoswyd rhaglenni Channel 4 a gynhyrchwyd i weddill y Deyrnas Unedig, ond daeth hyn i ben pan diffoddwyd teledu analog yng Nghymru yn 2009 a 2010 fel rhan o'r Newid i Ddigidol yng ngwledydd Prydain.  Argyfwng 2010 Ar 20 Hydref 2010 cyhoeddodd Canghellor y DU George Osborne AS y byddai'r cyfrifoldeb am ariannu S4C yn cael ei drosglwyddo i'r BBC. Roedd hyn yn dilyn cyfres o drafodaethau rhwng Adran Ddigidol, Diwylliant, Cyfryngau a Chwaraeon llywodraeth y DU a'r BBC. Doedd S4C na llywodraeth Cymru yn gwybod dim am y trafodaethau hyn ac roedd y cyhoeddiad yn gwbl annisgwyl iddynt. Clywodd John Walter Jones, Cadeirydd S4C, amdano am y tro cyntaf pan oedd yn gwrando ar Radio Cymru. Dywedodd \"Rydw i'n rhyfeddu at yr agwedd sarhaus mae Llywodraeth Llundain wedi'i dangos, nid yn unig tuag at S4C, ond hefyd tuag at bobl Cymru ac i'r iaith.\" Disgrifiodd Cymdeithas yr Iaith y penderfyniad fel \"anghredadwy\" gan rybuddio fod hyn yn mynd \u00e2 darlledu Cymraeg \"yn \u00f4l i'r 1970au pan nad oedd S4C yn bodoli. Y gwir yw, erbyn 2015, mae'n bosib fydd na ddim sianel ar \u00f4l i'r BBC gymryd drosodd oherwydd toriadau Jeremy Hunt.\"  Cyhoeddodd Awdurdod S4C eu bod am wneud cais am adolygiad barnwrol o'r modd y penderfynwyd ar y newidiadau hyn a'r sail cyfreithiol iddynt. Ymateb Gweinidog Treftadaeth Cymru, Alun Ffred Jones AC, oedd fod y penderfyniad i newid y drefn o ariannu S4C yn \"gywilyddus\". Ychwanegodd nad oedd unrhyw drafodaeth wedi bod, a'i fod (ar 20 Hydref 2010) yn dal heb gael gwybod yn swyddogol am y penderfyniad. Dywedodd ei fod yn \"ddiwrnod du\" i Gymru.Ar 25 Hydref cafwyd ymateb swyddogol Bwrdd yr Iaith Gymraeg. Dywedodd Cadeirydd y Bwrdd, Meri Huws, fod y penderfyniad yn un \"cwbl sarhaus\" ac y byddai'n cael \"effaith andwyol\" ar yr iaith Gymraeg. Datganodd:  \"Dros y degawdau diwethaf, fe ddaeth S4C \u00e2 statws i'r iaith, a hynny drwy gyfoeth y rhaglenni a'r ffilmiau yr oedd yn ei darlledu. Lle'r oedd corff annibynnol yn gwneud penderfyniadau darlledu yn seiliedig ar arbenigedd mewn cynllunio ieithyddol, bellach mae dryswch llwyr. Trwy gynnal eu trafodaethau y tu \u00f4l i ddrysau caeedig yn Llundain, mae'r Llywodraeth Brydeinig wedi tanseilio a sarhau holl ddarlledu yng Nghymru.\"Ychwanegodd:  \"Maen nhw wedi ein hamddifadu o unrhyw gynllunio hirdymor ar gyfer darlledu trwy gyfrwng y Gymraeg, a'n cyfyngu i ryw dair neu bedair blynedd yn unig. Fe gymerodd hi flynyddoedd o ymgyrchu i sefydlu'r Sianel, a bu hi'n gwasanaethu pobl Cymru i safon uchel am 28 oed. Cwta wythnos a gymerodd hi i'r Llywodraeth Brydeinig dynnu'r plwg. Mae'n anghredadwy.\"Ar y rhaglen ddogfen Week In Week Out a ddarlledwyd ar y 25 Hydref, 2010 dywedodd cyn-Uwch Gyfarwyddwr S4C, Geraint Stanley Jones (a fu yn y swydd o 1989 tan 1994) na fyddai'n ddoeth petai'r sianel yn dechrau brwydro yn erbyn y llywodraeth. Dywedodd hefyd fod S4C wedi colli \"hygrededd ac awdurdod\" yn ystod y misoedd diwethaf. Beirniadwyd Awdurdod S4C hefyd gan yr aelod seneddol Ceidwadol Alun Cairns a ddywedodd fod yr awdurdod wedi tanseilio'i hun. Yn ogystal \u00e2 hyn, croeswyd y penderfyniad y byddai'r BBC yn cymryd rheolaeth o beth o gyllid S4C gan gyfarwyddwr BBC Cymru, Menna Richards. Dywedodd Ms Richards ei bod yn falch fod y BBC wedi gwneud y penderfyniad i gefnogi teledu cyfrwng Cymraeg yn y dyfodol ac y byddai cwmn\u00efau annibynnol sy'n cynhyrchu rhaglenni ar gyfer S4C yn elwa yn y dyfodol. Cyn yr argyfwng cyllidol, roedd cyn-weinidog y Swyddfa Gymreig, Rod Richards AS, wedi galw am i'r BBC gymryd rheolaeth o S4C o achos \"eu hystadegau gwylwyr siomedig\".Mewn cyfarfod cyhoeddus ar 30 Hydref, galwodd Cymdeithas yr Iaith ar yr holl aelodau a'r cyhoedd yn gyffredinol i beidio talu eu trwydded deledu oni bai bod Llywodraeth San Steffan yn gwarantu annibyniaeth S4C. Cefnogwyd hyn gan AC Llafur Canolbarth a Gorllewin Cymru, Alun Davies. Dywedodd \"fod rhaid gwrthsefyll yr ymosodiad (ar S4C)\".Ar 1 Tachwedd 2010, ysgrifennodd arweinwyr y pedair prif blaid yn y Cynulliad Cenedlaethol - sef Nick Bourne (Ceidwadwyr), Carwyn Jones (Llafur), Ieuan Wyn Jones (Plaid Cymru) a Kirsty Williams (Democratiaid Rhyddfrydol) - lythyr ar y cyd at David Cameron, Prif Weinidog y DU yn galw ar lywodraethau Cymru a'r DU i gomisiynu adolygiad annibynnol o gynlluniau'r llywodraeth Brydeinig ar gyfer S4C. Disgrifwyd y cydweithredu hyn gan y pedair plaid fel \"cam anarferol\" gan Olygydd Gwleidyddol BBC Cymru, Betsan Powys. Dywedodd llefarydd ar ran Swyddfa Cymru fod llywodraeth Prydain eisiau i S4C fod yn annibynnol. Adleoli Pencadlys S4C Ym mis Medi 2013 cychwynodd S4C astudiaeth i'r posibilrwydd o symud eu pencadlys. Ym mis Mawrth 2014 cyhoeddwyd mai Caerfyrddin oedd yn fuddugol gyda chais a arweiniwyd gan Brifysgol Cymru Y Drindod Dewi Sant. Y Brifysgol sydd berchen y tir lle adeiladwyd Canolfan S4C Yr Egin a mae'r adeilad hefyd yn gartref i gwmniau eraill yn y diwydiannau creadigol. Cafwyd cais cryf ar gyfer adleoli i Gaernarfon ond roedd siom nad oedd y cais yn llwyddiannus.Yn 2016 datgelwyd fod S4C yn talu \u00a33 miliwn o rent rhag-blaen i Brifysgol Y Drindod Dewi Sant, bydd yn talu am rhent dros yr 20 mlynedd dilynol. Mynegwyd pryder am y trefniant a'r diffyg tryloywder ynghylch taliadau masnachol rhwng dau gorff sy'n derbyn arian cyhoeddus. Gwnaed cais gan Brifysgol Cymru Y Drindod Dewi Sant am arian at y gwaith adeiladu a cafwyd \u00a33 miliwn gan Lywodraeth Cymru a \u00a33m arall o fargen ddinesig Bae Abertawe.Ym Mehefin 2018 datgelwyd y bydd mwy o staff yn gadael y sianel na'r rhai fyddai'n symud i weithio yng Nghaerfyrddin. Cychwynnodd S4C adleoli i'r adeilad newydd o fis Medi 2018 a byddai 54 o swyddi yn symud i'r ganolfan. Cadwyd swyddfa yng Nghaerdydd ar gyfer dibenion technegol, wedi ei gyd-leoli ym Pencadlys newydd BBC Cymru gyda 70 o staff yno, ond bydd canran sylweddol o'r swyddi technegol yn trosglwyddo i'r BBC. Er hyn, ni fyddai BBC Cymru yn symud ei stiwdio yng Nghaerfyrddin i'r Egin. Yn Medi 2018, ymrwymodd S4C i ddeg mlynedd o les ar ei swyddfa yng Nghaernarfon, sydd a 12 o staff llawn amser.Yn 2021 symudodd adrannau Cyflwyno, Llyfrgell, Hyrwyddo a Masnachol S4C i bencadlys BBC Cymru yn Sgw\u00e2r Canolog, Caerdydd. Y rhaglenni cyntaf a ddarlledwyd oddi yno oedd gwasanaeth plant y sianel, Cyw am 6:00. Daeth y cyflwyniad byw cyntaf gan Liz Scourfield ar 27 Ionawr 2021 cyn y bwletin newyddion am 12:00. Prif Weithredwyr Owen Edwards (1981\u20131989) Geraint Stanley Jones (1989\u20131994) Huw Jones (1994\u20132005) Iona Jones (2005\u201328 Gorffennaf 2010) Arwel Elis Owen (dros dro; Gorffennaf 2010\u2013Mawrth 2012) Ian Jones (Ebrill 2012\u20132017) Owen Evans (1 Hydref 2017\u2013) Cadeiryddion Goronwy Daniel (1981 \u2013 1986) John Howard Davies (1986 \u2013 30 Medi 1992) Ifan Prys Edwards (1 Hydref 1992 \u2013 31 Mawrth 1998) Elan Closs Stephens (1 Ebrill 1998 \u2013 31 Mawrth 2006) John Walter Jones (1 Ebrill 2006 \u2013 ymddeolodd 7 Rhagfyr 2010) Rheon Tomos (yn gweithredu dros dro fel Is-gadeirydd; 7 Rhagfyr 2010 \u2013 7 Mehefin 2011) Huw Jones (8 Mehefin 2011 \u2013 30 Medi 2019) Hugh Hesketh Evans (dros dro; 1 Hydref 2019 \u2013 31 Mawrth 2020) Rhodri Williams (1 Ebrill 2020 \u2013 2024) Cyfeiriadau Dolenni allanol Gwefan swyddogol S4C","1373":"Darlledwr sy'n darparu gwasanaethau teledu yn y Gymraeg yw Sianel Pedwar Cymru neu S4C. Dechreuodd ddarlledu ar y 1af Tachwedd 1982. SuperTed oedd y rhaglen gyntaf i'w ddarlledu ar S4C.Sefydlwyd S4C gan Ddeddfau Darlledu 1980\/1981. Cychwynodd y sianel wreiddiol ar deledu analog yn 1982, lle roedd yn gyfrifol am ddarlledu rhaglenni Cymraeg yn ystod oriau brig a rhaglenni Channel 4 am weddill yr amser. Yn dilyn y newid i deledu digidol, daeth yn sianel uniaith Gymraeg. Nid yw S4C yn cynhyrchu rhaglenni ei hun, ond yn eu comisiynu oddi wrth gwmn\u00efau annibynnol. Yn yr 1980au cafodd y sianel enw da am gomisiynu cartwnau a ddaeth yn llwyddiannau byd-eang megis SuperTed, Sam T\u00e2n, Shakespeare - The Animated Tales. Mae'r sianel hefyd yn nodedig am ddramau o safon uchel sydd wedi llwyddo yn rhyngwladol, yn cynnwys Y Gwyll, 35 Diwrnod ac Un Bore Mercher. Mae rhaglenni chwaraeon yn denu nifer fawr o wylwyr i'r sianel ac er y gystadleuaeth frwd am hawliau chwaraeon gan sianel masnachol, mae S4C yn ceisio darparu amrywiaeth o chwaraeon yn cynnwys p\u00eal-droed a rygbi. Goruwchwylir y gwasanaeth gan Adran Ddigidol, Diwylliant, Cyfryngau a Chwaraeon yn San Steffan. Roedd yr adran yn arfer ariannu'r sianel yn llawn ond ers 2010 torrwyd y grant i tua \u00a36.8m y flwyddyn a daw gweddill cyllid S4C drwy'r BBC a'r drwydded deledu. Mae S4C hefyd yn derbyn arian am werthu hysbysebion ond bu gostyngiad yn lefel yr incwm o hysbysebu wrth i wylwyr droi at ddulliau digidol o dderbyn eu gwasanaethau teledu, gan mai dim ond ar analog yr oedd S4C yn gallu gwerthu hysbysebion o gwmpas rhaglenni Saesneg Channel 4. Ar \u00f4l diffodd analog mae'r Sianel yn ceisio incwm masnachol o sawl ffynhonnell yn cynnwys hysbysebion ar y teledu ac ar wasanaethau arlein; drwy bartneriaethau masnachol; gwerthiant rhaglenni a chyd-gynhyrchu ac ecwiti mewn prosiectau a chwmniau digidol.Mae'r BBC yn cyflawni ei ddyletswydd gyhoeddus trwy gynhyrchu deg awr o raglenni bob wythnos, gan gynnwys rhaglenni poblogaidd megis Pobol y Cwm a Newyddion. Fel gweddill gwasanaethau cyhoeddus y BBC, mae'r rhain yn cael eu hariannu drwy'r drwydded deledu. Yn 2008 lansiwyd gwasanaeth i blant ar y sianel o'r enw Cyw, gyda chwech awr a hanner o raglenni bob dydd o ddydd Llun i Ddydd Gwener.Yn 2016 lansiwyd cyfres i bobl ifanc rhwng 16-35 oed. Roedd y cynnwys ar gael ar YouTube gyda pob rhaglen yn bum munud o hyd. Yn dilyn y cynllun peilot, lansiwyd gwasanaeth Hansh yn Mehefin 2017, gyda cynnwys digidol ar sawl cyfrwng cymdeithasol yn cynnwys YouTube, Facebook, Twitter ac Instagram. Hanes Ymgyrch y sianel Cyn sefydlu S4C roedd Cymry Cymraeg yn ddibynnol ar raglenni achlysurol ar BBC Cymru a HTV Cymru, yn aml yn hwyr yn y nos neu adegau amhoblogaidd eraill. Roedd hyn yn annerbyniol i'r Cymry Cymraeg ac i'r di-Gymraeg hefyd am fod rhaglenni Saesneg o weddill Prydain yn cael eu darlledu ar amseroedd gwahanol neu ddim o gwbl. Dros y 1970au bu ymgyrchwyr iaith yn brwydro dros gael gwasanaeth teledu Cymraeg. Gwrthodwyd talu'r drwydded deledu gan Gymry amlwg, torrwyd i mewn i stiwdios teledu a bu protestwyr hyd yn oed yn dringo mastiau a distrywio cyfarpar darlledu. Yn 1980 gwnaeth Gwynfor Evans fygwth ymprydio hyd at farwolaeth ar \u00f4l i Lywodraeth Margaret Thatcher fynd yn \u00f4l ar addewid a wnaethant i roi sianel Gymraeg i Gymru. Ar \u00f4l i Gymry amlwg megis Archesgob Cymru ar y pryd, Cledwyn Hughes a Goronwy Daniel fynd i gyfarfod ag aelod o'r cabinet fe newidiodd Margaret Thatcher ei meddwl ac fe gytunwyd i sefydlu'r sianel.  Newid i ddigidol Yn 1998 lansiwyd gwasanaeth teledu digidol daearol (a elwid yn Freeview yn ddiweddarach) a llwyfan lloeren Sky ar draws y DU. Ar y gwasanaeth daearol cafodd S4C ei wobrwyo gyda hanner Amlblecs A. Sefydlwyd cwmni S4C Digital Networks (SDN) i werthu'r gofod hwn ac y tu allan i Gymru llogwyd y gofod i sawl darlledwr yn cynnwys QVC. Cychwynwyd darlledu sianel uniaith Gymraeg S4C Digidol, ac S4C2, a oedd yn darlledu cyfarfodydd Cynulliad Cenedlaethol Cymru. Roedd S4C Digidol ac S4C2 ar gael drwy wledydd Prydain drwy loeren, yn ogystal \u00e2 thrwy Gymru ar TDD ac ar wasanaeth cebl Virgin Media mewn rhannau o Dde Cymru. Wedi cwblhau y newid i ddigidol yng Nghymru ar 31 Mawrth 2010, caewyd hen wasanaeth analog S4C gan adael y gwasanaeth S4C Digidol fel y brif sianel Gymraeg. Ar yr adegau pan nad oedd sianel analog S4C yn darlledu yn Gymraeg dangoswyd rhaglenni Channel 4 a gynhyrchwyd i weddill y Deyrnas Unedig, ond daeth hyn i ben pan diffoddwyd teledu analog yng Nghymru yn 2009 a 2010 fel rhan o'r Newid i Ddigidol yng ngwledydd Prydain.  Argyfwng 2010 Ar 20 Hydref 2010 cyhoeddodd Canghellor y DU George Osborne AS y byddai'r cyfrifoldeb am ariannu S4C yn cael ei drosglwyddo i'r BBC. Roedd hyn yn dilyn cyfres o drafodaethau rhwng Adran Ddigidol, Diwylliant, Cyfryngau a Chwaraeon llywodraeth y DU a'r BBC. Doedd S4C na llywodraeth Cymru yn gwybod dim am y trafodaethau hyn ac roedd y cyhoeddiad yn gwbl annisgwyl iddynt. Clywodd John Walter Jones, Cadeirydd S4C, amdano am y tro cyntaf pan oedd yn gwrando ar Radio Cymru. Dywedodd \"Rydw i'n rhyfeddu at yr agwedd sarhaus mae Llywodraeth Llundain wedi'i dangos, nid yn unig tuag at S4C, ond hefyd tuag at bobl Cymru ac i'r iaith.\" Disgrifiodd Cymdeithas yr Iaith y penderfyniad fel \"anghredadwy\" gan rybuddio fod hyn yn mynd \u00e2 darlledu Cymraeg \"yn \u00f4l i'r 1970au pan nad oedd S4C yn bodoli. Y gwir yw, erbyn 2015, mae'n bosib fydd na ddim sianel ar \u00f4l i'r BBC gymryd drosodd oherwydd toriadau Jeremy Hunt.\"  Cyhoeddodd Awdurdod S4C eu bod am wneud cais am adolygiad barnwrol o'r modd y penderfynwyd ar y newidiadau hyn a'r sail cyfreithiol iddynt. Ymateb Gweinidog Treftadaeth Cymru, Alun Ffred Jones AC, oedd fod y penderfyniad i newid y drefn o ariannu S4C yn \"gywilyddus\". Ychwanegodd nad oedd unrhyw drafodaeth wedi bod, a'i fod (ar 20 Hydref 2010) yn dal heb gael gwybod yn swyddogol am y penderfyniad. Dywedodd ei fod yn \"ddiwrnod du\" i Gymru.Ar 25 Hydref cafwyd ymateb swyddogol Bwrdd yr Iaith Gymraeg. Dywedodd Cadeirydd y Bwrdd, Meri Huws, fod y penderfyniad yn un \"cwbl sarhaus\" ac y byddai'n cael \"effaith andwyol\" ar yr iaith Gymraeg. Datganodd:  \"Dros y degawdau diwethaf, fe ddaeth S4C \u00e2 statws i'r iaith, a hynny drwy gyfoeth y rhaglenni a'r ffilmiau yr oedd yn ei darlledu. Lle'r oedd corff annibynnol yn gwneud penderfyniadau darlledu yn seiliedig ar arbenigedd mewn cynllunio ieithyddol, bellach mae dryswch llwyr. Trwy gynnal eu trafodaethau y tu \u00f4l i ddrysau caeedig yn Llundain, mae'r Llywodraeth Brydeinig wedi tanseilio a sarhau holl ddarlledu yng Nghymru.\"Ychwanegodd:  \"Maen nhw wedi ein hamddifadu o unrhyw gynllunio hirdymor ar gyfer darlledu trwy gyfrwng y Gymraeg, a'n cyfyngu i ryw dair neu bedair blynedd yn unig. Fe gymerodd hi flynyddoedd o ymgyrchu i sefydlu'r Sianel, a bu hi'n gwasanaethu pobl Cymru i safon uchel am 28 oed. Cwta wythnos a gymerodd hi i'r Llywodraeth Brydeinig dynnu'r plwg. Mae'n anghredadwy.\"Ar y rhaglen ddogfen Week In Week Out a ddarlledwyd ar y 25 Hydref, 2010 dywedodd cyn-Uwch Gyfarwyddwr S4C, Geraint Stanley Jones (a fu yn y swydd o 1989 tan 1994) na fyddai'n ddoeth petai'r sianel yn dechrau brwydro yn erbyn y llywodraeth. Dywedodd hefyd fod S4C wedi colli \"hygrededd ac awdurdod\" yn ystod y misoedd diwethaf. Beirniadwyd Awdurdod S4C hefyd gan yr aelod seneddol Ceidwadol Alun Cairns a ddywedodd fod yr awdurdod wedi tanseilio'i hun. Yn ogystal \u00e2 hyn, croeswyd y penderfyniad y byddai'r BBC yn cymryd rheolaeth o beth o gyllid S4C gan gyfarwyddwr BBC Cymru, Menna Richards. Dywedodd Ms Richards ei bod yn falch fod y BBC wedi gwneud y penderfyniad i gefnogi teledu cyfrwng Cymraeg yn y dyfodol ac y byddai cwmn\u00efau annibynnol sy'n cynhyrchu rhaglenni ar gyfer S4C yn elwa yn y dyfodol. Cyn yr argyfwng cyllidol, roedd cyn-weinidog y Swyddfa Gymreig, Rod Richards AS, wedi galw am i'r BBC gymryd rheolaeth o S4C o achos \"eu hystadegau gwylwyr siomedig\".Mewn cyfarfod cyhoeddus ar 30 Hydref, galwodd Cymdeithas yr Iaith ar yr holl aelodau a'r cyhoedd yn gyffredinol i beidio talu eu trwydded deledu oni bai bod Llywodraeth San Steffan yn gwarantu annibyniaeth S4C. Cefnogwyd hyn gan AC Llafur Canolbarth a Gorllewin Cymru, Alun Davies. Dywedodd \"fod rhaid gwrthsefyll yr ymosodiad (ar S4C)\".Ar 1 Tachwedd 2010, ysgrifennodd arweinwyr y pedair prif blaid yn y Cynulliad Cenedlaethol - sef Nick Bourne (Ceidwadwyr), Carwyn Jones (Llafur), Ieuan Wyn Jones (Plaid Cymru) a Kirsty Williams (Democratiaid Rhyddfrydol) - lythyr ar y cyd at David Cameron, Prif Weinidog y DU yn galw ar lywodraethau Cymru a'r DU i gomisiynu adolygiad annibynnol o gynlluniau'r llywodraeth Brydeinig ar gyfer S4C. Disgrifwyd y cydweithredu hyn gan y pedair plaid fel \"cam anarferol\" gan Olygydd Gwleidyddol BBC Cymru, Betsan Powys. Dywedodd llefarydd ar ran Swyddfa Cymru fod llywodraeth Prydain eisiau i S4C fod yn annibynnol. Adleoli Pencadlys S4C Ym mis Medi 2013 cychwynodd S4C astudiaeth i'r posibilrwydd o symud eu pencadlys. Ym mis Mawrth 2014 cyhoeddwyd mai Caerfyrddin oedd yn fuddugol gyda chais a arweiniwyd gan Brifysgol Cymru Y Drindod Dewi Sant. Y Brifysgol sydd berchen y tir lle adeiladwyd Canolfan S4C Yr Egin a mae'r adeilad hefyd yn gartref i gwmniau eraill yn y diwydiannau creadigol. Cafwyd cais cryf ar gyfer adleoli i Gaernarfon ond roedd siom nad oedd y cais yn llwyddiannus.Yn 2016 datgelwyd fod S4C yn talu \u00a33 miliwn o rent rhag-blaen i Brifysgol Y Drindod Dewi Sant, bydd yn talu am rhent dros yr 20 mlynedd dilynol. Mynegwyd pryder am y trefniant a'r diffyg tryloywder ynghylch taliadau masnachol rhwng dau gorff sy'n derbyn arian cyhoeddus. Gwnaed cais gan Brifysgol Cymru Y Drindod Dewi Sant am arian at y gwaith adeiladu a cafwyd \u00a33 miliwn gan Lywodraeth Cymru a \u00a33m arall o fargen ddinesig Bae Abertawe.Ym Mehefin 2018 datgelwyd y bydd mwy o staff yn gadael y sianel na'r rhai fyddai'n symud i weithio yng Nghaerfyrddin. Cychwynnodd S4C adleoli i'r adeilad newydd o fis Medi 2018 a byddai 54 o swyddi yn symud i'r ganolfan. Cadwyd swyddfa yng Nghaerdydd ar gyfer dibenion technegol, wedi ei gyd-leoli ym Pencadlys newydd BBC Cymru gyda 70 o staff yno, ond bydd canran sylweddol o'r swyddi technegol yn trosglwyddo i'r BBC. Er hyn, ni fyddai BBC Cymru yn symud ei stiwdio yng Nghaerfyrddin i'r Egin. Yn Medi 2018, ymrwymodd S4C i ddeg mlynedd o les ar ei swyddfa yng Nghaernarfon, sydd a 12 o staff llawn amser.Yn 2021 symudodd adrannau Cyflwyno, Llyfrgell, Hyrwyddo a Masnachol S4C i bencadlys BBC Cymru yn Sgw\u00e2r Canolog, Caerdydd. Y rhaglenni cyntaf a ddarlledwyd oddi yno oedd gwasanaeth plant y sianel, Cyw am 6:00. Daeth y cyflwyniad byw cyntaf gan Liz Scourfield ar 27 Ionawr 2021 cyn y bwletin newyddion am 12:00. Prif Weithredwyr Owen Edwards (1981\u20131989) Geraint Stanley Jones (1989\u20131994) Huw Jones (1994\u20132005) Iona Jones (2005\u201328 Gorffennaf 2010) Arwel Elis Owen (dros dro; Gorffennaf 2010\u2013Mawrth 2012) Ian Jones (Ebrill 2012\u20132017) Owen Evans (1 Hydref 2017\u2013) Cadeiryddion Goronwy Daniel (1981 \u2013 1986) John Howard Davies (1986 \u2013 30 Medi 1992) Ifan Prys Edwards (1 Hydref 1992 \u2013 31 Mawrth 1998) Elan Closs Stephens (1 Ebrill 1998 \u2013 31 Mawrth 2006) John Walter Jones (1 Ebrill 2006 \u2013 ymddeolodd 7 Rhagfyr 2010) Rheon Tomos (yn gweithredu dros dro fel Is-gadeirydd; 7 Rhagfyr 2010 \u2013 7 Mehefin 2011) Huw Jones (8 Mehefin 2011 \u2013 30 Medi 2019) Hugh Hesketh Evans (dros dro; 1 Hydref 2019 \u2013 31 Mawrth 2020) Rhodri Williams (1 Ebrill 2020 \u2013 2024) Cyfeiriadau Dolenni allanol Gwefan swyddogol S4C","1374":"Cyfansoddwr Tsiec oedd Anton\u00edn Leopold Dvo\u0159\u00e1k' (\u00a0ynganiad\u00a0) (8 Medi 1841 \u2013 1 Mai 1904). Gwnaeth ddefnydd helaeth o gerddoriaeth werin Morafia a'i ardal enedigol Bohemia, yn enwedig eu rhythmau cyfoethog. Ei waith enwocaf, mae'n debyg, yw ei Nawfed Symffoni ('Symffoni'r Byd Newydd' a adnabydir hefyd fel 'O'r Byd Newydd'). Cychwynodd ganu'r ffidil yn chwech oed ac yn 1872 perfformiwyd ei waith yn gyhoeddus am y tro cyntaf ym Mhrag. Deisyfodd gydnabyddiaeth a chynulleidfa ehangach, felly cystadleuodd mewn cystadleuaeth yn Berlin, ond nid enillodd (gyda'i symffoni cyntaf) a chollwyd y llawysgrif am rai blynyddoedd. Yn 1874 enillodd gystadleuaeth gyfansoddi Awstraidd ac eto yn 1876 ac 1877, gyda Brahms yn un o'r beirniaid. Rhoddodd Brahms eirda drosto i'w gyhoeddwr, Simrock, a aeth ati'n ddiymdroi i gomisiynnu'r 'Dawnsfeydd Slavonig Dances, Op. 46. Yn ystod ei oes sgwennodd gyfanswm o ddeg opera, pob un gyda libreto yn yr iaith Tsiec, gydag ysbryd genedlaetholgar Tsiecaidd yn llifo drwyddynt. Ei opera mwyaf poblogaidd yw Rusalka. Disgrifiwyd Dvo\u0159\u00e1k fel \"o bosib ... cyfansoddwr mwyaf ei oes\". Cefndir Ganed Dvo\u0159\u00e1k yn Nelahozeves, ger Prague, yn Ymerodraeth Awstria. Roedd yn fab hynaf i Franti\u0161ek Dvo\u0159\u00e1k (1814\u201394) a'i wraig, Anna, n\u00e9e Zde\u0148kov\u00e1 (1820\u201382).  Gweithiodd Franti\u0161ek fel tafarnwr, chwaraewr proffesiynol y sither, a chigydd. Roedd Anna yn ferch i Josef Zden\u011bk, beili Tywysog Lobkowicz .  Dvo\u0159\u00e1k oedd y cyntaf o 14 o blant, wyth ohonynt wedi goroesi babandod.  Bedyddiwyd Dvo\u0159\u00e1k yn Eglwys Gatholig ei bentref genedigol. Fe wnaeth blynyddoedd Dvo\u0159\u00e1k yn Nelahozeves feithrin ei ffydd Gristnogol gref a'r cariad at ei dreftadaeth Bohemaidd a ddylanwadodd mor gryf ar ei gerddoriaeth.  Ym 1847, aeth Dvo\u0159\u00e1k i'r ysgol gynradd a chafodd ei ddysgu i chwarae ffidil gan ei athro Joseph Spitz. Dangosodd dawn a gallu cynnar, gan chwarae mewn band pentref ac yn yr eglwys.    Yn 13 oed, trwy ddylanwad ei dad, anfonwyd Dvo\u0159\u00e1k i Zlonice i fyw gyda'i ewythr Anton\u00edn Zden\u0115k er mwyn dysgu'r iaith Almaeneg . Ysgrifennwyd ei gyfansoddiad cyntaf, y Polka pomn\u011bnka o bosibl mor gynnar \u00e2 1855. Derbyniodd Dvo\u0159\u00e1k wersi organ, piano, a ffidil gan ei athro Almaeneg Anton Liehmann. Bu Liehmann hefyd yn dysgu theori cerddoriaeth iddo a'i gyflwyno i gyfansoddwyr yr oes. Cymerodd Dvo\u0159\u00e1k wersi theori organ a cherddoriaeth bellach yn \u010cesk\u00e1 Kamenice gyda Franz Hanke.   Yn 16 oed, trwy annog Liehmann a Zden\u0115k, caniataodd Franti\u0161ek i'w fab ddod yn gerddor, ar yr amod y dylai'r bachgen weithio tuag at yrfa fel organydd.  Ar \u00f4l gadael am Prague ym mis Medi 1857, aeth Dvo\u0159\u00e1k yn fyfyriwr i Ysgol Organ y ddinas, gan astudio canu gyda Josef Zvona\u0159, theori gyda Franti\u0161ek Bla\u017eek, ac organ gyda Joseph Foerster. Roedd Bla\u017eek nid yn unig yn athro yng Nghonservatoire Prague, ond hefyd yn gyfansoddwr i'r organ.   Cymerodd Dvo\u0159\u00e1k gwrs iaith ychwanegol i wella ei Almaeneg a gweithiodd fel feiolydd \"ychwanegol\" mewn nifer o fandiau a cherddorfeydd, gan gynnwys cerddorfa Cymdeithas St Cecilia.  Graddiodd Dvo\u0159\u00e1k o'r Ysgol Organ ym 1859, gan ddod yn ail yn ei ddosbarth.  Gwnaeth gais aflwyddiannus am swydd fel organydd yn Eglwys Sant Harri, ond arhosodd yn ddigymell wrth ddilyn gyrfa gerddorol.  Gyrfa Ym 1858, ymunodd Dvo\u0159\u00e1k \u00e2 cherddorfa Karel Komz\u00e1k, y bu\u2019n perfformio gyda hi ym mwytai Prague ac mewn dawnsfeydd   Denodd lefel broffesiynol uchel yr ensemble sylw Jan Nepomuk Ma\u00fdr, a oedd yn gyfrifol am gyflogi aelodau cerddorfa Theatr Daleithiol Bohemia. Chwaraeodd Dvo\u0159\u00e1k fiola yn y gerddorfa gan ddechrau ym 1862. Prin y gallai Dvo\u0159\u00e1k fforddio tocynnau cyngerdd, a rhoddodd chwarae yn y gerddorfa gyfle iddo glywed cerddoriaeth, oper\u00e2u yn bennaf.  Ym mis Gorffennaf 1863, chwaraeodd Dvo\u0159\u00e1k mewn rhaglen wedi'i neilltuo i'r cyfansoddwr Almaeneg Richard Wagner. Wagner ei hun arweiniodd y gerddorfa. Roedd Dvo\u0159\u00e1k wedi bod yn edmygydd mawr i Wagner er 1857.  Ym 1862, roedd Dvo\u0159\u00e1k wedi dechrau cyfansoddi ei bedwarawd llinynnol cyntaf.  Ym 1864, cytunodd Dvo\u0159\u00e1k i rannu rhent fflat wedi'i leoli yn ardal \u017di\u017ekov, Prague gyda phum person arall, a oedd hefyd yn cynnwys y feiolinydd Mo\u0159ic Anger a Karel \u010cech, a ddaeth yn gantores yn ddiweddarach.   Ym 1866, disodlwyd Ma\u00fdr fel y prif arweinydd gan Bed\u0159ich Smetana.  Roedd Dvo\u0159\u00e1k yn ennill tua $ 7.50 y mis. Fe wnaeth yr angen cyson i ychwanegu at ei incwm ei orfodi i roi gwersi piano. Trwy'r gwersi piano hyn y cyfarfu \u00e2'i ddarpar wraig. Yn wreiddiol, fe syrthiodd mewn cariad \u00e2'i ddisgybl a'i gydweithiwr o'r Theatr Daleithiol, Josef\u00edna \u010cerm\u00e1kov\u00e1, y mae'n debyg iddo gyfansoddi'r cylch caneuon \"Coed Cedrwydd\" iddi hi.  Fodd bynnag, ni ddychwelodd ei gariad ac aeth ymlaen i briodi dyn arall.  Bywyd personol Ym 1873 priododd Dvo\u0159\u00e1k \u00e2 chwaer iau Josefina, Anna \u010cerm\u00e1kov\u00e1 (1854\u20131931). Bu iddynt naw o blant - Otakar (1874\u20131877), Josefa (1875\u20131875), R\u016f\u017eena (1876-1877), Ot\u00fdlie (1878\u20131905), Anna (1880\u20131923), Magdalena (1881\u20131952), Anton\u00edn (1883 \u20131956), Otakar (1885\u20131961) ac Aloisie (1888\u20131967).  Yn 1898 priododd ei ferch Ot\u00fdlie disgibyl i'w thad, y cyfansoddwr Josef Suk. Ysgrifennodd ei fab Otakar lyfr amdano.  Gyrfa bellach Ym 1871 gadawodd Dvo\u0159\u00e1k gerddorfa'r Theatr Daleithiol i gael mwy o amser i gyfansoddi  ac aeth yn organydd i eglwys St. Vojt\u011bch,   ym Mhr\u00e2g o dan Josef Foerster, ei gyn-athro yn yr Ysgol Organ. Talodd y swydd cyflog bitw, ond roedd yn \"ychwanegiad i'w groesawu i'r cwpl ifanc\".  Er gwaethaf yr amgylchiadau hyn, llwyddodd Dvo\u0159\u00e1k i gyfansoddi corff sylweddol o gerddoriaeth yn yr adeg hon. Ym 1874 gwnaeth gais am ac enillodd Wobr Wladwriaethol Awstria (\"Stipendium\") am gyfansoddi, a ddyfarnwyd ym mis Chwefror 1875 gan reithgor yn cynnwys y beirniad Eduard Hanslick, Johann Herbeck, cyfarwyddwr Opera'r Wlad, a Johannes Brahms.  Pwrpas y wobr oedd rhoi cefnogaeth ariannol i gyfansoddwyr talentog mewn angen yn Ymerodraeth Awstria-Hwngari. Ymgeisiodd am y wobr eto ym 1875, ond yn aflwyddianus ond fe'i hennillwyd eto ym 1876 a 1877. Rhoddodd y gwobrau arianol y rhyddid iddo ymadael a'i waith fel organydd er mwyn ddod yn gyfansoddwr llawn amser. Ar \u00f4l dyfarnu gwobr 1877 iddo, addawodd Brahms a Hanslick rhoi cymorth iddo i wneud ei gerddoriaeth yn hysbys y tu allan i'w famwlad Tsiec.  Arweiniodd eu cymorth at lwyddiant i'w gwaith yn yr Almaen  Ffrainc, Lloegr, a'r Unol Daleithiau. Derbyniodd gwahoddiadau i arwain ei waith ei hun yn Llundain,  Fienna, Moscow a St Petersburg . Ym 1891, derbyniodd Dvo\u0159\u00e1k radd anrhydeddus gan Brifysgol Caergrawnt, a chynigiwyd swydd iddo yng Nghonservatoire Prague fel athro cyfansoddi ac offeryniaeth. Rhwng 1892 a 1895, Dvo\u0159\u00e1k oedd cyfarwyddwr y Conservatoire Cerdd Genedlaethol yn Ninas Efrog Newydd. Dechreuodd ar gyflog blynyddol syfrdanol o $15,000.  Mae Emanuel Rubin  disgrifio y Conservatoire ac amser Dvo\u0159\u00e1k yno. Roedd contract gwreiddiol Dvo\u0159\u00e1k yn darparu am dair awr y dydd o waith, gan gynnwys addysgu ac arwain, chwe diwrnod yr wythnos, gyda phedwar mis o wyliau bob haf.  Achosodd Panic Ariannol 1893 dirwasgiad economaidd difrifol, gan roi pwysau ar noddwyr cefnog y Conservatoire. Ym 1894, torrwyd cyflog Dvo\u0159\u00e1k i $8,000 y flwyddyn ac ar ben hynny fe'i talwyd yn afreolaidd.  Dychwelodd Dvo\u0159\u00e1k o\u2019r Unol Daleithiau ar 27 Ebrill 1895 ac ym mis Tachwedd 1895, ailgydiodd yn ei swydd fel athro yng Nghonservatoire Prague.Ym mis Tachwedd penodwyd Dvo\u0159\u00e1k yn aelod o'r rheithgor ar gyfer Stipendiwm Artistiaid Fienna.   Fe'i hysbyswyd ym mis Tachwedd 1898 y byddai'r Ymerawdwr Franz Joseph I o Awstria-Hwngari yn dyfarnu medal aur iddo am Litteris et Artibus, mewn seremoni a gynhelir gerbron cynulleidfa ym mis Mehefin 1899.  Ar 4 Ebrill 1900 arweiniodd Dvo\u0159\u00e1k ei gyngerdd olaf gyda\u2019r Ffilharmonig Tsiec, gan berfformio Agorawd Drasig Brahms, Symffoni \u201cAnorffenedig\u201d Schubert, 8fed Symffoni Beethoven, a cherdd symffonig Dvo\u0159\u00e1k ei hun Y Golomen Ddof.  Ym mis Ebrill 1901, penododd yr Ymerawdwr ef yn aelod o D\u0177 Arglwyddi Awstria-Hwngari. Olynodd Dvo\u0159\u00e1k Anton\u00edn Bennewitz fel cyfarwyddwr Conservatoire Prague o fis Tachwedd 1901 hyd ei farwolaeth.  Marwolaeth Ar 25 Mawrth 1904 bu\u2019n rhaid i Dvo\u0159\u00e1k adael ymarferiad o Armida oherwydd salwch.  Roedd gan yr \u0174yl Gerdd Tsiec gyntaf, ym mis Ebrill 1904, raglen a oedd yn cynnwys, bron yn gyfan gwbl, cerddoriaeth Dvo\u0159\u00e1k.  Gorfodwyd Dvo\u0159\u00e1k ei hun gan salwch i orffwys yn ei wely ac felly nid oedd yn gallu bod yn bresennol. Cafodd Dvo\u0159\u00e1k ymosodiad o\u2019r ffliw ar 18 Ebrill  a bu farw ar 1 Mai 1904 yn dilyn pum wythnos o salwch, yn 62 oed. Cynhaliwyd ei gynhebrwng ar 5 Mai,  a chladdwyd ei weddillion ym mynwent Vy\u0161ehrad ym Mhr\u00e2g, o dan benddelw gan y cerflunydd Tsiec Ladislav \u0160aloun.  Gwaddol Mae ffilm 1980 Concert at the End of Summer yn seiliedig ar fywyd Dvo\u0159\u00e1k. Chwaraewyd Dvo\u0159\u00e1k gan Josef Vinkl\u00e1\u0159.  Mae ffilm deledu 2012 The American Letters yn canolbwyntio ar fywyd carwriaethol Dvo\u0159\u00e1k. Chwaraeir Dvo\u0159\u00e1k gan Hynek \u010cerm\u00e1k Mae Ian Krykorka wedi ysgrifennu nifer o lyfrau plant yn seiliedig ar rai o oper\u00e2u Dvo\u0159\u00e1k. Ysgrifennodd Josef \u0160kvoreck\u00fd Dvorak in Love am ei fywyd yn America fel Cyfarwyddwr y Conservatoire Cenedlaethol ar gyfer Cerddoriaeth.  Oriel lluniau           Gweithiau cerddorol \"B1\", \"B2\", \"B3\" ac ati = rhifau yng nghatalog Jarmil Burghauser o weithiau Dvo\u0159\u00e1k Opera Alfred, B16 (1870)  Kr\u00e1l a uhl\u00ed\u0159 (\"Brenin a llowsgwr golosg\") [fersiwn cyntaf], Op. 12, B21 (1871) Kr\u00e1l a uhl\u00ed\u0159 [ail fersiwn], Op. 14, B42, B151 (1874, 1887) Tvrd\u00e9 palice (\"Y cariadon styfnig\"), Op. 17, B46 (1874, 1887) Vanda, Op. 25, B55 (1875) \u0160elma sedl\u00e1k (Y gwerinwr cyfrwys\"), Op. 37, B67 (1877) Balada Kr\u00e1le Maty\u00e1\u0161e (\"Baled Brenin Math\u00e9us\"), Op. 14, B115 (1881)  Dimitrij, Op. 64, B127 (1881\u20132; 1894\u20135)  Jakobin (\"Y Jacobin\"), Op. 84, B159, B200 (1888, 1897) \u010cert a K\u00e1\u010da (\"Y diafol a Cadi\"), Op. 112, B201 (1898\u20139) Rusalka, Op. 114, B203 (1900) Armida, Op. 115, B206 (1902\u20133) Corawl Stabat Mater, Op. 58, B71 (1876\u20137) Svatebn\u00ed ko\u0161ile (\"Crysau priodas\"; Saesneg: The Spectre's Bride), Op. 69, B135, cantata dramatig (1884) Requiem, Op. 89, B165 (1890) Svat\u00e1 Ludmila (\"Santes Ludmila\"), Op. 71, B144, oratorio (1901) Te Deum, Op. 103, B176 (1892) Cerddorfaol Symffon\u00efau Symffoni rhif 1 yn C leiaf, \"Zlonick\u00e9 zvony\" (\"Clychau Zlonice\"), Op. 3, B9 (1865) Symffoni rhif 2 yn B\u266d, Op. 4, B12 (1865) Symffoni rhif 3 yn E\u266d, Op. 10, B34 (1873) Symffoni rhif 4 yn D leiaf, Op. 13, B41 (1874) Symffoni rhif 5 yn F, Op. 76, B54 (1875) Symffoni rhif 6 yn D, Op. 60, B112 (1880) Symffoni rhif 7 yn D leiaf, Op. 70, B141 (1884\u20135) Symffoni rhif 8 yn G, Op. 88, B163 (1889) Symffoni rhif 9 yn E leiaf, \" Z nov\u00e9ho sv\u011bta\" (\"O'r Byd Newydd\"), Op. 95, B178 (1893) Concerti Concerto i Biano yn G leiaf, Op. 33, B63 (1876) Concerto i Feiolin yn A leiaf, Op. 53, B108 (1879, 1880) Concerto i Sielo yn B leiaf, Op. 104, B191 (1894\u20135) Eraill Seren\u00e2d yn E i gerddorfa linynnol, Op. 22, B52 (1875) Symfonick\u00e9 variace (\"Amrywiadau symffonig\"), Op. 78, B70 (1877) Slovansk\u00e9 rapsodie (\"Rhapsodi Slafonig\"), Op. 45, B86 (1878) Slovansk\u00e9 tance I (\"Dawnsiau Slafonig\"), Op. 46, B 83 (1878) \u010cesk\u00e1 suita (\"Cyfres Tsiecaidd\"), Op. 39, B93 (1879) Domov m\u016fj (\"Fy nghartref\"), Op. 62, B125a, agorawd (1881\u20132) Slovansk\u00e9 tance II (\"Dawnsiau Slafonig\"), Op. 72, B147 (1887) V p\u0159\u00edrod\u011b (\"Yn natur\"), Op. 91, B168, agorawd (1891) Karneval\" (\"Carnifal\"), Op. 92, B169, agorawd (1891) Othello, Op. 93, B174, agorawd (1892) Vodn\u00edk (\"Yr ysbryd d\u0175r\"), Op. 107, B195, cathl symffonig (1896) Polednice (\"Dewines canolddydd\"), Op. 108, B196, cathl symffonig (1896) Zlat\u00fd kolovrat (\"Y droell aur\"), Op. 109, B197, cathl symffonig (1896) Holoubek (\"Colomen y coed\"), Op. 110, B198, cathl symffonig (1896) P\u00edse\u0148 bohat\u00fdrsk\u00e1 (\"C\u00e2n arwrol\") Op. 111, B199, cathl symffonig (1897) Cerddoriaeth siambr Offeryn unawd Rhamant yn F leiaf i feiolin a phiano, Op. 11, B38 (1873\u20137) Noctwrn yn B i feiolin a phiano, Op. 40, B 48 (1875\u201383) Sonata i Feiolin yn F, Op. 57, B106 (1880) Triawdau Triawd Piano rhif 1 yn B\u266d, Op. 21, B51 (1875) Triawd Piano rhif 2 yn G leiaf, Op. 26, B56 (1876) Triawd Piano rhif 3 yn F leiaf, Op. 65, B130 (1883) Triawd Piano rhif 4 yn E leiaf, \"Dumky\", Op. 90, B166 (1890\u20131) Pedwarawdau Pedwarawd Llinynnol rhif 1 yn A, Op. 2, B8 (1862) Pedwarawd Llinynnol rhif 2 yn B\u266d, B17 (1869) Pedwarawd Llinynnol rhif 3 yn D, B18 (1869\u201370) Pedwarawd Llinynnol rhif 4 yn E, B19 (1870) Pedwarawd Llinynnol rhif 5 yn F leiaf, Op. 9, B37 (1873) Pedwarawd Llinynnol rhif 6 yn A leiaf, Op. 12, B40 (1873) Pedwarawd Llinynnol rhif 7 yn A leiaf, Op. 16, B45 (1874) Pedwarawd Llinynnol rhif 8 yn E, Op. 80, B75 (1876) Pedwarawd Llinynnol rhif 9 yn D leiaf, Op. 34, B75 (1877) Pedwarawd Llinynnol rhif 10 yn E\u266d, \"Slovansk\u00fd\" (\"Slafonig\"), Op. 51, B92 (1878\u20139) Pedwarawd Llinynnol rhif 11 yn C, Op. 61, 121 (1881) Pedwarawd Llinynnol rhif 12 yn F, \"Americk\u00fd\" (\"Americanaidd\"), Op. 96, B179 (1893) Pedwarawd Llinynnol rhif 13 yn G, Op. 106, B192 (1895) Pedwarawd Llinynnol rhif 14 yn A\u266d, Op. 105, B193 (1895) Pedwarawd Piano rhif 1 yn D, Op. 23, B53 (1875) Pedwarawd Piano rhif 2 yn E\u266d, Op. 87, B162 (1875) Pumawdau Pumawd Llinynnol rhif 1 yn A leiaf, Op. 1, B7 (1861) Pumawd Llinynnol rhif 2 yn G, Op. 77, B49 (1875) Pumawd Llinynnol rhif 3 yn E\u266d, \"Americk\u00fd\" (\"Americanaidd\"), Op. 97, B180 (1893) Pumawd Piano rhif 1 yn A, Op. 5, B28 (1872) Pumawd Piano rhif 2 yn A, Op. 81, B155 (1887) Eraill Chwechawd Llinynnol yn A, Op. 48, B80 (1878) Seren\u00e2d yn D leiaf i offerynnau chwyth, Op. 44, B77 (1877) Piano Humoresky (\"Hiwmoresgau\"), Op. 101, B187 (1894)  Cyfeiriadau Llyfryddiaeth \u00a0  cyfeiriadau pennodol Dolenni allanol Sgoriau rhad ac am ddim gan Anton\u00edn Dvo\u0159\u00e1k yn y Prosiect Llyfrgell Sgoriau Cerddoriaeth Rhyngwladol (IMSLP)Safle cynhwysfawr Dvo\u0159\u00e1kAnton\u00edn Dvo\u0159\u00e1k yng Ngwyddoniadur BritannicaGweithiau gan Anton\u00edn Dvor\u00e1k ar Project GutenbergGweithiau gan neu am Anton\u00edn Dvo\u0159\u00e1k yn Internet ArchiveRhestr o weithiau Dvo\u0159\u00e1k\"Darganfod Dvo\u0159\u00e1k\".Gwasanaeth Radio 3 y BBC.]Dvo\u0159\u00e1k ar Schubert \"The Century\", Cyfrol 0048 Rhifyn 3 (Gorffennaf 1894)Casgliad o erthyglau newyddion a gohebiaeth am arhosiad Dvo\u0159\u00e1k yn AmericaRecordiadau Anton\u00edn Dvo\u0159\u00e1k ar Internet ArchiveMae gan y Prosiect Mutopia gyfansoddiadau gan Anton\u00edn Dvo\u0159\u00e1k","1375":"Cyfansoddwr Tsiec oedd Anton\u00edn Leopold Dvo\u0159\u00e1k' (\u00a0ynganiad\u00a0) (8 Medi 1841 \u2013 1 Mai 1904). Gwnaeth ddefnydd helaeth o gerddoriaeth werin Morafia a'i ardal enedigol Bohemia, yn enwedig eu rhythmau cyfoethog. Ei waith enwocaf, mae'n debyg, yw ei Nawfed Symffoni ('Symffoni'r Byd Newydd' a adnabydir hefyd fel 'O'r Byd Newydd'). Cychwynodd ganu'r ffidil yn chwech oed ac yn 1872 perfformiwyd ei waith yn gyhoeddus am y tro cyntaf ym Mhrag. Deisyfodd gydnabyddiaeth a chynulleidfa ehangach, felly cystadleuodd mewn cystadleuaeth yn Berlin, ond nid enillodd (gyda'i symffoni cyntaf) a chollwyd y llawysgrif am rai blynyddoedd. Yn 1874 enillodd gystadleuaeth gyfansoddi Awstraidd ac eto yn 1876 ac 1877, gyda Brahms yn un o'r beirniaid. Rhoddodd Brahms eirda drosto i'w gyhoeddwr, Simrock, a aeth ati'n ddiymdroi i gomisiynnu'r 'Dawnsfeydd Slavonig Dances, Op. 46. Yn ystod ei oes sgwennodd gyfanswm o ddeg opera, pob un gyda libreto yn yr iaith Tsiec, gydag ysbryd genedlaetholgar Tsiecaidd yn llifo drwyddynt. Ei opera mwyaf poblogaidd yw Rusalka. Disgrifiwyd Dvo\u0159\u00e1k fel \"o bosib ... cyfansoddwr mwyaf ei oes\". Cefndir Ganed Dvo\u0159\u00e1k yn Nelahozeves, ger Prague, yn Ymerodraeth Awstria. Roedd yn fab hynaf i Franti\u0161ek Dvo\u0159\u00e1k (1814\u201394) a'i wraig, Anna, n\u00e9e Zde\u0148kov\u00e1 (1820\u201382).  Gweithiodd Franti\u0161ek fel tafarnwr, chwaraewr proffesiynol y sither, a chigydd. Roedd Anna yn ferch i Josef Zden\u011bk, beili Tywysog Lobkowicz .  Dvo\u0159\u00e1k oedd y cyntaf o 14 o blant, wyth ohonynt wedi goroesi babandod.  Bedyddiwyd Dvo\u0159\u00e1k yn Eglwys Gatholig ei bentref genedigol. Fe wnaeth blynyddoedd Dvo\u0159\u00e1k yn Nelahozeves feithrin ei ffydd Gristnogol gref a'r cariad at ei dreftadaeth Bohemaidd a ddylanwadodd mor gryf ar ei gerddoriaeth.  Ym 1847, aeth Dvo\u0159\u00e1k i'r ysgol gynradd a chafodd ei ddysgu i chwarae ffidil gan ei athro Joseph Spitz. Dangosodd dawn a gallu cynnar, gan chwarae mewn band pentref ac yn yr eglwys.    Yn 13 oed, trwy ddylanwad ei dad, anfonwyd Dvo\u0159\u00e1k i Zlonice i fyw gyda'i ewythr Anton\u00edn Zden\u0115k er mwyn dysgu'r iaith Almaeneg . Ysgrifennwyd ei gyfansoddiad cyntaf, y Polka pomn\u011bnka o bosibl mor gynnar \u00e2 1855. Derbyniodd Dvo\u0159\u00e1k wersi organ, piano, a ffidil gan ei athro Almaeneg Anton Liehmann. Bu Liehmann hefyd yn dysgu theori cerddoriaeth iddo a'i gyflwyno i gyfansoddwyr yr oes. Cymerodd Dvo\u0159\u00e1k wersi theori organ a cherddoriaeth bellach yn \u010cesk\u00e1 Kamenice gyda Franz Hanke.   Yn 16 oed, trwy annog Liehmann a Zden\u0115k, caniataodd Franti\u0161ek i'w fab ddod yn gerddor, ar yr amod y dylai'r bachgen weithio tuag at yrfa fel organydd.  Ar \u00f4l gadael am Prague ym mis Medi 1857, aeth Dvo\u0159\u00e1k yn fyfyriwr i Ysgol Organ y ddinas, gan astudio canu gyda Josef Zvona\u0159, theori gyda Franti\u0161ek Bla\u017eek, ac organ gyda Joseph Foerster. Roedd Bla\u017eek nid yn unig yn athro yng Nghonservatoire Prague, ond hefyd yn gyfansoddwr i'r organ.   Cymerodd Dvo\u0159\u00e1k gwrs iaith ychwanegol i wella ei Almaeneg a gweithiodd fel feiolydd \"ychwanegol\" mewn nifer o fandiau a cherddorfeydd, gan gynnwys cerddorfa Cymdeithas St Cecilia.  Graddiodd Dvo\u0159\u00e1k o'r Ysgol Organ ym 1859, gan ddod yn ail yn ei ddosbarth.  Gwnaeth gais aflwyddiannus am swydd fel organydd yn Eglwys Sant Harri, ond arhosodd yn ddigymell wrth ddilyn gyrfa gerddorol.  Gyrfa Ym 1858, ymunodd Dvo\u0159\u00e1k \u00e2 cherddorfa Karel Komz\u00e1k, y bu\u2019n perfformio gyda hi ym mwytai Prague ac mewn dawnsfeydd   Denodd lefel broffesiynol uchel yr ensemble sylw Jan Nepomuk Ma\u00fdr, a oedd yn gyfrifol am gyflogi aelodau cerddorfa Theatr Daleithiol Bohemia. Chwaraeodd Dvo\u0159\u00e1k fiola yn y gerddorfa gan ddechrau ym 1862. Prin y gallai Dvo\u0159\u00e1k fforddio tocynnau cyngerdd, a rhoddodd chwarae yn y gerddorfa gyfle iddo glywed cerddoriaeth, oper\u00e2u yn bennaf.  Ym mis Gorffennaf 1863, chwaraeodd Dvo\u0159\u00e1k mewn rhaglen wedi'i neilltuo i'r cyfansoddwr Almaeneg Richard Wagner. Wagner ei hun arweiniodd y gerddorfa. Roedd Dvo\u0159\u00e1k wedi bod yn edmygydd mawr i Wagner er 1857.  Ym 1862, roedd Dvo\u0159\u00e1k wedi dechrau cyfansoddi ei bedwarawd llinynnol cyntaf.  Ym 1864, cytunodd Dvo\u0159\u00e1k i rannu rhent fflat wedi'i leoli yn ardal \u017di\u017ekov, Prague gyda phum person arall, a oedd hefyd yn cynnwys y feiolinydd Mo\u0159ic Anger a Karel \u010cech, a ddaeth yn gantores yn ddiweddarach.   Ym 1866, disodlwyd Ma\u00fdr fel y prif arweinydd gan Bed\u0159ich Smetana.  Roedd Dvo\u0159\u00e1k yn ennill tua $ 7.50 y mis. Fe wnaeth yr angen cyson i ychwanegu at ei incwm ei orfodi i roi gwersi piano. Trwy'r gwersi piano hyn y cyfarfu \u00e2'i ddarpar wraig. Yn wreiddiol, fe syrthiodd mewn cariad \u00e2'i ddisgybl a'i gydweithiwr o'r Theatr Daleithiol, Josef\u00edna \u010cerm\u00e1kov\u00e1, y mae'n debyg iddo gyfansoddi'r cylch caneuon \"Coed Cedrwydd\" iddi hi.  Fodd bynnag, ni ddychwelodd ei gariad ac aeth ymlaen i briodi dyn arall.  Bywyd personol Ym 1873 priododd Dvo\u0159\u00e1k \u00e2 chwaer iau Josefina, Anna \u010cerm\u00e1kov\u00e1 (1854\u20131931). Bu iddynt naw o blant - Otakar (1874\u20131877), Josefa (1875\u20131875), R\u016f\u017eena (1876-1877), Ot\u00fdlie (1878\u20131905), Anna (1880\u20131923), Magdalena (1881\u20131952), Anton\u00edn (1883 \u20131956), Otakar (1885\u20131961) ac Aloisie (1888\u20131967).  Yn 1898 priododd ei ferch Ot\u00fdlie disgibyl i'w thad, y cyfansoddwr Josef Suk. Ysgrifennodd ei fab Otakar lyfr amdano.  Gyrfa bellach Ym 1871 gadawodd Dvo\u0159\u00e1k gerddorfa'r Theatr Daleithiol i gael mwy o amser i gyfansoddi  ac aeth yn organydd i eglwys St. Vojt\u011bch,   ym Mhr\u00e2g o dan Josef Foerster, ei gyn-athro yn yr Ysgol Organ. Talodd y swydd cyflog bitw, ond roedd yn \"ychwanegiad i'w groesawu i'r cwpl ifanc\".  Er gwaethaf yr amgylchiadau hyn, llwyddodd Dvo\u0159\u00e1k i gyfansoddi corff sylweddol o gerddoriaeth yn yr adeg hon. Ym 1874 gwnaeth gais am ac enillodd Wobr Wladwriaethol Awstria (\"Stipendium\") am gyfansoddi, a ddyfarnwyd ym mis Chwefror 1875 gan reithgor yn cynnwys y beirniad Eduard Hanslick, Johann Herbeck, cyfarwyddwr Opera'r Wlad, a Johannes Brahms.  Pwrpas y wobr oedd rhoi cefnogaeth ariannol i gyfansoddwyr talentog mewn angen yn Ymerodraeth Awstria-Hwngari. Ymgeisiodd am y wobr eto ym 1875, ond yn aflwyddianus ond fe'i hennillwyd eto ym 1876 a 1877. Rhoddodd y gwobrau arianol y rhyddid iddo ymadael a'i waith fel organydd er mwyn ddod yn gyfansoddwr llawn amser. Ar \u00f4l dyfarnu gwobr 1877 iddo, addawodd Brahms a Hanslick rhoi cymorth iddo i wneud ei gerddoriaeth yn hysbys y tu allan i'w famwlad Tsiec.  Arweiniodd eu cymorth at lwyddiant i'w gwaith yn yr Almaen  Ffrainc, Lloegr, a'r Unol Daleithiau. Derbyniodd gwahoddiadau i arwain ei waith ei hun yn Llundain,  Fienna, Moscow a St Petersburg . Ym 1891, derbyniodd Dvo\u0159\u00e1k radd anrhydeddus gan Brifysgol Caergrawnt, a chynigiwyd swydd iddo yng Nghonservatoire Prague fel athro cyfansoddi ac offeryniaeth. Rhwng 1892 a 1895, Dvo\u0159\u00e1k oedd cyfarwyddwr y Conservatoire Cerdd Genedlaethol yn Ninas Efrog Newydd. Dechreuodd ar gyflog blynyddol syfrdanol o $15,000.  Mae Emanuel Rubin  disgrifio y Conservatoire ac amser Dvo\u0159\u00e1k yno. Roedd contract gwreiddiol Dvo\u0159\u00e1k yn darparu am dair awr y dydd o waith, gan gynnwys addysgu ac arwain, chwe diwrnod yr wythnos, gyda phedwar mis o wyliau bob haf.  Achosodd Panic Ariannol 1893 dirwasgiad economaidd difrifol, gan roi pwysau ar noddwyr cefnog y Conservatoire. Ym 1894, torrwyd cyflog Dvo\u0159\u00e1k i $8,000 y flwyddyn ac ar ben hynny fe'i talwyd yn afreolaidd.  Dychwelodd Dvo\u0159\u00e1k o\u2019r Unol Daleithiau ar 27 Ebrill 1895 ac ym mis Tachwedd 1895, ailgydiodd yn ei swydd fel athro yng Nghonservatoire Prague.Ym mis Tachwedd penodwyd Dvo\u0159\u00e1k yn aelod o'r rheithgor ar gyfer Stipendiwm Artistiaid Fienna.   Fe'i hysbyswyd ym mis Tachwedd 1898 y byddai'r Ymerawdwr Franz Joseph I o Awstria-Hwngari yn dyfarnu medal aur iddo am Litteris et Artibus, mewn seremoni a gynhelir gerbron cynulleidfa ym mis Mehefin 1899.  Ar 4 Ebrill 1900 arweiniodd Dvo\u0159\u00e1k ei gyngerdd olaf gyda\u2019r Ffilharmonig Tsiec, gan berfformio Agorawd Drasig Brahms, Symffoni \u201cAnorffenedig\u201d Schubert, 8fed Symffoni Beethoven, a cherdd symffonig Dvo\u0159\u00e1k ei hun Y Golomen Ddof.  Ym mis Ebrill 1901, penododd yr Ymerawdwr ef yn aelod o D\u0177 Arglwyddi Awstria-Hwngari. Olynodd Dvo\u0159\u00e1k Anton\u00edn Bennewitz fel cyfarwyddwr Conservatoire Prague o fis Tachwedd 1901 hyd ei farwolaeth.  Marwolaeth Ar 25 Mawrth 1904 bu\u2019n rhaid i Dvo\u0159\u00e1k adael ymarferiad o Armida oherwydd salwch.  Roedd gan yr \u0174yl Gerdd Tsiec gyntaf, ym mis Ebrill 1904, raglen a oedd yn cynnwys, bron yn gyfan gwbl, cerddoriaeth Dvo\u0159\u00e1k.  Gorfodwyd Dvo\u0159\u00e1k ei hun gan salwch i orffwys yn ei wely ac felly nid oedd yn gallu bod yn bresennol. Cafodd Dvo\u0159\u00e1k ymosodiad o\u2019r ffliw ar 18 Ebrill  a bu farw ar 1 Mai 1904 yn dilyn pum wythnos o salwch, yn 62 oed. Cynhaliwyd ei gynhebrwng ar 5 Mai,  a chladdwyd ei weddillion ym mynwent Vy\u0161ehrad ym Mhr\u00e2g, o dan benddelw gan y cerflunydd Tsiec Ladislav \u0160aloun.  Gwaddol Mae ffilm 1980 Concert at the End of Summer yn seiliedig ar fywyd Dvo\u0159\u00e1k. Chwaraewyd Dvo\u0159\u00e1k gan Josef Vinkl\u00e1\u0159.  Mae ffilm deledu 2012 The American Letters yn canolbwyntio ar fywyd carwriaethol Dvo\u0159\u00e1k. Chwaraeir Dvo\u0159\u00e1k gan Hynek \u010cerm\u00e1k Mae Ian Krykorka wedi ysgrifennu nifer o lyfrau plant yn seiliedig ar rai o oper\u00e2u Dvo\u0159\u00e1k. Ysgrifennodd Josef \u0160kvoreck\u00fd Dvorak in Love am ei fywyd yn America fel Cyfarwyddwr y Conservatoire Cenedlaethol ar gyfer Cerddoriaeth.  Oriel lluniau           Gweithiau cerddorol \"B1\", \"B2\", \"B3\" ac ati = rhifau yng nghatalog Jarmil Burghauser o weithiau Dvo\u0159\u00e1k Opera Alfred, B16 (1870)  Kr\u00e1l a uhl\u00ed\u0159 (\"Brenin a llowsgwr golosg\") [fersiwn cyntaf], Op. 12, B21 (1871) Kr\u00e1l a uhl\u00ed\u0159 [ail fersiwn], Op. 14, B42, B151 (1874, 1887) Tvrd\u00e9 palice (\"Y cariadon styfnig\"), Op. 17, B46 (1874, 1887) Vanda, Op. 25, B55 (1875) \u0160elma sedl\u00e1k (Y gwerinwr cyfrwys\"), Op. 37, B67 (1877) Balada Kr\u00e1le Maty\u00e1\u0161e (\"Baled Brenin Math\u00e9us\"), Op. 14, B115 (1881)  Dimitrij, Op. 64, B127 (1881\u20132; 1894\u20135)  Jakobin (\"Y Jacobin\"), Op. 84, B159, B200 (1888, 1897) \u010cert a K\u00e1\u010da (\"Y diafol a Cadi\"), Op. 112, B201 (1898\u20139) Rusalka, Op. 114, B203 (1900) Armida, Op. 115, B206 (1902\u20133) Corawl Stabat Mater, Op. 58, B71 (1876\u20137) Svatebn\u00ed ko\u0161ile (\"Crysau priodas\"; Saesneg: The Spectre's Bride), Op. 69, B135, cantata dramatig (1884) Requiem, Op. 89, B165 (1890) Svat\u00e1 Ludmila (\"Santes Ludmila\"), Op. 71, B144, oratorio (1901) Te Deum, Op. 103, B176 (1892) Cerddorfaol Symffon\u00efau Symffoni rhif 1 yn C leiaf, \"Zlonick\u00e9 zvony\" (\"Clychau Zlonice\"), Op. 3, B9 (1865) Symffoni rhif 2 yn B\u266d, Op. 4, B12 (1865) Symffoni rhif 3 yn E\u266d, Op. 10, B34 (1873) Symffoni rhif 4 yn D leiaf, Op. 13, B41 (1874) Symffoni rhif 5 yn F, Op. 76, B54 (1875) Symffoni rhif 6 yn D, Op. 60, B112 (1880) Symffoni rhif 7 yn D leiaf, Op. 70, B141 (1884\u20135) Symffoni rhif 8 yn G, Op. 88, B163 (1889) Symffoni rhif 9 yn E leiaf, \" Z nov\u00e9ho sv\u011bta\" (\"O'r Byd Newydd\"), Op. 95, B178 (1893) Concerti Concerto i Biano yn G leiaf, Op. 33, B63 (1876) Concerto i Feiolin yn A leiaf, Op. 53, B108 (1879, 1880) Concerto i Sielo yn B leiaf, Op. 104, B191 (1894\u20135) Eraill Seren\u00e2d yn E i gerddorfa linynnol, Op. 22, B52 (1875) Symfonick\u00e9 variace (\"Amrywiadau symffonig\"), Op. 78, B70 (1877) Slovansk\u00e9 rapsodie (\"Rhapsodi Slafonig\"), Op. 45, B86 (1878) Slovansk\u00e9 tance I (\"Dawnsiau Slafonig\"), Op. 46, B 83 (1878) \u010cesk\u00e1 suita (\"Cyfres Tsiecaidd\"), Op. 39, B93 (1879) Domov m\u016fj (\"Fy nghartref\"), Op. 62, B125a, agorawd (1881\u20132) Slovansk\u00e9 tance II (\"Dawnsiau Slafonig\"), Op. 72, B147 (1887) V p\u0159\u00edrod\u011b (\"Yn natur\"), Op. 91, B168, agorawd (1891) Karneval\" (\"Carnifal\"), Op. 92, B169, agorawd (1891) Othello, Op. 93, B174, agorawd (1892) Vodn\u00edk (\"Yr ysbryd d\u0175r\"), Op. 107, B195, cathl symffonig (1896) Polednice (\"Dewines canolddydd\"), Op. 108, B196, cathl symffonig (1896) Zlat\u00fd kolovrat (\"Y droell aur\"), Op. 109, B197, cathl symffonig (1896) Holoubek (\"Colomen y coed\"), Op. 110, B198, cathl symffonig (1896) P\u00edse\u0148 bohat\u00fdrsk\u00e1 (\"C\u00e2n arwrol\") Op. 111, B199, cathl symffonig (1897) Cerddoriaeth siambr Offeryn unawd Rhamant yn F leiaf i feiolin a phiano, Op. 11, B38 (1873\u20137) Noctwrn yn B i feiolin a phiano, Op. 40, B 48 (1875\u201383) Sonata i Feiolin yn F, Op. 57, B106 (1880) Triawdau Triawd Piano rhif 1 yn B\u266d, Op. 21, B51 (1875) Triawd Piano rhif 2 yn G leiaf, Op. 26, B56 (1876) Triawd Piano rhif 3 yn F leiaf, Op. 65, B130 (1883) Triawd Piano rhif 4 yn E leiaf, \"Dumky\", Op. 90, B166 (1890\u20131) Pedwarawdau Pedwarawd Llinynnol rhif 1 yn A, Op. 2, B8 (1862) Pedwarawd Llinynnol rhif 2 yn B\u266d, B17 (1869) Pedwarawd Llinynnol rhif 3 yn D, B18 (1869\u201370) Pedwarawd Llinynnol rhif 4 yn E, B19 (1870) Pedwarawd Llinynnol rhif 5 yn F leiaf, Op. 9, B37 (1873) Pedwarawd Llinynnol rhif 6 yn A leiaf, Op. 12, B40 (1873) Pedwarawd Llinynnol rhif 7 yn A leiaf, Op. 16, B45 (1874) Pedwarawd Llinynnol rhif 8 yn E, Op. 80, B75 (1876) Pedwarawd Llinynnol rhif 9 yn D leiaf, Op. 34, B75 (1877) Pedwarawd Llinynnol rhif 10 yn E\u266d, \"Slovansk\u00fd\" (\"Slafonig\"), Op. 51, B92 (1878\u20139) Pedwarawd Llinynnol rhif 11 yn C, Op. 61, 121 (1881) Pedwarawd Llinynnol rhif 12 yn F, \"Americk\u00fd\" (\"Americanaidd\"), Op. 96, B179 (1893) Pedwarawd Llinynnol rhif 13 yn G, Op. 106, B192 (1895) Pedwarawd Llinynnol rhif 14 yn A\u266d, Op. 105, B193 (1895) Pedwarawd Piano rhif 1 yn D, Op. 23, B53 (1875) Pedwarawd Piano rhif 2 yn E\u266d, Op. 87, B162 (1875) Pumawdau Pumawd Llinynnol rhif 1 yn A leiaf, Op. 1, B7 (1861) Pumawd Llinynnol rhif 2 yn G, Op. 77, B49 (1875) Pumawd Llinynnol rhif 3 yn E\u266d, \"Americk\u00fd\" (\"Americanaidd\"), Op. 97, B180 (1893) Pumawd Piano rhif 1 yn A, Op. 5, B28 (1872) Pumawd Piano rhif 2 yn A, Op. 81, B155 (1887) Eraill Chwechawd Llinynnol yn A, Op. 48, B80 (1878) Seren\u00e2d yn D leiaf i offerynnau chwyth, Op. 44, B77 (1877) Piano Humoresky (\"Hiwmoresgau\"), Op. 101, B187 (1894)  Cyfeiriadau Llyfryddiaeth \u00a0  cyfeiriadau pennodol Dolenni allanol Sgoriau rhad ac am ddim gan Anton\u00edn Dvo\u0159\u00e1k yn y Prosiect Llyfrgell Sgoriau Cerddoriaeth Rhyngwladol (IMSLP)Safle cynhwysfawr Dvo\u0159\u00e1kAnton\u00edn Dvo\u0159\u00e1k yng Ngwyddoniadur BritannicaGweithiau gan Anton\u00edn Dvor\u00e1k ar Project GutenbergGweithiau gan neu am Anton\u00edn Dvo\u0159\u00e1k yn Internet ArchiveRhestr o weithiau Dvo\u0159\u00e1k\"Darganfod Dvo\u0159\u00e1k\".Gwasanaeth Radio 3 y BBC.]Dvo\u0159\u00e1k ar Schubert \"The Century\", Cyfrol 0048 Rhifyn 3 (Gorffennaf 1894)Casgliad o erthyglau newyddion a gohebiaeth am arhosiad Dvo\u0159\u00e1k yn AmericaRecordiadau Anton\u00edn Dvo\u0159\u00e1k ar Internet ArchiveMae gan y Prosiect Mutopia gyfansoddiadau gan Anton\u00edn Dvo\u0159\u00e1k","1376":"Cyfansoddwr Tsiec oedd Anton\u00edn Leopold Dvo\u0159\u00e1k' (\u00a0ynganiad\u00a0) (8 Medi 1841 \u2013 1 Mai 1904). Gwnaeth ddefnydd helaeth o gerddoriaeth werin Morafia a'i ardal enedigol Bohemia, yn enwedig eu rhythmau cyfoethog. Ei waith enwocaf, mae'n debyg, yw ei Nawfed Symffoni ('Symffoni'r Byd Newydd' a adnabydir hefyd fel 'O'r Byd Newydd'). Cychwynodd ganu'r ffidil yn chwech oed ac yn 1872 perfformiwyd ei waith yn gyhoeddus am y tro cyntaf ym Mhrag. Deisyfodd gydnabyddiaeth a chynulleidfa ehangach, felly cystadleuodd mewn cystadleuaeth yn Berlin, ond nid enillodd (gyda'i symffoni cyntaf) a chollwyd y llawysgrif am rai blynyddoedd. Yn 1874 enillodd gystadleuaeth gyfansoddi Awstraidd ac eto yn 1876 ac 1877, gyda Brahms yn un o'r beirniaid. Rhoddodd Brahms eirda drosto i'w gyhoeddwr, Simrock, a aeth ati'n ddiymdroi i gomisiynnu'r 'Dawnsfeydd Slavonig Dances, Op. 46. Yn ystod ei oes sgwennodd gyfanswm o ddeg opera, pob un gyda libreto yn yr iaith Tsiec, gydag ysbryd genedlaetholgar Tsiecaidd yn llifo drwyddynt. Ei opera mwyaf poblogaidd yw Rusalka. Disgrifiwyd Dvo\u0159\u00e1k fel \"o bosib ... cyfansoddwr mwyaf ei oes\". Cefndir Ganed Dvo\u0159\u00e1k yn Nelahozeves, ger Prague, yn Ymerodraeth Awstria. Roedd yn fab hynaf i Franti\u0161ek Dvo\u0159\u00e1k (1814\u201394) a'i wraig, Anna, n\u00e9e Zde\u0148kov\u00e1 (1820\u201382).  Gweithiodd Franti\u0161ek fel tafarnwr, chwaraewr proffesiynol y sither, a chigydd. Roedd Anna yn ferch i Josef Zden\u011bk, beili Tywysog Lobkowicz .  Dvo\u0159\u00e1k oedd y cyntaf o 14 o blant, wyth ohonynt wedi goroesi babandod.  Bedyddiwyd Dvo\u0159\u00e1k yn Eglwys Gatholig ei bentref genedigol. Fe wnaeth blynyddoedd Dvo\u0159\u00e1k yn Nelahozeves feithrin ei ffydd Gristnogol gref a'r cariad at ei dreftadaeth Bohemaidd a ddylanwadodd mor gryf ar ei gerddoriaeth.  Ym 1847, aeth Dvo\u0159\u00e1k i'r ysgol gynradd a chafodd ei ddysgu i chwarae ffidil gan ei athro Joseph Spitz. Dangosodd dawn a gallu cynnar, gan chwarae mewn band pentref ac yn yr eglwys.    Yn 13 oed, trwy ddylanwad ei dad, anfonwyd Dvo\u0159\u00e1k i Zlonice i fyw gyda'i ewythr Anton\u00edn Zden\u0115k er mwyn dysgu'r iaith Almaeneg . Ysgrifennwyd ei gyfansoddiad cyntaf, y Polka pomn\u011bnka o bosibl mor gynnar \u00e2 1855. Derbyniodd Dvo\u0159\u00e1k wersi organ, piano, a ffidil gan ei athro Almaeneg Anton Liehmann. Bu Liehmann hefyd yn dysgu theori cerddoriaeth iddo a'i gyflwyno i gyfansoddwyr yr oes. Cymerodd Dvo\u0159\u00e1k wersi theori organ a cherddoriaeth bellach yn \u010cesk\u00e1 Kamenice gyda Franz Hanke.   Yn 16 oed, trwy annog Liehmann a Zden\u0115k, caniataodd Franti\u0161ek i'w fab ddod yn gerddor, ar yr amod y dylai'r bachgen weithio tuag at yrfa fel organydd.  Ar \u00f4l gadael am Prague ym mis Medi 1857, aeth Dvo\u0159\u00e1k yn fyfyriwr i Ysgol Organ y ddinas, gan astudio canu gyda Josef Zvona\u0159, theori gyda Franti\u0161ek Bla\u017eek, ac organ gyda Joseph Foerster. Roedd Bla\u017eek nid yn unig yn athro yng Nghonservatoire Prague, ond hefyd yn gyfansoddwr i'r organ.   Cymerodd Dvo\u0159\u00e1k gwrs iaith ychwanegol i wella ei Almaeneg a gweithiodd fel feiolydd \"ychwanegol\" mewn nifer o fandiau a cherddorfeydd, gan gynnwys cerddorfa Cymdeithas St Cecilia.  Graddiodd Dvo\u0159\u00e1k o'r Ysgol Organ ym 1859, gan ddod yn ail yn ei ddosbarth.  Gwnaeth gais aflwyddiannus am swydd fel organydd yn Eglwys Sant Harri, ond arhosodd yn ddigymell wrth ddilyn gyrfa gerddorol.  Gyrfa Ym 1858, ymunodd Dvo\u0159\u00e1k \u00e2 cherddorfa Karel Komz\u00e1k, y bu\u2019n perfformio gyda hi ym mwytai Prague ac mewn dawnsfeydd   Denodd lefel broffesiynol uchel yr ensemble sylw Jan Nepomuk Ma\u00fdr, a oedd yn gyfrifol am gyflogi aelodau cerddorfa Theatr Daleithiol Bohemia. Chwaraeodd Dvo\u0159\u00e1k fiola yn y gerddorfa gan ddechrau ym 1862. Prin y gallai Dvo\u0159\u00e1k fforddio tocynnau cyngerdd, a rhoddodd chwarae yn y gerddorfa gyfle iddo glywed cerddoriaeth, oper\u00e2u yn bennaf.  Ym mis Gorffennaf 1863, chwaraeodd Dvo\u0159\u00e1k mewn rhaglen wedi'i neilltuo i'r cyfansoddwr Almaeneg Richard Wagner. Wagner ei hun arweiniodd y gerddorfa. Roedd Dvo\u0159\u00e1k wedi bod yn edmygydd mawr i Wagner er 1857.  Ym 1862, roedd Dvo\u0159\u00e1k wedi dechrau cyfansoddi ei bedwarawd llinynnol cyntaf.  Ym 1864, cytunodd Dvo\u0159\u00e1k i rannu rhent fflat wedi'i leoli yn ardal \u017di\u017ekov, Prague gyda phum person arall, a oedd hefyd yn cynnwys y feiolinydd Mo\u0159ic Anger a Karel \u010cech, a ddaeth yn gantores yn ddiweddarach.   Ym 1866, disodlwyd Ma\u00fdr fel y prif arweinydd gan Bed\u0159ich Smetana.  Roedd Dvo\u0159\u00e1k yn ennill tua $ 7.50 y mis. Fe wnaeth yr angen cyson i ychwanegu at ei incwm ei orfodi i roi gwersi piano. Trwy'r gwersi piano hyn y cyfarfu \u00e2'i ddarpar wraig. Yn wreiddiol, fe syrthiodd mewn cariad \u00e2'i ddisgybl a'i gydweithiwr o'r Theatr Daleithiol, Josef\u00edna \u010cerm\u00e1kov\u00e1, y mae'n debyg iddo gyfansoddi'r cylch caneuon \"Coed Cedrwydd\" iddi hi.  Fodd bynnag, ni ddychwelodd ei gariad ac aeth ymlaen i briodi dyn arall.  Bywyd personol Ym 1873 priododd Dvo\u0159\u00e1k \u00e2 chwaer iau Josefina, Anna \u010cerm\u00e1kov\u00e1 (1854\u20131931). Bu iddynt naw o blant - Otakar (1874\u20131877), Josefa (1875\u20131875), R\u016f\u017eena (1876-1877), Ot\u00fdlie (1878\u20131905), Anna (1880\u20131923), Magdalena (1881\u20131952), Anton\u00edn (1883 \u20131956), Otakar (1885\u20131961) ac Aloisie (1888\u20131967).  Yn 1898 priododd ei ferch Ot\u00fdlie disgibyl i'w thad, y cyfansoddwr Josef Suk. Ysgrifennodd ei fab Otakar lyfr amdano.  Gyrfa bellach Ym 1871 gadawodd Dvo\u0159\u00e1k gerddorfa'r Theatr Daleithiol i gael mwy o amser i gyfansoddi  ac aeth yn organydd i eglwys St. Vojt\u011bch,   ym Mhr\u00e2g o dan Josef Foerster, ei gyn-athro yn yr Ysgol Organ. Talodd y swydd cyflog bitw, ond roedd yn \"ychwanegiad i'w groesawu i'r cwpl ifanc\".  Er gwaethaf yr amgylchiadau hyn, llwyddodd Dvo\u0159\u00e1k i gyfansoddi corff sylweddol o gerddoriaeth yn yr adeg hon. Ym 1874 gwnaeth gais am ac enillodd Wobr Wladwriaethol Awstria (\"Stipendium\") am gyfansoddi, a ddyfarnwyd ym mis Chwefror 1875 gan reithgor yn cynnwys y beirniad Eduard Hanslick, Johann Herbeck, cyfarwyddwr Opera'r Wlad, a Johannes Brahms.  Pwrpas y wobr oedd rhoi cefnogaeth ariannol i gyfansoddwyr talentog mewn angen yn Ymerodraeth Awstria-Hwngari. Ymgeisiodd am y wobr eto ym 1875, ond yn aflwyddianus ond fe'i hennillwyd eto ym 1876 a 1877. Rhoddodd y gwobrau arianol y rhyddid iddo ymadael a'i waith fel organydd er mwyn ddod yn gyfansoddwr llawn amser. Ar \u00f4l dyfarnu gwobr 1877 iddo, addawodd Brahms a Hanslick rhoi cymorth iddo i wneud ei gerddoriaeth yn hysbys y tu allan i'w famwlad Tsiec.  Arweiniodd eu cymorth at lwyddiant i'w gwaith yn yr Almaen  Ffrainc, Lloegr, a'r Unol Daleithiau. Derbyniodd gwahoddiadau i arwain ei waith ei hun yn Llundain,  Fienna, Moscow a St Petersburg . Ym 1891, derbyniodd Dvo\u0159\u00e1k radd anrhydeddus gan Brifysgol Caergrawnt, a chynigiwyd swydd iddo yng Nghonservatoire Prague fel athro cyfansoddi ac offeryniaeth. Rhwng 1892 a 1895, Dvo\u0159\u00e1k oedd cyfarwyddwr y Conservatoire Cerdd Genedlaethol yn Ninas Efrog Newydd. Dechreuodd ar gyflog blynyddol syfrdanol o $15,000.  Mae Emanuel Rubin  disgrifio y Conservatoire ac amser Dvo\u0159\u00e1k yno. Roedd contract gwreiddiol Dvo\u0159\u00e1k yn darparu am dair awr y dydd o waith, gan gynnwys addysgu ac arwain, chwe diwrnod yr wythnos, gyda phedwar mis o wyliau bob haf.  Achosodd Panic Ariannol 1893 dirwasgiad economaidd difrifol, gan roi pwysau ar noddwyr cefnog y Conservatoire. Ym 1894, torrwyd cyflog Dvo\u0159\u00e1k i $8,000 y flwyddyn ac ar ben hynny fe'i talwyd yn afreolaidd.  Dychwelodd Dvo\u0159\u00e1k o\u2019r Unol Daleithiau ar 27 Ebrill 1895 ac ym mis Tachwedd 1895, ailgydiodd yn ei swydd fel athro yng Nghonservatoire Prague.Ym mis Tachwedd penodwyd Dvo\u0159\u00e1k yn aelod o'r rheithgor ar gyfer Stipendiwm Artistiaid Fienna.   Fe'i hysbyswyd ym mis Tachwedd 1898 y byddai'r Ymerawdwr Franz Joseph I o Awstria-Hwngari yn dyfarnu medal aur iddo am Litteris et Artibus, mewn seremoni a gynhelir gerbron cynulleidfa ym mis Mehefin 1899.  Ar 4 Ebrill 1900 arweiniodd Dvo\u0159\u00e1k ei gyngerdd olaf gyda\u2019r Ffilharmonig Tsiec, gan berfformio Agorawd Drasig Brahms, Symffoni \u201cAnorffenedig\u201d Schubert, 8fed Symffoni Beethoven, a cherdd symffonig Dvo\u0159\u00e1k ei hun Y Golomen Ddof.  Ym mis Ebrill 1901, penododd yr Ymerawdwr ef yn aelod o D\u0177 Arglwyddi Awstria-Hwngari. Olynodd Dvo\u0159\u00e1k Anton\u00edn Bennewitz fel cyfarwyddwr Conservatoire Prague o fis Tachwedd 1901 hyd ei farwolaeth.  Marwolaeth Ar 25 Mawrth 1904 bu\u2019n rhaid i Dvo\u0159\u00e1k adael ymarferiad o Armida oherwydd salwch.  Roedd gan yr \u0174yl Gerdd Tsiec gyntaf, ym mis Ebrill 1904, raglen a oedd yn cynnwys, bron yn gyfan gwbl, cerddoriaeth Dvo\u0159\u00e1k.  Gorfodwyd Dvo\u0159\u00e1k ei hun gan salwch i orffwys yn ei wely ac felly nid oedd yn gallu bod yn bresennol. Cafodd Dvo\u0159\u00e1k ymosodiad o\u2019r ffliw ar 18 Ebrill  a bu farw ar 1 Mai 1904 yn dilyn pum wythnos o salwch, yn 62 oed. Cynhaliwyd ei gynhebrwng ar 5 Mai,  a chladdwyd ei weddillion ym mynwent Vy\u0161ehrad ym Mhr\u00e2g, o dan benddelw gan y cerflunydd Tsiec Ladislav \u0160aloun.  Gwaddol Mae ffilm 1980 Concert at the End of Summer yn seiliedig ar fywyd Dvo\u0159\u00e1k. Chwaraewyd Dvo\u0159\u00e1k gan Josef Vinkl\u00e1\u0159.  Mae ffilm deledu 2012 The American Letters yn canolbwyntio ar fywyd carwriaethol Dvo\u0159\u00e1k. Chwaraeir Dvo\u0159\u00e1k gan Hynek \u010cerm\u00e1k Mae Ian Krykorka wedi ysgrifennu nifer o lyfrau plant yn seiliedig ar rai o oper\u00e2u Dvo\u0159\u00e1k. Ysgrifennodd Josef \u0160kvoreck\u00fd Dvorak in Love am ei fywyd yn America fel Cyfarwyddwr y Conservatoire Cenedlaethol ar gyfer Cerddoriaeth.  Oriel lluniau           Gweithiau cerddorol \"B1\", \"B2\", \"B3\" ac ati = rhifau yng nghatalog Jarmil Burghauser o weithiau Dvo\u0159\u00e1k Opera Alfred, B16 (1870)  Kr\u00e1l a uhl\u00ed\u0159 (\"Brenin a llowsgwr golosg\") [fersiwn cyntaf], Op. 12, B21 (1871) Kr\u00e1l a uhl\u00ed\u0159 [ail fersiwn], Op. 14, B42, B151 (1874, 1887) Tvrd\u00e9 palice (\"Y cariadon styfnig\"), Op. 17, B46 (1874, 1887) Vanda, Op. 25, B55 (1875) \u0160elma sedl\u00e1k (Y gwerinwr cyfrwys\"), Op. 37, B67 (1877) Balada Kr\u00e1le Maty\u00e1\u0161e (\"Baled Brenin Math\u00e9us\"), Op. 14, B115 (1881)  Dimitrij, Op. 64, B127 (1881\u20132; 1894\u20135)  Jakobin (\"Y Jacobin\"), Op. 84, B159, B200 (1888, 1897) \u010cert a K\u00e1\u010da (\"Y diafol a Cadi\"), Op. 112, B201 (1898\u20139) Rusalka, Op. 114, B203 (1900) Armida, Op. 115, B206 (1902\u20133) Corawl Stabat Mater, Op. 58, B71 (1876\u20137) Svatebn\u00ed ko\u0161ile (\"Crysau priodas\"; Saesneg: The Spectre's Bride), Op. 69, B135, cantata dramatig (1884) Requiem, Op. 89, B165 (1890) Svat\u00e1 Ludmila (\"Santes Ludmila\"), Op. 71, B144, oratorio (1901) Te Deum, Op. 103, B176 (1892) Cerddorfaol Symffon\u00efau Symffoni rhif 1 yn C leiaf, \"Zlonick\u00e9 zvony\" (\"Clychau Zlonice\"), Op. 3, B9 (1865) Symffoni rhif 2 yn B\u266d, Op. 4, B12 (1865) Symffoni rhif 3 yn E\u266d, Op. 10, B34 (1873) Symffoni rhif 4 yn D leiaf, Op. 13, B41 (1874) Symffoni rhif 5 yn F, Op. 76, B54 (1875) Symffoni rhif 6 yn D, Op. 60, B112 (1880) Symffoni rhif 7 yn D leiaf, Op. 70, B141 (1884\u20135) Symffoni rhif 8 yn G, Op. 88, B163 (1889) Symffoni rhif 9 yn E leiaf, \" Z nov\u00e9ho sv\u011bta\" (\"O'r Byd Newydd\"), Op. 95, B178 (1893) Concerti Concerto i Biano yn G leiaf, Op. 33, B63 (1876) Concerto i Feiolin yn A leiaf, Op. 53, B108 (1879, 1880) Concerto i Sielo yn B leiaf, Op. 104, B191 (1894\u20135) Eraill Seren\u00e2d yn E i gerddorfa linynnol, Op. 22, B52 (1875) Symfonick\u00e9 variace (\"Amrywiadau symffonig\"), Op. 78, B70 (1877) Slovansk\u00e9 rapsodie (\"Rhapsodi Slafonig\"), Op. 45, B86 (1878) Slovansk\u00e9 tance I (\"Dawnsiau Slafonig\"), Op. 46, B 83 (1878) \u010cesk\u00e1 suita (\"Cyfres Tsiecaidd\"), Op. 39, B93 (1879) Domov m\u016fj (\"Fy nghartref\"), Op. 62, B125a, agorawd (1881\u20132) Slovansk\u00e9 tance II (\"Dawnsiau Slafonig\"), Op. 72, B147 (1887) V p\u0159\u00edrod\u011b (\"Yn natur\"), Op. 91, B168, agorawd (1891) Karneval\" (\"Carnifal\"), Op. 92, B169, agorawd (1891) Othello, Op. 93, B174, agorawd (1892) Vodn\u00edk (\"Yr ysbryd d\u0175r\"), Op. 107, B195, cathl symffonig (1896) Polednice (\"Dewines canolddydd\"), Op. 108, B196, cathl symffonig (1896) Zlat\u00fd kolovrat (\"Y droell aur\"), Op. 109, B197, cathl symffonig (1896) Holoubek (\"Colomen y coed\"), Op. 110, B198, cathl symffonig (1896) P\u00edse\u0148 bohat\u00fdrsk\u00e1 (\"C\u00e2n arwrol\") Op. 111, B199, cathl symffonig (1897) Cerddoriaeth siambr Offeryn unawd Rhamant yn F leiaf i feiolin a phiano, Op. 11, B38 (1873\u20137) Noctwrn yn B i feiolin a phiano, Op. 40, B 48 (1875\u201383) Sonata i Feiolin yn F, Op. 57, B106 (1880) Triawdau Triawd Piano rhif 1 yn B\u266d, Op. 21, B51 (1875) Triawd Piano rhif 2 yn G leiaf, Op. 26, B56 (1876) Triawd Piano rhif 3 yn F leiaf, Op. 65, B130 (1883) Triawd Piano rhif 4 yn E leiaf, \"Dumky\", Op. 90, B166 (1890\u20131) Pedwarawdau Pedwarawd Llinynnol rhif 1 yn A, Op. 2, B8 (1862) Pedwarawd Llinynnol rhif 2 yn B\u266d, B17 (1869) Pedwarawd Llinynnol rhif 3 yn D, B18 (1869\u201370) Pedwarawd Llinynnol rhif 4 yn E, B19 (1870) Pedwarawd Llinynnol rhif 5 yn F leiaf, Op. 9, B37 (1873) Pedwarawd Llinynnol rhif 6 yn A leiaf, Op. 12, B40 (1873) Pedwarawd Llinynnol rhif 7 yn A leiaf, Op. 16, B45 (1874) Pedwarawd Llinynnol rhif 8 yn E, Op. 80, B75 (1876) Pedwarawd Llinynnol rhif 9 yn D leiaf, Op. 34, B75 (1877) Pedwarawd Llinynnol rhif 10 yn E\u266d, \"Slovansk\u00fd\" (\"Slafonig\"), Op. 51, B92 (1878\u20139) Pedwarawd Llinynnol rhif 11 yn C, Op. 61, 121 (1881) Pedwarawd Llinynnol rhif 12 yn F, \"Americk\u00fd\" (\"Americanaidd\"), Op. 96, B179 (1893) Pedwarawd Llinynnol rhif 13 yn G, Op. 106, B192 (1895) Pedwarawd Llinynnol rhif 14 yn A\u266d, Op. 105, B193 (1895) Pedwarawd Piano rhif 1 yn D, Op. 23, B53 (1875) Pedwarawd Piano rhif 2 yn E\u266d, Op. 87, B162 (1875) Pumawdau Pumawd Llinynnol rhif 1 yn A leiaf, Op. 1, B7 (1861) Pumawd Llinynnol rhif 2 yn G, Op. 77, B49 (1875) Pumawd Llinynnol rhif 3 yn E\u266d, \"Americk\u00fd\" (\"Americanaidd\"), Op. 97, B180 (1893) Pumawd Piano rhif 1 yn A, Op. 5, B28 (1872) Pumawd Piano rhif 2 yn A, Op. 81, B155 (1887) Eraill Chwechawd Llinynnol yn A, Op. 48, B80 (1878) Seren\u00e2d yn D leiaf i offerynnau chwyth, Op. 44, B77 (1877) Piano Humoresky (\"Hiwmoresgau\"), Op. 101, B187 (1894)  Cyfeiriadau Llyfryddiaeth \u00a0  cyfeiriadau pennodol Dolenni allanol Sgoriau rhad ac am ddim gan Anton\u00edn Dvo\u0159\u00e1k yn y Prosiect Llyfrgell Sgoriau Cerddoriaeth Rhyngwladol (IMSLP)Safle cynhwysfawr Dvo\u0159\u00e1kAnton\u00edn Dvo\u0159\u00e1k yng Ngwyddoniadur BritannicaGweithiau gan Anton\u00edn Dvor\u00e1k ar Project GutenbergGweithiau gan neu am Anton\u00edn Dvo\u0159\u00e1k yn Internet ArchiveRhestr o weithiau Dvo\u0159\u00e1k\"Darganfod Dvo\u0159\u00e1k\".Gwasanaeth Radio 3 y BBC.]Dvo\u0159\u00e1k ar Schubert \"The Century\", Cyfrol 0048 Rhifyn 3 (Gorffennaf 1894)Casgliad o erthyglau newyddion a gohebiaeth am arhosiad Dvo\u0159\u00e1k yn AmericaRecordiadau Anton\u00edn Dvo\u0159\u00e1k ar Internet ArchiveMae gan y Prosiect Mutopia gyfansoddiadau gan Anton\u00edn Dvo\u0159\u00e1k","1377":"Trydedd ddinas fwyaf Unol Daleithiau America yw Chicago, yn nhalaith Illinois ar lan Llyn Michigan. Mae \"The Windy City\" (\"Y Ddinas Wyntog\") yn llysenw poblogaidd ar y ddinas.  Hanes Trigodd y llwyth Potawatomi yn yr ardal yn ystod y drydydd ganrif ar bymtheg; roeddent wedi disodli'r llwythau Miami, Sauk a Fox. Daeth Louis Jolliet, ymchiliwr o Ganada, a Jacques Marquette, (Ies\u00fcwr o Ffrainc i'r ardal ym 1673. Sefydlwyd aneddiad  ym 1781 gan Jean Baptiste Point du Sable, Americanwr Affricanaidd o Santo Domingo. Mae Afon Chicago yn llifo i Lyn Michigan yma, ac yn cysylltu efo Afon Mississippi. Adeiladwyd Fort Dearborn ar aber Afon Chicago; ymosododd y bobl gynhenid \u00e2'r gaer hon tan y gorchfygwyd eu harweinydd, Black Hawk ym 1832. Ymgorfforwyd Chicago yn dref ym 1833 ac yn ddinas ym 1837. Roedd cyrhaeddiad y rheilffyrdd yn hwb mawr i ddatblygiad y ddinas. 300,000 oedd poblogaeth Chicago erbyn 1870. Ond ym 1871, llosgwyd y ddinas, efo colled o 17,450 o adeiladau. Cynhaliwyd \"Eisteddfod Ffair y Byd\" yno yn 1893. Un o'r enillwyr oedd Erasmus Jones, Cymro o blwyf Llanddeiniolen a ymfudodd i fyw i Utica, Efrog Newydd. Erbyn diwedd y 19g, roedd prisiau tir wedi cynnyddu'n sylweddol, yn arwain at adeiladau talach. Adeiladwyd nendwr cynta'r byd gan William Le Baron Jenney ym 1885: y Home Insurance Building. Roedd yn 55 medr o daldra ac yn cynnwys 9 llawr. Trafnidiaeth Meysydd Awyr Mae Maes Awyr Rhyngwladol O'Hare yn un o feysydd awyr prysuraf y byd, gwasanaethir gan ANA, Lufthansa, Skywest, Turkish, United, Air Canada, Air Canada Jazz, Delta, US Airways, Air Choice One, Alaskan, American, American Eagle, Iberia, Japan, Jetblue, Spirit, Virgin America, Westjet, Aer Lingus, Aeromexico, Air France, Air India, Alitalia, American, ANA, Asiana, BA, Cayman, COPA, Etihad, KLM, Korean, LOT, Mexicana, Royal Jordanian, SAS, Swiss International, TACA, USA 3000 a Virgin Atlantic.Defnyddir Maes Awyr Rhyngwladol Midway gan y cwmniau hedfan dilynol: Airtran, Delta, Frontier, Porter, Southwest a Volaris. Chicago Transit Authority Mae gan y Chicago Transit Authority (CTA) rwydwaith helaeth o fysiau a threnau ac mae'r gwasanaeth yn rhad ac yn fynych iawn. Cyfeirir at y rheilffyrdd fel yr 'L', talfyriad o'r gair Saesneg Elevated, yn cyfeirio at ran o'r rheilffordd yng nghanol y ddinas, rhan sy'n llifo uwchben y strydoedd. Mae trenau a bysiau'r CTA yn rhoi gwasanaeth dwys y tu mewn i'r ddinas.  Trenau Amtrak Mae trenau Amtrak yn cyrraedd Gorsaf Reilffordd Union.  Metra Mae trenau Metra'n dod o gyrion y ddinas ac o gylchdrefi Illinois, Indiana a Wisconsin, ac yn cyrraedd Gorsaf Reilffordd Union, Canolfan Trafnidiaeth Ogilvie, Gorsaf Reilffordd Stryd LaSalle a Gorsaf Reilffordd y Mileniwm.  Bysiau Greyhound Mae Gorsaf Fws Greyhound ar 630 Stryd Harrison Gorllewin, ac mae gan Greyhound safleoedd bws gerllaw gorsafoedd CTA Stryd 95 (Lein Goch) ac Avenue Cumberland (Lein Las). Mae rhai cwmn\u00efau bws rhanbarthol yn defnyddio Gorsaf Reilffordd Union.  Pace Mae bysiau Pace \u2013 fel trenau Metra - yn rhoi gwasanaeth i'r ardaloedd ar gyrion y ddinas. Cerddoriaeth Miwsig y Felan Daeth y gerddoriaeth yn wreiddiol o daleithiau deheuol, megis Mississippi, gan darddu o'r ardaloedd gwledig. Ond yn ystod hanner cyntaf yr 20g, datblygodd i fyny Afon Mississippi ac i Chicago. Er mwyn cael eu clywed yng nghlybiau mwy swnllyd roedd yn rhaid i'r cerddorion droi at offerynnau trydanol; mae Muddy Waters (McKinley Morganfield) yn enghraifft dda o hyn, a cheir rhestr hir o gerddorion sy'n cynnwys Buddy Guy, Jimmy Reed, Arthur 'Big Boy' Crudup, Howling Wolf, Elmore James, Willie Dixon, Sonny Boy Williamson,  Otis Spann a Paul Butterfield. Canu Gwerin Mae gan Chicago s\u00een gwerin bywiog; Yr Old Town School ydy clwb blaenllaw y ddinas. Jazz Mae clybiau enwog Chicago yn cynnwys Andy's Jazz Club, FitzGerald's, Y Green Mill a Jazz Showcase  Barddoniaeth Cynhaliwyd y Poetry Slam cyntaf erioed yn y byd yn bar 'Get Me High' yn Bucktown ym 1986 gan Marc Smith ond symudodd y noson i'r Green Mill yn ystod yr un flwyddyn. Mae'r digwyddiad wedi parhau hyd heddiw, ac yn cynnwys elfen o uno jazz a barddoniaeth, ac mae'r gystadleuaeth barddonol ynghanol y noson. Erbyn hyn, cynhelir yr un peth, sef Stomp, yng Nghymru. Cyfeiriadau Dolenni allanol (Saesneg) Gwefan swyddogol y ddinas","1378":"Trydedd ddinas fwyaf Unol Daleithiau America yw Chicago, yn nhalaith Illinois ar lan Llyn Michigan. Mae \"The Windy City\" (\"Y Ddinas Wyntog\") yn llysenw poblogaidd ar y ddinas.  Hanes Trigodd y llwyth Potawatomi yn yr ardal yn ystod y drydydd ganrif ar bymtheg; roeddent wedi disodli'r llwythau Miami, Sauk a Fox. Daeth Louis Jolliet, ymchiliwr o Ganada, a Jacques Marquette, (Ies\u00fcwr o Ffrainc i'r ardal ym 1673. Sefydlwyd aneddiad  ym 1781 gan Jean Baptiste Point du Sable, Americanwr Affricanaidd o Santo Domingo. Mae Afon Chicago yn llifo i Lyn Michigan yma, ac yn cysylltu efo Afon Mississippi. Adeiladwyd Fort Dearborn ar aber Afon Chicago; ymosododd y bobl gynhenid \u00e2'r gaer hon tan y gorchfygwyd eu harweinydd, Black Hawk ym 1832. Ymgorfforwyd Chicago yn dref ym 1833 ac yn ddinas ym 1837. Roedd cyrhaeddiad y rheilffyrdd yn hwb mawr i ddatblygiad y ddinas. 300,000 oedd poblogaeth Chicago erbyn 1870. Ond ym 1871, llosgwyd y ddinas, efo colled o 17,450 o adeiladau. Cynhaliwyd \"Eisteddfod Ffair y Byd\" yno yn 1893. Un o'r enillwyr oedd Erasmus Jones, Cymro o blwyf Llanddeiniolen a ymfudodd i fyw i Utica, Efrog Newydd. Erbyn diwedd y 19g, roedd prisiau tir wedi cynnyddu'n sylweddol, yn arwain at adeiladau talach. Adeiladwyd nendwr cynta'r byd gan William Le Baron Jenney ym 1885: y Home Insurance Building. Roedd yn 55 medr o daldra ac yn cynnwys 9 llawr. Trafnidiaeth Meysydd Awyr Mae Maes Awyr Rhyngwladol O'Hare yn un o feysydd awyr prysuraf y byd, gwasanaethir gan ANA, Lufthansa, Skywest, Turkish, United, Air Canada, Air Canada Jazz, Delta, US Airways, Air Choice One, Alaskan, American, American Eagle, Iberia, Japan, Jetblue, Spirit, Virgin America, Westjet, Aer Lingus, Aeromexico, Air France, Air India, Alitalia, American, ANA, Asiana, BA, Cayman, COPA, Etihad, KLM, Korean, LOT, Mexicana, Royal Jordanian, SAS, Swiss International, TACA, USA 3000 a Virgin Atlantic.Defnyddir Maes Awyr Rhyngwladol Midway gan y cwmniau hedfan dilynol: Airtran, Delta, Frontier, Porter, Southwest a Volaris. Chicago Transit Authority Mae gan y Chicago Transit Authority (CTA) rwydwaith helaeth o fysiau a threnau ac mae'r gwasanaeth yn rhad ac yn fynych iawn. Cyfeirir at y rheilffyrdd fel yr 'L', talfyriad o'r gair Saesneg Elevated, yn cyfeirio at ran o'r rheilffordd yng nghanol y ddinas, rhan sy'n llifo uwchben y strydoedd. Mae trenau a bysiau'r CTA yn rhoi gwasanaeth dwys y tu mewn i'r ddinas.  Trenau Amtrak Mae trenau Amtrak yn cyrraedd Gorsaf Reilffordd Union.  Metra Mae trenau Metra'n dod o gyrion y ddinas ac o gylchdrefi Illinois, Indiana a Wisconsin, ac yn cyrraedd Gorsaf Reilffordd Union, Canolfan Trafnidiaeth Ogilvie, Gorsaf Reilffordd Stryd LaSalle a Gorsaf Reilffordd y Mileniwm.  Bysiau Greyhound Mae Gorsaf Fws Greyhound ar 630 Stryd Harrison Gorllewin, ac mae gan Greyhound safleoedd bws gerllaw gorsafoedd CTA Stryd 95 (Lein Goch) ac Avenue Cumberland (Lein Las). Mae rhai cwmn\u00efau bws rhanbarthol yn defnyddio Gorsaf Reilffordd Union.  Pace Mae bysiau Pace \u2013 fel trenau Metra - yn rhoi gwasanaeth i'r ardaloedd ar gyrion y ddinas. Cerddoriaeth Miwsig y Felan Daeth y gerddoriaeth yn wreiddiol o daleithiau deheuol, megis Mississippi, gan darddu o'r ardaloedd gwledig. Ond yn ystod hanner cyntaf yr 20g, datblygodd i fyny Afon Mississippi ac i Chicago. Er mwyn cael eu clywed yng nghlybiau mwy swnllyd roedd yn rhaid i'r cerddorion droi at offerynnau trydanol; mae Muddy Waters (McKinley Morganfield) yn enghraifft dda o hyn, a cheir rhestr hir o gerddorion sy'n cynnwys Buddy Guy, Jimmy Reed, Arthur 'Big Boy' Crudup, Howling Wolf, Elmore James, Willie Dixon, Sonny Boy Williamson,  Otis Spann a Paul Butterfield. Canu Gwerin Mae gan Chicago s\u00een gwerin bywiog; Yr Old Town School ydy clwb blaenllaw y ddinas. Jazz Mae clybiau enwog Chicago yn cynnwys Andy's Jazz Club, FitzGerald's, Y Green Mill a Jazz Showcase  Barddoniaeth Cynhaliwyd y Poetry Slam cyntaf erioed yn y byd yn bar 'Get Me High' yn Bucktown ym 1986 gan Marc Smith ond symudodd y noson i'r Green Mill yn ystod yr un flwyddyn. Mae'r digwyddiad wedi parhau hyd heddiw, ac yn cynnwys elfen o uno jazz a barddoniaeth, ac mae'r gystadleuaeth barddonol ynghanol y noson. Erbyn hyn, cynhelir yr un peth, sef Stomp, yng Nghymru. Cyfeiriadau Dolenni allanol (Saesneg) Gwefan swyddogol y ddinas","1379":"Trydedd ddinas fwyaf Unol Daleithiau America yw Chicago, yn nhalaith Illinois ar lan Llyn Michigan. Mae \"The Windy City\" (\"Y Ddinas Wyntog\") yn llysenw poblogaidd ar y ddinas.  Hanes Trigodd y llwyth Potawatomi yn yr ardal yn ystod y drydydd ganrif ar bymtheg; roeddent wedi disodli'r llwythau Miami, Sauk a Fox. Daeth Louis Jolliet, ymchiliwr o Ganada, a Jacques Marquette, (Ies\u00fcwr o Ffrainc i'r ardal ym 1673. Sefydlwyd aneddiad  ym 1781 gan Jean Baptiste Point du Sable, Americanwr Affricanaidd o Santo Domingo. Mae Afon Chicago yn llifo i Lyn Michigan yma, ac yn cysylltu efo Afon Mississippi. Adeiladwyd Fort Dearborn ar aber Afon Chicago; ymosododd y bobl gynhenid \u00e2'r gaer hon tan y gorchfygwyd eu harweinydd, Black Hawk ym 1832. Ymgorfforwyd Chicago yn dref ym 1833 ac yn ddinas ym 1837. Roedd cyrhaeddiad y rheilffyrdd yn hwb mawr i ddatblygiad y ddinas. 300,000 oedd poblogaeth Chicago erbyn 1870. Ond ym 1871, llosgwyd y ddinas, efo colled o 17,450 o adeiladau. Cynhaliwyd \"Eisteddfod Ffair y Byd\" yno yn 1893. Un o'r enillwyr oedd Erasmus Jones, Cymro o blwyf Llanddeiniolen a ymfudodd i fyw i Utica, Efrog Newydd. Erbyn diwedd y 19g, roedd prisiau tir wedi cynnyddu'n sylweddol, yn arwain at adeiladau talach. Adeiladwyd nendwr cynta'r byd gan William Le Baron Jenney ym 1885: y Home Insurance Building. Roedd yn 55 medr o daldra ac yn cynnwys 9 llawr. Trafnidiaeth Meysydd Awyr Mae Maes Awyr Rhyngwladol O'Hare yn un o feysydd awyr prysuraf y byd, gwasanaethir gan ANA, Lufthansa, Skywest, Turkish, United, Air Canada, Air Canada Jazz, Delta, US Airways, Air Choice One, Alaskan, American, American Eagle, Iberia, Japan, Jetblue, Spirit, Virgin America, Westjet, Aer Lingus, Aeromexico, Air France, Air India, Alitalia, American, ANA, Asiana, BA, Cayman, COPA, Etihad, KLM, Korean, LOT, Mexicana, Royal Jordanian, SAS, Swiss International, TACA, USA 3000 a Virgin Atlantic.Defnyddir Maes Awyr Rhyngwladol Midway gan y cwmniau hedfan dilynol: Airtran, Delta, Frontier, Porter, Southwest a Volaris. Chicago Transit Authority Mae gan y Chicago Transit Authority (CTA) rwydwaith helaeth o fysiau a threnau ac mae'r gwasanaeth yn rhad ac yn fynych iawn. Cyfeirir at y rheilffyrdd fel yr 'L', talfyriad o'r gair Saesneg Elevated, yn cyfeirio at ran o'r rheilffordd yng nghanol y ddinas, rhan sy'n llifo uwchben y strydoedd. Mae trenau a bysiau'r CTA yn rhoi gwasanaeth dwys y tu mewn i'r ddinas.  Trenau Amtrak Mae trenau Amtrak yn cyrraedd Gorsaf Reilffordd Union.  Metra Mae trenau Metra'n dod o gyrion y ddinas ac o gylchdrefi Illinois, Indiana a Wisconsin, ac yn cyrraedd Gorsaf Reilffordd Union, Canolfan Trafnidiaeth Ogilvie, Gorsaf Reilffordd Stryd LaSalle a Gorsaf Reilffordd y Mileniwm.  Bysiau Greyhound Mae Gorsaf Fws Greyhound ar 630 Stryd Harrison Gorllewin, ac mae gan Greyhound safleoedd bws gerllaw gorsafoedd CTA Stryd 95 (Lein Goch) ac Avenue Cumberland (Lein Las). Mae rhai cwmn\u00efau bws rhanbarthol yn defnyddio Gorsaf Reilffordd Union.  Pace Mae bysiau Pace \u2013 fel trenau Metra - yn rhoi gwasanaeth i'r ardaloedd ar gyrion y ddinas. Cerddoriaeth Miwsig y Felan Daeth y gerddoriaeth yn wreiddiol o daleithiau deheuol, megis Mississippi, gan darddu o'r ardaloedd gwledig. Ond yn ystod hanner cyntaf yr 20g, datblygodd i fyny Afon Mississippi ac i Chicago. Er mwyn cael eu clywed yng nghlybiau mwy swnllyd roedd yn rhaid i'r cerddorion droi at offerynnau trydanol; mae Muddy Waters (McKinley Morganfield) yn enghraifft dda o hyn, a cheir rhestr hir o gerddorion sy'n cynnwys Buddy Guy, Jimmy Reed, Arthur 'Big Boy' Crudup, Howling Wolf, Elmore James, Willie Dixon, Sonny Boy Williamson,  Otis Spann a Paul Butterfield. Canu Gwerin Mae gan Chicago s\u00een gwerin bywiog; Yr Old Town School ydy clwb blaenllaw y ddinas. Jazz Mae clybiau enwog Chicago yn cynnwys Andy's Jazz Club, FitzGerald's, Y Green Mill a Jazz Showcase  Barddoniaeth Cynhaliwyd y Poetry Slam cyntaf erioed yn y byd yn bar 'Get Me High' yn Bucktown ym 1986 gan Marc Smith ond symudodd y noson i'r Green Mill yn ystod yr un flwyddyn. Mae'r digwyddiad wedi parhau hyd heddiw, ac yn cynnwys elfen o uno jazz a barddoniaeth, ac mae'r gystadleuaeth barddonol ynghanol y noson. Erbyn hyn, cynhelir yr un peth, sef Stomp, yng Nghymru. Cyfeiriadau Dolenni allanol (Saesneg) Gwefan swyddogol y ddinas","1381":"Lleolir Cofeb yr Iaith Afrikaans (Afrikaans: Afrikaanse Taalmonument) ar fryn uwchben tref Paarl yn nhalaith y Penrhyn Gorllewinnol, De Affrica. Agorwyd y gofeb yn swyddogol ar 10 Hydref 1975, ac mae'n cydnabod hannercanmlwyddiant dyfarnu Afrikaans yn iaith swyddogol yn Ne Affrica yn hytrach nag Iseldireg. Fe'i codwyd hefyd i ddathlu canmlwyddiant sefydlu'r Genootskap van Regte Afrikaners (Cymdeithas y Gwir Afrikaaners) yn Paarl, y mudiad a grewyd i gryfhau hunaniaeth a balchder yr Afrikaaniaid yn yr iaith 'newydd'. Strwythur a Symboliaeth Mae'r gofeb yn cynnwys cyfres o siapau conigol o natur amgrwm a cheugrwm, sy'n cynrychioli dylanwadau y gwahanol ieithoedd a diwylliannau ar yr Afrikaans yn ogystal \u00e2 datblygiadau gwleidyddol De Affrica:  Y Gorllewin Clir - treftadaeth Ewrop ar yr iaith sy'n Affrica Hudolus - dylanwad Affricanaidd ar yr iaith Pontydd - rhwng Ewrop ac Affrica Afrikaans - yr iaith ei hun Gweriniaeth De Affrica - a gyhoeddwyd yn 1961 Yr Iaith Malay a'i diwylliant Twf yr iaith Afrikaans - dyma'r siap uchaf sy'n esgyn 57m i'r awyr.(ceir hefyd stwdiwm agored wrth droed y strwythur lle cynhelir cyngherddau a digwyddiadau)  Ysgrifau'r Plac Ceir dwy arysgrif ar y plac mawr gan feirdd Afrikaans o bwys:  Afrikaans is die taal wat vir Wes-Europa en Afrika verbind...  Dit vorm 'n brug tussen die groot helder Weste en die magiese Afrika...  En wat daar groots aan hulle vereniging kan ontspruit \u2013 dit is miskien wat vir Afrikaans voorl\u00ea om te ontdek.  Maar wat ons nooit moet vergeet nie, is dat hierdie verandering van land en landskap as't ware aan die nuwe wordende taal geslyp, geknee, gebrei het...  En so het Afrikaans in staat geword om hierdie nuwe land uit te s\u00ea...  Ons taak l\u00ea in die gebruik wat ons maak en sal maak van hierdie glansende werktuig... -- N.P. van Wyk Louw\"Afrikaans yw'r iaith sy'n cysylltu gorllewin Ewrop ac Affrica ... Mae'n creu pont rhwng y Gorllewin mawr gloyw ac Affrica hudolus ... A daw pethau mawrion o'r uniad; dyna, efallai, sy'n gorwedd gerbron Afrikaans i'w ddarganfod.  Ond yr hyn na ddylem fyth anghofio yw y bu i'r newid gwlad a thirwedd hogi, tylino a gwneu yr iaith newydd-anedig hon... Ac felly, daeth Afrikaans i lefaru o'r tir newydd hwn... Gorwedd ein her yn y defnydd rydym am wneud o'r cerbyd llachar hwn ...\"As ons nou hier in die saal af 'n ry pale sou plant, tien pale, om die laaste tien jaar voor te stel, en aan elke paal 'n merk sou maak op 'n hoogte van die vloer af ooreenkomende met die betreklike skryfgebruik van Afrikaans in die respektiewe jaartal, en 'n streep deur die merke trek van die eerste af hier naby die vloer tot by die laaste daar anderkant teen die solder, dan sou die streep 'n snelstygende boog beskryf, nie net vinnig opgaande nie, maar opgaande na 'n vinnig vermeerderende rede.  Laat ons nou in ons verbeelding die boog verleng vir die tien komende jare van nou af.  Sien u menere waar die punt sal wees, daar buite in die bloue lug hoog oor Bloemfontein, in die jaar 1924. -- C.J. Langenhoven\"Dychmygwch ein bod ni heddiw yn plannu rhes o bolion ar hyd y neuadd hon; deg polyn i gynrychioli'r deng mlynedd ddiwethaf, ac ar bob polyn ysgathru marc yn nodi'r uchder o'r llawr sy'n cyfateb i'r defnydd ysgrifenedig o Afrikaans yn y flwyddyn arbennig honno. A petaem ni'n tynnu llinell, o'r polyn cyntaf yma sy'n agos i'r llawr i'r polyn diwethaf draw yno ger y nenfwd, yna, byddai'r llinell yn datgelu bwa'n esgyn yn serth, nid yn unig yn codi yn sydyn, ond yn esgyn yn fwy fwy serth. Gadewch i ni nawr, yn ein dychymyg, estyn y bwa ar gyfer y deng mlynedd o heddiw. Gwelwch chi gyfeillion, lle gorwedd y pwynt, yno, y tu allan yn yr awyr las uwchben Bloemfontein yn y flwyddyn 1924.\"Cofnodir y dywediad \"DIT IS ONS ERNS\" (yn fras, \"rydym yn ddidwyll [am hyn], neu \"dyma'n didwylledd\") ar hyd y llwybr sy'n arwain at y gofeb.  Cofeb Burgersdorp Codwyd y gofeb gyntaf i ddathlu'r iaith Afrikaans yn Burgersdorp yn 1893, er, mae'n cyfeiriad at yr Hollandse taal yr iaith Iseldireg. Mae'n darlunio dynes yn pwyntio gyda'i bys at lyfr yn ei llaw.  Y Taalmonument Heddiw Ceir ymdrech fwriadol i ehangu ap\u00eal y gofeb i ymwelwyr ac ysgolion. Lleolir caffi o fewn y Taalmuseum a cheir teithiau tywys a digwyddiadau addysgol Archifwyd 2014-08-13 yn y Peiriant Wayback. hefyd gwahanol arddangosfeydd Archifwyd 2014-09-15 yn y Peiriant Wayback. a chystadlaethau ysgrifennu. Ceir hefyd rediad neu ras hwyl dros yr iaith Afrikaans, y 'Afrikaans op 'n drafstap' (Afrikaans wrth loncian) a gynhelir yn flynyddol lle y bydd pobl yn rhedeg neu gerdded 10\u00a0km neu 5\u00a0km. Ceir rhagor o wybodaeth ar wefan y Taalmonument. Yn hyn o beth mae'r lonciad yn ymdebygu, er yn ddi-gyswllt \u00e2 'rasus iaith' a gynhelir yng ngorllewin Ewrop megis, Ras yr Iaith yng Nghymru a'r Korrika yng Ngwlad y Basg. Mae'r Taalmonument hefyd yn cydweithio \u00e2 chymunedau ieithyddol eraill De Affrica.  Oriel       Cyfeirnodau Dolenni allanol Wefan y Taalmuseum - Amgueddfa a Chofeb y gofeb iaith Hediad dros Gofeb Iaith Afrikaans Erthygl am benderfyniad Johann Rupert i beidio hysbysebu yng nghylchgrawn Wallpaper History and description of the Paarl monument Ffotos o'r ddau gofeb (gwreiddiol a dyblygiad) yn Burgersdorp Fideo hyrwyddo am y Taalmonument a Taalmuseum","1383":"Gweler hefyd Llywelyn ap Gruffudd (Llywelyn Ein Llyw Olaf) a Llywelyn (gwahaniaethu).Llywelyn ap Iorwerth (c.1173 \u2013 11 Ebrill 1240), neu Llywelyn Fawr, oedd Tywysog Gwynedd a Thywysog de facto Cymru. Erbyn diwedd ei deyrnasiad yn 1240 roedd yn cael ei gydnabod (ac yn galw ei hun) yn Dywysog Aberffraw ac Arglwydd Eryri. Roedd yn Dywysog Cymru gyfan i bob pwrpas. Roedd yn \u0175yr i Owain Gwynedd, ac yn unig fab i Iorwerth Drwyndwn, sef mab cyfreithlon hynaf Owain Gwynedd, tra'r oedd ei fam, Marged, yn ferch i Madog ap Maredudd o Bowys. Roedd Llywelyn ap Gruffudd yn \u0175yr iddo drwy ei fab Gruffudd gyda Thangwystl. Drwy gyfuniad o ryfela a diplomyddiaeth amlygodd ei hun fel un o lywodraethwyr mwyaf blaengar ac abl Cymru\u2019r Oesoedd Canol. Yn ystod ei deyrnasiad brwydrodd yn ddygn ac ymgyrchu\u2019n daer i wireddu ei weledigaeth yng Nghymru o greu tywysogaeth Gymreig.Yn ystod plentyndod Llywelyn, rheolwyd Gwynedd gan ei ddau ewythr, ac roeddent wedi rhannu\u2019r deyrnas rhyngddynt, yn dilyn marwolaeth tad-cu Llywelyn, sef Owain Gwynedd, yn 1170.  Bu\u2019r blynyddoedd ar \u00f4l 1170 yn gyfnod ansefydlog, gyda disgynyddion Owain yn brwydro i reoli. Roedd hawl Llywelyn i fod yn rheolwr cyfreithlon yn gadarn a dechreuodd ymgyrch i ennill p\u0175er pan oedd yn ifanc. Bu 1197 yn drobwynt pwysig. Daliodd Llywelyn ap Iorwerth ei ewythr Dafydd ab Owain a'i alltudio o Wynedd, meddiannodd y Berfeddwlad a chipiodd weddill Gwynedd yn 1200.Ef oedd prif reolwr Gwynedd erbyn 1201, a lluniodd gytundeb gyda Brenin Lloegr yn y flwyddyn honno. Yn y Deheubarth, manteisiodd Llywelyn ar y rhwygiadau a fu yn nheyrnas yr Arglwydd Rhys ap Gruffudd rhwng ei feibion yn dilyn ei farwolaeth yn 1197. Rhannodd Llywelyn y tiroedd rhyngddynt a daeth Llywelyn yn uwch-arglwydd ar y Deheubarth.Parhaodd perthynas dda rhyngddo ef a\u2019r Brenin John, Brenin Lloegr, am weddill y degawd hwnnw. Priododd Llywelyn ferch John, sef Siwan, yn 1205. Pan arestiwyd Gwenwynwyn ap Owain o Bowys gan John yn 1208, cymerodd Llywelyn y cyfle i feddiannu Powys. Ond yn 1210 gwaethygodd y berthynas rhwng Llywelyn a John ac oherwydd hynny penderfynodd John ymosod ar Wynedd yn 1211. Gorfodwyd Llywelyn i ofyn am delerau i geisio cymodi, a bu\u2019n rhaid iddo ollwng ei afael ar ei holl diroedd i\u2019r dwyrain o\u2019r Afon Conwy, er iddo lwyddo i\u2019w hadfeddiannu y flwyddyn ddilynol mewn cynghrair gyda thywysogion Cymreig eraill. Lluniodd gynghrair gyda\u2019r barwniaid a oedd wedi gorfodi John i lofnodi'r Magna Carta yn 1215. Erbyn 1216, Llywelyn oedd y prif b\u0175er yng Nghymru, a chynhaliodd gyngor o reolwyr Cymreig yn Aberdyfi yn yr un flwyddyn, lle tyngwyd llw o ffyddlondeb iddo ef er mwyn dosbarthu tiroedd i\u2019r tywysogion eraill. Yn dilyn marwolaeth y Brenin John, llofnododd Llywelyn gytundeb gyda\u2019i olynydd, Harri III, yn 1218. Roedd Cytundeb Caerwrangon yn gydnabyddiaeth gan Frenin Lloegr o hawliau Llywelyn yng Nghymru ac yn gadarnhad o\u2019r hyn a gytunodd gyda thywysogion eraill Cymru yn Aberdyfi yn 1216. Bu\u2019r pymtheg mlynedd nesaf yn gythryblus a chyfnewidiol i Llywelyn oherwydd bu mewn gwrthdaro cyson ag Arglwyddi\u2019r Mers - yn eu plith, William Marshall, Iarll Penfro, a'i heriodd yn ne-orllewin Cymru yn 1223, a Hubert de Burgh a'i heriodd yn ne Powys yn 1228.Bu ei berthynas \u00e2\u2019i dad-yng-nghyfraith, John, Brenin Lloegr yn anghyson, ac roedd y ffaith ei fod wedi llunio cynghreiriau gyda rhai o brif Arglwyddi\u2019r Mers yn dangos mor anwadal oedd gwleidyddiaeth yr oes. Roedd Cytundeb Heddwch Middle yn 1234 yn datgan diwedd gyrfa filwrol Llywelyn, oherwydd estynnwyd cadoediad heddwch y cytundeb tan ddiwedd teyrnasiad Llywelyn. Sefydlogodd ei safle a\u2019i awdurdod yng Nghymru tan ei farwolaeth yn 1240 ac olynwyd ef gan ei fab Dafydd ap Llywelyn.  Pan alwodd ynghyd ei ddeiliaid yn Ystrad Fflur yn 1238 roedd hynny'n ddatganiad o ddymuniad Llywelyn bod ei benarglwyddiaeth ef fel Tywysog Cymru a\u2019i syniad o greu tywysogaeth Cymru yn cael ei throsglwyddo i\u2019w aer, Dafydd. Roedd yr arweinyddion oedd yn bresennol yn tyngu llw o ffyddlondeb i Dafydd i sicrhau bod hynny'n cael ei wireddu yn y dyfodol. Llinach deuluol a bywyd cynnar Ni wyddom lawer am flynyddoedd cynnar Llywelyn. Yn \u00f4l y traddodiad cafodd ei eni yng Nghastell Dolwyddelan, Dyffryn Lledr tua 1173, yn fab i Iorwerth ab Owain, oedd hefyd yn cael ei adnabod fel Iorwerth Drwyndwn, ac yn \u0175yr i Owain Gwynedd, a fu\u2019n rheolwr Gwynedd tan ei farwolaeth yn 1170. Roedd Llywelyn yn ddisgynnydd ym mhrif linach Rhodri Mawr ac felly'n aelod o linach frenhinol Gwynedd.Bu farw ei dad, Iorwerth Drwyndwn, pan oedd Llywelyn yn blentyn bach. Does dim cofnodion bod Iorwerth Drwyndwn wedi cymryd rhan yn yr ymrafael a fu rhwng meibion eraill Owain Gwynedd yn dilyn ei farwolaeth, er mai ef oedd y mab hynaf. Yn \u00f4l traddodiad, roedd yn anabl neu wedi ei anffurfio mewn rhyw ffordd fel na allai fod yn rhan o\u2019r frwydr am b\u0175er. Yn \u00f4l yr hanesydd, J.E Lloyd, lladdwyd Iorwerth mewn brwydr ym Mhennant Melangell, Powys, yn 1174, yn ystod y rhyfeloedd a ymladdwyd i benderfynu'r olyniaeth yn dilyn marwolaeth ei dad.Erbyn 1175, roedd Gwynedd wedi cael ei rhannu rhwng dau o ewyrth Llywelyn, sef Dafydd ab Owain, a oedd yn rheoli\u2019r tiroedd i\u2019r dwyrain o Afon Conwy, a Rhodri ab Owain, a oedd yn meddiannu\u2019r tiroedd i'r gorllewin o'r afon. Dafydd a Rhodri oedd meibion Owain drwy ei ail briodas \u00e2 Cristin ferch Gronw. Nid oedd y briodas hon yn cael ei hystyried yn ddilys gan yr Eglwys gan fod Cristin ac Owain yn gefndryd cyntaf, ac roedd cyfraith eglwys yn datgan fod perthynas deuluol o'r fath yn golygu bod y briodas yn anghyfreithlon. Mae Gerallt Gymro yn cyfeirio at Iorwerth Drwyndwn fel unig fab cyfreithlon Owain Gwynedd ac yn dilyn marwolaeth Iorwerth, Llywelyn a ystyriwyd gan yr Eglwys fel yr unig ymgeisydd cyfreithlon ar gyfer gorsedd Gwynedd.Mam Llywelyn oedd Marged, merch Madog ap Maredudd, tywysog Powys. Mae tystiolaeth yn bodoli bod Marged, ar \u00f4l marwolaeth ei g\u0175r cyntaf, wedi priodi yn ystod haf 1197 \u00e2 Gwion, nai Roger Powys o Gastell Whittington, a bod mab wedi ei eni iddynt, sef Dafydd ap Gwion. Felly, mae rhai yn dadlau na wnaeth Marged briodi aelod o deulu\u2019r Corbet o Gastell Caus (ger Westbury, Swydd Amwythig) ac yn ddiweddarach Castell Moreton Corbet. Er hynny, mae dogfen yn dangos bod Llywelyn ab Iorwerth wedi rhoi rhodd o dir i\u2019r fynachlog yn Wigmore, gyda Llywelyn yn cyfeirio at y ffaith bod ei fam yn aelod o lys Corbet. Llinach frenhinol Gwynedd Sefydlu ei awdurdod 1188-1199 Rhaniadau yng Ngwynedd Gyda marwolaeth Owain Gwynedd yn 1170 bu gwrthdaro a rhaniadau dwfn ymhlith disgynyddion Owain yng Ngwynedd. Tasg gyntaf Llywelyn oedd sefydlu ei awdurdod. Gwnaeth hyn yn rhannol drwy nerth arfau ac yn rhannol drwy nawdd a chynghreirio. Yn 1194, gyda chymorth ei gefndryd, Gruffudd ap Cynan a Maredudd ap Cynan, gorchfygodd Llywelyn ei ewythr Dafydd ab Owain Gwynedd, mab Owain Gwynedd, ym Mrwydr Aberconwy. Meddiannwyd tiroedd ei frawd, Rhodri ab Owain, i\u2019r gorllewin o afon Conwy gan Gruffudd a Maredudd tra bod Llywelyn wedi cipio tiroedd Dafydd a leolwyd i\u2019r dwyrain o afon Conwy. Bu farw Rhodri ab Owain yn 1195.Yn ystod y blynyddoedd dilynol canolbwyntiodd Llywelyn ar gadarnhau ei awdurdod. Bu 1197 yn drobwynt pwysig arall yn ei esgyniad i b\u0175er yng Ngwynedd. Herwgipiodd Llywelyn ei ewythr Dafydd ab Owain a\u2019i garcharu ond flwyddyn yn ddiweddarach perswadiwyd ef gan Hubert Walter, Archesgob Caergaint, i ryddhau Dafydd, ac fe wnaeth hwnnw ffoi i Loegr, lle bu farw ym mis Mai 1203. Erbyn 1200 roedd Llywelyn wedi meddiannu gweddill Gwynedd. Yn sgil y datblygiadau hyn, penderfynodd y Brenin John y byddai\u2019n cydnabod awdurdod Llywelyn wrth i Llywelyn dyngu llw o ffyddlondeb iddo yn 1201. Rhaniadau yn rhannau eraill o Gymru Rhannwyd Cymru yn ddwy ran - y Pura Wallia, sef yr ardaloedd a reolwyd gan y tywysogion Cymreig, a\u2019r Marchia Wallia, a reolwyd gan y barwniaid Eingl-Normanaidd. Ers marwolaeth Owain Gwynedd yn 1170, roedd Rhys ap Gruffydd wedi datblygu teyrnas y Deheubarth i fod y deyrnas fwyaf pwerus yng Nghymru ac wedi sefydlu ei hun fel arweinydd y Pura Wallia. Yn dilyn marwolaeth Rhys yn 1197, roedd ymladd rhwng ei feibion wedi achosi rhwyg a rhaniadau yn y Deheubarth rhwng gwahanol garfannau. Ceisiodd Gwenwynwyn ab Owain, tywysog Powys Wenwynwyn, sefydlu ei hun fel arweinydd y tywysogion Cymreig, ac yn 1198 casglodd fyddin fawr er mwyn rhoi gwarchae ar Gastell Paun (Painscastle) rhwng Llanfair-ym-Muallt a Thalgarth ym Mhowys, oedd yn cael ei feddiannu ar y pryd gan filwyr Gwilym Brewys, Arglwydd Bramber. Anfonodd Llywelyn filwyr i helpu Gwenwynwyn, ond ym mis Awst, trechwyd lluoedd Gwenwynwyn gan fyddin a arweiniwyd gan y Prif ustus, Geoffrey Fitz Peter. Rhoddodd gorchfygiad Gwenwynwyn y cyfle i Llywelyn sefydlu ei hun fel arweinydd y Cymry, ac yn 1199 cipiodd Llywelyn gastell pwysig yr Wyddgrug. Erbyn hynny roedd wedi dechrau arfer y teitl Tocius norwallie princeps, sef Tywysog Gogledd Cymru Gyfan\u2019. Yn fwy na thebyg, nid oedd Llywelyn yn rheoli Gwynedd gyfan erbyn y cyfnod hwn gan mai ei gefnder Gruffudd ap Cynan a dalodd wrogaeth ar ran Gwynedd i\u2019r Brenin John yn 1199. Tywysog Gwynedd 1200-1210 - Sefydlogi Yn 27 oed, daeth Llywelyn ap Iorwerth yn dywysog Gwynedd ar \u00f4l gorchfygu ei ddau ewythr. Bu farw Gruffudd ap Cynan yn 1200 a daeth Llywelyn yn arweinydd diamheuol Gwynedd. Yn 1201 cipiodd a meddiannodd Eifionydd a Ll\u0177n oddi wrth Maredudd ap Cynan ar sail cyhuddiad o deyrnfradwriaeth.Yng Ngorffennaf 1201 arwyddodd y cytundeb ysgrifenedig ffurfiol cyntaf yn hanes Cymru rhwng tywysog Cymru a choron Lloegr. Yn y cytundeb roedd cynghorwyr y brenin John yn cydnabod hawl Llywelyn i orsedd Aberffraw a'r tir a ddaliai, ac yn cydnabod hefyd ddilysrwydd Cyfraith Hywel Dda. Fel rhan o\u2019r telerau roedd yn rhaid i Llywelyn dyngu llw a thalu gwrogaeth i\u2019r Brenin, ac mewn achosion o dir a feddiannwyd gan Llywelyn roedd hawl i\u2019r achosion hynny gael eu clywed yn \u00f4l Cyfraith Hywel Dda, sef cyfraith Cymru.Yn 1204 cipiodd Llywelyn gantref strategol Penllyn, ar y ffin \u00e2 Phowys Fadog; arwydd o'i uchelgais tuag at y dyfodol i reoli'r Bowys anghyt\u00fbn.I gadarnhau ei sefyllfa ymhellach, priododd y Dywysoges Siwan, merch y Brenin John, yn 1205. Manteisiodd Llywelyn ar ei berthynas newydd. Yn 1208 bu anghytundeb rhwng Gwenwynwyn ab Owain o Bowys a'r Brenin John, a chafodd w\u0177s gan y Brenin i fynd i Amwythig yn yr Hydref, ac yna arestiwyd ef a chollodd ei holl diroedd. Manteisiodd Llywelyn ar y sefyllfa gan gipio Powys Wenwynwyn (tra'r oedd Gwenwynwyn ab Owain oddi cartref, wedi ei arestio dros dro gan John, ac a oedd yn ddeiliad i goron Lloegr), a gorymdeithiodd gyda'i fyddin i Geredigion gan feddiannu ac atgyfnerthu Castell Aberystwyth a sicrhau gwrogaeth yr arglwyddi lleol.Defnyddiodd Llywelyn y sefyllfa i yrru Maelgwn allan o ogledd Ceredigion a gellir dehongli hwn fel arwydd clir bod Llywelyn yn dangos ei fwriad i bwysleisio mai rheolwr Gwynedd oedd arweinydd y Pura Wallia. Roedd Llywelyn yn medru defnyddio ei achau hanesyddol i gyfiawnhau\u2019r hawl hon gan ei fod yn ddisgynnydd i linach frenhinol Aberffraw ac yn un o ddisgynyddion Rhodri Mawr a Gruffydd ap Cynan. Roedd hefyd \u00e2\u2019i fryd ar ddilyn polisi mwy herfeiddiol na Owain Gwynedd, ei dad-cu, er mwyn cael cydnabyddiaeth i\u2019w awdurdod y tu allan i deyrnas Gwynedd. Roedd angen cefnogaeth Llywelyn ar John yr adeg honno oherwydd problemau \u00e2 Ffrainc a nerth y barwniaid yn Lloegr, ac roedd Llywelyn yn ymwybodol o hynny. Yn 1209 bu'n cefnogi John yn ystod ei gyrch yn erbyn William I o\u2019r Alban. Erbyn 1210 roedd awdurdod Llywelyn ar seiliau cadarn, i bob golwg. Er ei fod yn anghytuno \u00e2 John a'i olynydd, Harri III o Loegr weithiau, llwyddodd i gadw ei dywysogaeth yn annibynnol a hyd yn oed cipio'r rhan fwyaf o Bowys a Cheredigion, hefyd. 1210-1217 - Colledion ac adferiad Ond daeth tro ar fyd. Yn 1210 dirywiodd y berthynas rhwng Llywelyn a\u2019r Brenin John. Awgryma\u2019r hanesydd J.E. Lloyd bod y gwrthdaro wedi digwydd oherwydd bod Llywelyn wedi ffurfio cynghrair \u00e2 Gwilym Brewys, 4ydd Arglwydd Bramber, a oedd wedi ffraeo gyda\u2019r brenin ac wedi colli ei diroedd. Tra'r oedd John yn arwain ymgyrch yn erbyn Gwilym Brewys a\u2019i gefnogwyr yn Iwerddon, roedd byddin o dan arweiniad Iarll Ranulph o Gaer a Peter des Roches, Esgob Caer-wynt, wedi goresgyn Gwynedd. Dinistriodd Llywelyn ei gastell ei hun yn Neganwy a thynnodd yn \u00f4l i ochr orllewinol afon Conwy. Ailadeiladwyd Deganwy gan Iarll Caer ond talwyd y pwyth yn \u00f4l gan Llywelyn drwy ddifetha tiroedd yr iarll. Anfonodd John filwyr i helpu i adfer rheolaeth Gwenwynwyn yn ne Powys. Yn 1211 goresgynnwyd Gwynedd gan John gyda chefnogaeth cyfran helaeth o\u2019r tywysogion Cymreig, a\u2019i fwriad yn \u00f4l Brut y Tywysogion oedd cymryd tiroedd Llywelyn oddi wrtho a\u2019i ddinistrio\u2019n gyfan gwbl. Methodd yr ymosodiad cyntaf, ond ym mis Awst 1211 llwyddodd John i groesi afon Conwy a threiddio i mewn i Eryri. Llosgwyd Bangor a chipiwyd Esgob Bangor. Gorfodwyd Llywelyn i ddod i delerau \u00e2\u2019r Brenin, ac ar gyngor ei gynghorwyr anfonwyd ei wraig Siwan i drafod gyda\u2019i thad, Brenin Lloegr. Llwyddodd Siwan i berswadio ei thad i beidio amddifadu Llywelyn o\u2019i holl diroedd, ond methodd osgoi sefyllfa lle collodd ei holl diroedd i\u2019r dwyrain o afon Conwy. Bu'n rhaid iddo hefyd dalu ar ffurf gwartheg a cheffylau a throsglwyddo gwystlon i\u2019r Brenin, gan gynnwys ei fab anghyfreithlon, Gruffydd. Roedd yn rhaid iddo gytuno hefyd, petai\u2019n marw heb etifedd cyfreithlon oddi wrth Siwan, y byddai ei holl diroedd yn dychwelyd i\u2019r Brenin. Trodd y m\u00e2n arglwyddi Cymreig eu cefn ar Llywelyn.  Roedd yn well ganddynt gydnabod Brenin Lloegr fel eu penarglwydd, na fyddai\u2019n ymyrryd yn ormodol yn eu teyrnasoedd, yn hytrach na Llywelyn fel rheolwr brodorol.Roedd hon yn siom fawr i Llywelyn ond adferwyd ei statws yn fuan. Trosglwyddodd y tywysogion Cymreig eraill, a oedd yn flaenorol wedi cefnogi John yn erbyn Llywelyn, eu teyrngarwch a\u2019i ail-gyfeirio at Llywelyn. Ffurfiodd Llywelyn gynghrair gyda Gwenwynwyn o Bowys a dau o reolwyr y Deheubarth, sef Maelgwn ap Rhys a Rhys Gryg, meibion yr Arglwydd Rhys ap Gruffudd o'r Deheubarth, a chodi mewn gwrthryfel yn erbyn John. Yn \u00f4l Cronicl de Wallia, galwyd y cyfarfod ynghyd yn Hendy-gwyn, a dewisiwyd Llywelyn, Tywysog Gwynedd, fel eu harweinydd. Cawsant gefnogaeth y Pab Innocent III, a oedd wedi bod mewn anghytundeb gyda John ers blynyddoedd ac wedi gosod ei diroedd o dan waharddiad. Rhyddhawyd Llywelyn, Gwenwynwyn a Maelgwn o\u2019u llwon o ffyddlondeb i John gan y Pab, a chodwyd gwaharddiad ar y tiroedd roeddent yn eu rheoli. Llwyddodd Llywelyn i adfeddiannu holl diroedd Gwynedd heblaw am gestyll Deganwy a Rhuddlan o fewn deufis yn 1212.Roedd John wedi bwriadu lansio ymgyrch arall i oresgyn Gwynedd yn Awst 1212 ond rhybuddiwyd ef gan ei ferch a gan William I o\u2019r Alban y byddai ei farwniaid yn cymryd y cyfle i\u2019w ladd neu ei drosglwyddo fel carcharor i\u2019w elynion petai\u2019n gwneud hynny. Penderfynodd John roi\u2019r syniad o'r neilltu, ac yn 1213 meddiannwyd cestyll Deganwy a Rhuddlan gan Llywelyn ab Iorwerth.Lluniodd Llywelyn gytundeb gyda Philip II Augustus o Ffrainc cyn gwneud cynghrair gyda\u2019r barwniaid oedd yn gwrthryfela yn erbyn John, ac yn 1215 gorymdeithiodd i mewn i Amwythig a meddiannu'r dref heb unrhyw wrthwynebiad. Pan orfodwyd John i lofnodi'r Magna Carta cynigiwyd telerau ffafriol i Llywelyn, oedd yn cynnwys rhyddhau ei fab Gruffudd a oedd wedi bod yn wystlon ers 1211. Yn yr un flwyddyn penodwyd Ednyfed Fychan yn ddistain Gwynedd a chydweithiodd yn agos gyda Llywelyn am weddill ei deyrnasiad.Erbyn nawr roedd Llywelyn wedi sefydlu ei hun fel arweinydd y tywysogion Cymreig annibynol, a rhwng 1215 a 1218 llwyddodd i ehangu ei awdurdod ar draul y problemau mewnol a wynebai'r Brenin John yn ei deyrnas ac ymhlith ei farwniaid. Rhwng 1215 a 1216 meddiannodd gestyll yng Ngwent a Brycheiniog, ac arweiniodd byddin o f\u00e2n dywysogion Cymreig a chipio cestyll eraill, yn eu plith, Caerfyrddin, Cydweli, Llansteffan, Arberth, Aberteifi a Chilgerran. Yn 1216 meddiannodd Powys Wenwynwyn wedi i Wenwynwyn dorri ei lw o ffyddlondeb iddo. Rhoddodd rheolwyr Powys Fadog a'r Deheubarth eu gwrogaeth iddo ac roedd yn rhoi nodded i arglwyddi Cymreig Morgannwg a Gwent a\u2019r ardal rhwng Gwy a Hafren. Arwydd arall o\u2019i b\u0175er cynyddol oedd ei fod wedi llwyddo i gael dylanwad ar benodiadau dau Gymro i ddwy swydd wag yn yr Eglwys, sef Iorwerth fel Esgob Tyddewi a Chadwgan fel Esgob Bangor.Yn 1216 cynhaliodd Llywelyn gyngor yn Aberdyfi er mwyn penderfynu ar hawliau tiriogaethol rhai o\u2019r m\u00e2n dywysogion. Roedd hefyd yn gyfle iddynt gadarnhau eu ffyddlondeb a\u2019u gwrogaeth i Llywelyn. Yn \u00f4l yr hanesydd, J.Beverley Smith, roedd Llywelyn nawr yn amlinellu ei r\u00f4l fel arglwydd, yn ogystal ag yn arweinydd milwrol. Eu cynghreiriaid bellach oedd ei ddeiliaid. Newidiodd Gwenwynwyn ochrau eto ochri \u00e2\u2019r Brenin John, a gyrrwyd ef allan o dde Powys unwaith yn rhagor gan Llywelyn. Bu farw Gwenwynwyn yn ddiweddarach yn y flwyddyn yn Lloegr, gan adael etifedd o dan oedran. Bu farw John yn yr un flwyddyn, gan adael etifedd ifanc hefyd, sef y Brenin Harri III yn Lloegr. Yn 1217, gorfododd coron Lloegr un o gefnogwyr Llywelyn, sef Reginald o Frewys (a oedd hefyd wedi priodi merch Llywelyn, sef Gwladus Ddu), i newid ochrau. Ymatebodd Llywelyn drwy oresgyn tiroedd Brewys yn Aberhonddu a\u2019r Fenni, gan fygwth Aberhonddu yn gyntaf, cyn mynd ymlaen i Abertawe, lle cyfarfu Llywelyn \u00e2 Reginald Brewys. Cynigiodd Brewys ildio\u2019r dref iddo ac aeth Llywelyn tua\u2019r gorllewin tuag at Hwlffordd, lle cynigiodd y bwrdeistrefwyr wystlon os byddent yn ufuddhau i\u2019w awdurdod neu dalu dirwy 1,000 o farciau. 1218-1229 - Cytundeb Caerwrangon ac ymgyrchoedd y gororau Yn dilyn marwolaeth y Brenin John, arwyddodd Llywelyn Gytundeb Caerwrangon gyda\u2019i olynydd, sef Harri III, yn 1218. I goron Lloegr roedd y cytundeb yn gam doeth, yn enwedig wrth ystyried mor fregus oedd gafael gorsedd frenhinol Lloegr ar ei barwniaid. Roedd y cytundeb yn cadarnhau perchnogaeth Llywelyn dros y tiroedd a oresgynnwyd ganddo, ond mewn sawl ystyr roedd y cytundeb yn gadoediad gyda chyfyngiadau ar rai o\u2019r telerau - er enghraifft, collodd wrogaeth y Deheubarth a Phowys.Ond er gwaethaf y Cytundeb, cafodd Llywelyn drafferthion gydag Arglwyddi\u2019r Mers yn y blynyddoedd dilynol - yn eu plith, teulu Marshall a Hubert de Burgh, gyda\u2019r Brenin Harri III yn procio\u2019r gwrthdaro. Yn 1228 bu ymladd yng nghwmwd Ceri rhwng Llywelyn a Hubert de Burgh, oedd yn un o farwniaid mwyaf nerthol Lloegr. Roedd Hubert wedi derbyn Arglwyddiaeth Trefaldwyn ac wedi dechrau meddiannu rhai o diroedd Llywelyn yng Ngheri. Daeth y brenin \u00e2 byddin i gynorthwyo Hubert, a ddechreuodd adeiladu castell o fewn cwmwd Ceri. Llwyddodd Llywelyn i orfodi'r fyddin Seisnig i encilio, a chytunodd y brenin i ddinistrio'r castell yn gyfnewid am daliad o \u00a32,000 gan Llywelyn. Cododd Llywelyn yr arian drwy ofyn am yr un swm fel pris rhyddid Gwilym Brewys, oedd wedi ei gymryd yn garcharor yn yr ymladd.Trefnodd Llywelyn gyfres o briodasau cynghreiriol gyda llawer o deuluoedd y Gororau hefyd. Er enghraifft, roedd ei ferch, Gwladus Ddu, yn briod \u00e2 Reginald Brewys o Aberhonddu a\u2019r Fenni, ond gan fod Reginald yn medru bod yn anwadal yn ei ffyddlondeb, penderfynodd Llywelyn drefnu priodas ei ferch arall, Marged, gyda nai Reginald, sef John Brewys o\u2019r G\u0175yr. Priododd merch arall iddo, Elen, \u00e2 nai ac etifedd Ranulph, Iarll Caer, sef John y Sgotyn, yn 1222.  Pan fu Reginald Brewys farw yn 1228, trefnodd Llywelyn briodas wleidyddol arall gyda theulu pwerus Mortimer, pan briododd Gwladus Ddu ei hail \u0175r, sef Ralph de Mortimer.Sylweddolai Llywelyn fod yn rhaid iddo droedio llwybr gofalus wrth geisio osgoi pechu coron Lloegr nac Arglwyddi\u2019r Mers. Er enghraifft, perswadiodd Rhys ap Gryg yn 1220 i ddychwelyd pedwar cwmwd yn ne Cymru i\u2019w cyn-berchnogion Eingl-Normanaidd. Adeiladodd nifer o gestyll er mwyn amddiffyn ffiniau ei diroedd, gyda\u2019r mwyafrif wedi eu hadeiladu rhwng 1220 a 1230, mae'n debyg. Roedd y rhain yn gestyll carreg - er enghraifft, Cricieth, Deganwy, Dolbadarn, Dolwyddelan a Chastell y Bere. Gweinyddiaeth Datblygodd Llywelyn yr hen gyfreithiau Cymreig, Cyfraith Hywel Dda, a blodeuodd ysgol gyfraith ogleddol yn ystod ei deyrnasiad. Datblygodd system weinyddol y dywysogaeth gyda chymorth ei ddistain galluog Ednyfed Fychan. Un o nodweddion teyrnasiad Llywelyn ab Iorwerth, ac a fu\u2019n sail i\u2019w lwyddiant, oedd ei fod wedi defnyddio adnoddau milwrol ac economaidd Cymru i hyrwyddo a datblygu ei deyrnas a\u2019i awdurdod - er enghraifft, Tegeingl a Phowys Wenwynwyn, a oedd yn adnabyddus am eu plwm a\u2019u meirch. Helpodd hefyd i greu canolfannau masnachol oddi mewn i'w diroedd yng Ngwynedd ac roedd yn defnyddio adnodd fel tir Cymru fel rhan o system ffiwdal i ennyn a gwarantu teyrngarwch a ffyddlondeb. Dyma a wnaeth gydag Ednyfed Fychan, distain Gwynedd rhwng 1216 a 1246, ac un o gyndeidiau teulu Tuduriaid Ynys M\u00f4n. Ei berthynas \u00e2 Siwan Wedi genedigaeth Dafydd ap Llywelyn ac Elen, plant Llywelyn a Siwan, cychwynnodd Siwan berthynas \u00e2 Gwilym Brewys, arglwydd Normanaidd o Frycheiniog. Oherwydd hyn dienyddiwyd Gwilym ar orchymyn Llywelyn yn 1230, er bod merch Gwilym, sef Isabella, yn mynd i briodi mab Llywelyn, sef Dafydd ap Llywelyn. Dangoswyd cryfder ei awdurdod yng Nghymru gyda\u2019r weithred hon, oherwydd roedd Gwilym Brewys yn aelod o un o deuluoedd mwyaf pwerus Arglwyddi\u2019r Mers.  Rhoddwyd Siwan dan glo am flwyddyn. Wedi cyfnod, maddeuodd Llywelyn i Siwan a'i hadfer yn dywysoges. Roedd gan Siwan ran bwysig ym mherthynas Llywelyn \u00e2'i thad, y Brenin John, ac ar fwy nag un achlysur cynrychiolodd Llywelyn mewn materion diplomyddol rhwng llys Gwynedd a choron Lloegr. 1231-1240 - Ymgyrchoedd olaf a Chytundeb Heddwch Middle Yn \u00f4l telerau\u2019r cytundeb llwyddodd Llywelyn i ail-adfer ffiniau a thiroedd ei deyrnas fel y digwyddodd yng nghyfnod y Brenin John. Roedd Powys Wenwynwyn yn ei feddiant o hyd, roedd arglwyddi Powys Fadog a'r Deheubarth i fod yn deyrngar iddo a rhoddwyd Maelienydd, Gwrtheyrnion a Buellt iddo. Yn y cyfnod hwn mabwysiadodd y teitl \u2018Tywysog Aberffraw ac Arglwydd Eryri\u2019 er mwyn pwysleisio bod ei awdurdod y tu hwnt i ffiniau a theitl Tywysog Gwynedd. Roedd hyn yn gam oedd yn ei godi goruwch, ac yn dangos ei statws fel penarglwydd ymhlith rheolwyr Cymru. Er na wnaeth ddefnyddio\u2019r teitl Tywysog Cymru yn swyddogol, roedd yn Dywysog Cymru i bob pwrpas fel y dywed yr hanesydd J.E Lloyd, gan ei fod yn meddiannu\u2019r p\u0175er a'r awdurdod oedd yn cyfateb i hynny. Trosglwyddo\u2019r etifeddiaeth a marwolaeth Yr olyniaeth Problem fwyaf y cyfnod oedd y rheolau ynglyn ag etifeddiaeth yng Nghymru. Gan nad oedd y mab hynaf yn etifeddu holl dir a theitlau ei dad, ond yn hytrach bod eiddo'r tad yn cael ei ddosrannu rhwng yr holl feibion (y rhai cyfreithlon ac anghyfreithlon), roedd hi'n anodd adeiladu arweinyddiaeth gref ar Gymru gyfan dros genedlaethau. Tua diwedd ei oes, ymdrechodd Llywelyn yn galed i sicrhau y byddai Dafydd, ei fab ef a Siwan, a\u2019i unig fab cyfreithlon, yn ei olynu fel rheolwr Gwynedd, ac addaswyd Cyfraith Cymru ganddo i sicrhau hynny. Roedd addasiadau Llywelyn i Gyfraith Cymru er mwyn ffafrio plant cyfreithlon o fewn priodasau a ddilyswyd gan yr Eglwys, yn debyg i ymdrechion yr Arglwydd Rhys, Tywysog y Deheubarth, wrth benodi Gruffydd ap Rhys II fel ei etifedd yn hytrach na hawliau ei fab anghyfreithlon hynaf, sef Maelgwn ap Rhys. Roedd hawliau Gruffydd, brawd hynaf anghyfreithlon Dafydd, felly'n cael eu rhoi o\u2019r neilltu fel prif etifedd Llywelyn. Er hynny, byddai'n derbyn tiroedd i\u2019w rheoli. Roedd trefniant Llywelyn ar gyfer Dafydd yn wahanol i arferion Cyfraith Cymru, a oedd yn dweud mai\u2019r mab hynaf oedd etifedd ei dad, beth bynnag oedd statws priodasol ei rieni. Roedd Llywelyn wedi bod yn paratoi ers blynyddoedd i sicrhau bod olyniaeth ei deyrnas yn gadarn. Yn 1220, llwyddodd Llywelyn i gael y Brenin, Harri III, i gydnabod Dafydd fel ei etifedd. Yn 1222, fe wnaeth Llywelyn hefyd anfon deiseb at y Pab, Honorius III, i gadarnhau olyniaeth Dafydd. Roedd y Pab yn croesawu\u2019r ffaith bod Llywelyn eisiau diddymu\u2019r arferiad hwn. Yn 1226, perswadiodd Llywelyn y Pab i gyhoeddi bod Siwan, ei wraig a mam Dafydd, yn ferch gyfreithlon i\u2019r Brenin John, er mwyn cryfhau hawl Dafydd i\u2019r olyniaeth. Yn 1229 derbyniodd coron Lloegr wrogaeth Dafydd am y tiroedd a fyddai\u2019n eu hetifeddu oddi wrth ei dad. Yn 1238, cynhaliodd Llywelyn gyngor yn Abaty Ystrad Fflur, lle cyfarfu\u2019r tywysogion Cymreig eraill i dyngu llw o ffyddlondeb i Dafydd - elfen a oedd yn allweddol i drefn ffiwdal o reoli. Bwriad gwreiddiol Llywelyn oedd y byddent yn talu gwrogaeth i Dafydd, ond ysgrifennodd y brenin at y rheolwyr eraill a\u2019u gwahardd rhag talu gwrogaeth. Yn ychwanegol at hynny, roedd Llywelyn wedi trefnu priodas rhwng Dafydd a merch hynaf Gwilym Brewys, sef Isabella Brewys, oherwydd nad oedd etifedd gwrywaidd gan Gwilym Brewys, ac y byddai ei diroedd yn ne Cymru yn cael eu trosglwyddo i etifedd Dafydd ac Isabella. Yn 1228 carcharwyd Gruffydd gan Llywelyn tan 1234. Yn dilyn ei ryddhau rhoddwyd rhan o L\u0177n iddo reoli, ac erbyn 1238 rhoddwyd gweddill Ll\u0177n iddo ei reoli a chyfran sylweddol o dir ym Mhowys. Marwolaeth Bu farw Siwan yn 1237, ac yn yr un flwyddyn ymddengys bod Llywelyn wedi dioddef math o str\u00f4c a wnaeth ei barlysu. O\u2019r cyfnod hwn ymlaen, cydiodd Dafydd fwyfwy yn awenau p\u0175er oddi wrth ei dad, ac er mwyn cael gwared ar unrhyw gystadleuaeth i\u2019w safle, tynnodd diroedd o feddiant Gruffydd, ei hanner brawd, a chadwodd ef a\u2019i fab hynaf, Owain, yn garcharorion yng Nghastell Criccieth. Bu Llywelyn farw ar 11 Ebrill 1240 yn Abaty Sistersaidd Aberconwy. Roedd hwn yn abaty a sefydlwyd ganddo ef a chladdwyd ef yno. Mae ei arch garreg i\u2019w gweld yn Eglwys Sant Grwst, Llanrwst.Er bod Harri III yn fodlon i Dafydd olynu Llywelyn fel Tywysog Gwynedd ni chaniataodd iddo etifeddu statws ei dad yng ngweddill Cymru. Gorfodwyd Dafydd i gytuno ar gytundeb oedd yn gosod cyfyngiadau mawr ar ei b\u0175er, a gorfodwyd ef i drosglwyddo ei hanner-brawd, Gruffydd, i\u2019r brenin. Medrai\u2019r brenin wedyn ei ddefnyddio yn erbyn Dafydd. Lladdwyd Gruffydd wrth iddo geisio dianc o D\u0175r Llundain yn 1244. Bu Dafydd farw yn 1246 heb unrhyw etifedd ac o ganlyniad olynwyd ef gan ei nai, sef mab Gruffydd, Llywelyn ap Gruffydd.  Plant Cafodd Llywelyn sawl plentyn gan fwy nag un cymar. Plant gyda Siwan  Dafydd ab Llywelyn (c. 1215-1246): priododd Isabella de Braose Elen (1206-1253), priododd John Earl o Huntington, a\u2019i hail \u0175r oedd Robert de Quincy. Susanna ferch Llywelyn (bu farw rywbryd ar \u00f4l Tachwedd 1228) er nid oes sicrwydd mai Siwan oedd ei mam. Marged ferch Llywelyn (bu farw wedi 1268), priodi Syr John de Braose, \u0175yr Gwilym Brewys, yn 1219 a\u2019r eilwaith (c.1232) Walter III de Clifford; cafodd blant gyda\u2019r ddau \u0175r. Elen yr Ieuengaf (ganwyd cyn 1230; bu farw rywbryd wedi 16 Chwefror 1295), priododd ei g\u0175r cyntaf M\u00e1el Coluim II, Iarll Fife, a\u2019i hail \u0175r (wedi 1266) oedd Domhnall I, Iarll Mar. Priododd merch Elen a Domhall, sef Isabella, \u00e2 Robert Bruce, Brenin yr Alban, a chafodd un plentyn, sef Marjorie Bruce, a oedd yn fam i\u2019r brenin Stiwartaidd cyntaf, sef Robert II, brenin yr AlbanPlant gyda Tangwystl Goch  Gruffydd ap Llywelyn (c.1196-1244). Ef oedd mab hynaf Llywelyn. Priododd Senena, merch Caradoc ap Thomas, o Ynys M\u00f4n. Eu meibion oedd Llywelyn ap Gruffudd, a Dafydd ap Gruffydd, a fu\u2019n rheoli Gwynedd am gyfnod byr wedi marwolaeth ei frawd.Plant eraill  Gwladus Ddu (c.1206-1251), merch Llywelyn a Siwan fwy na thebyg, ond nid oes sicrwydd am hyn. Yn \u00f4l rhai cofnodion roedd hi'n ferch iddo gan un o'i wragedd gordderch. Priododd Gwladus Syr Randulph Mortimer. Angharad ferch Llywelyn (c.1212-1256), merch Llywelyn a Siwan fwy na thebyg; priododd Maelgwn Fychan Tegwared y Baiswen ap Llywelyn (c.1215), mab a anwyd i fenyw o\u2019r enw Cristin, efaill posibl  i Angharad. Ei ddisgynyddion Gweddol Llywelyn Fawr Yn ystod ei deyrnasiad roedd Llywelyn ap Iorwerth wedi sefydlu ei hun fel Tywysog Gwynedd, ac erbyn cyfarfod Aberdyfi yn 1216 roedd fwy neu lai wedi sefydlu ei hun yn Dywysog Cymru. Cytunodd y rheolwyr Cymreig yn swyddogol eu bod yn ymrwymo eu ffyddlondeb a\u2019u teyrngarwch i Llywelyn. Llwyddodd i sicrhau cydnabyddiaeth Brenin Lloegr i\u2019w statws a\u2019i awdurdod yng Nghymru - er enghraifft, yn 1201 gyda\u2019r Brenin John, Cytundeb Caerwrangon yn 1218 a Chytundeb Middle yn 1234, pan ddechreuodd gyfeirio ato'i hun fel Tywysog Aberffraw ac Arglwydd Eryri.Yng ngolwg Llywelyn, byddai sicrhau olyniaeth ei fab cyfreithlon, Dafydd, yn ffon fesur bwysig o lwyddiant ei deyrnasiad. Roedd 1238 yn benllanw'r uchelgais hwnnw pan alwodd ynghyd dywysogion Cymru fel ei ddeiliaid, ac yntau\u2019n arglwydd arnynt, yn Abaty Ystrad Fflur, i dyngu llw o ffyddlondeb i Dafydd fel ei olynydd. Roedd wedi ymgyrchu\u2019n galed yn ystod y blynyddoedd blaenorol i sicrhau cefnogaeth y Pab, Brenin Lloegr ac arweinyddion eraill Cymru i\u2019w nod. Roedd yn wleidydd craff a chyfrwys a oedd wedi ymdopi \u00e2\u2019r her o ddelio ag ymddygiad Arglwyddi\u2019r Mers, Brenin Lloegr a rheolwyr Cymreig eraill, ac wedi defnyddio ei sgiliau fel gwleidydd i lunio priodasau teuluol gyda rhai o Arglwyddi\u2019r Mers. Nid oedd yn gyndyn o elwa ar sefyllfaoedd a oedd yn fanteisiol iddo, ac roedd yn ddewr ac yn gadarn yn ei wrthsafiad mewn gwahanol gyd-destunau. Roedd ganddo weledigaeth o dywysogaeth Gymreig annibynnol a oedd yn medru cynnal ei hun yn wleidyddol ac yn economaidd. Sicrhaodd gydnabyddiaeth i Gyfraith Cymru, roedd yn noddwr hael i\u2019r Sistersiaid a hyrwyddodd benodiad Cymry i swyddi pwysig yn yr Eglwys yng Nghymru. Nid oes amheuaeth ei fod yn haeddu'r ymadrodd \u2019Mawr\u2019 fel rhan o\u2019i deitl ym mhantheon arwyr hanes Cymru. Cyfeiriadau Llyfryddiaeth Ffynonellau  G. Edwards (gol.), A Calendar of Ancient Correspondence concerning Wales (1935) J. E. Lloyd, A History of Wales (1911) Roger Turvey Llywelyn the Great (Gwasg Gomer, 2007) ISBN 978-1-84323-747-1 Ffuglen Saunders Lewis, Siwan. (drama) Thomas Parry, Llywelyn Fawr. (drama)","1384":"Gweler hefyd Llywelyn ap Gruffudd (Llywelyn Ein Llyw Olaf) a Llywelyn (gwahaniaethu).Llywelyn ap Iorwerth (c.1173 \u2013 11 Ebrill 1240), neu Llywelyn Fawr, oedd Tywysog Gwynedd a Thywysog de facto Cymru. Erbyn diwedd ei deyrnasiad yn 1240 roedd yn cael ei gydnabod (ac yn galw ei hun) yn Dywysog Aberffraw ac Arglwydd Eryri. Roedd yn Dywysog Cymru gyfan i bob pwrpas. Roedd yn \u0175yr i Owain Gwynedd, ac yn unig fab i Iorwerth Drwyndwn, sef mab cyfreithlon hynaf Owain Gwynedd, tra'r oedd ei fam, Marged, yn ferch i Madog ap Maredudd o Bowys. Roedd Llywelyn ap Gruffudd yn \u0175yr iddo drwy ei fab Gruffudd gyda Thangwystl. Drwy gyfuniad o ryfela a diplomyddiaeth amlygodd ei hun fel un o lywodraethwyr mwyaf blaengar ac abl Cymru\u2019r Oesoedd Canol. Yn ystod ei deyrnasiad brwydrodd yn ddygn ac ymgyrchu\u2019n daer i wireddu ei weledigaeth yng Nghymru o greu tywysogaeth Gymreig.Yn ystod plentyndod Llywelyn, rheolwyd Gwynedd gan ei ddau ewythr, ac roeddent wedi rhannu\u2019r deyrnas rhyngddynt, yn dilyn marwolaeth tad-cu Llywelyn, sef Owain Gwynedd, yn 1170.  Bu\u2019r blynyddoedd ar \u00f4l 1170 yn gyfnod ansefydlog, gyda disgynyddion Owain yn brwydro i reoli. Roedd hawl Llywelyn i fod yn rheolwr cyfreithlon yn gadarn a dechreuodd ymgyrch i ennill p\u0175er pan oedd yn ifanc. Bu 1197 yn drobwynt pwysig. Daliodd Llywelyn ap Iorwerth ei ewythr Dafydd ab Owain a'i alltudio o Wynedd, meddiannodd y Berfeddwlad a chipiodd weddill Gwynedd yn 1200.Ef oedd prif reolwr Gwynedd erbyn 1201, a lluniodd gytundeb gyda Brenin Lloegr yn y flwyddyn honno. Yn y Deheubarth, manteisiodd Llywelyn ar y rhwygiadau a fu yn nheyrnas yr Arglwydd Rhys ap Gruffudd rhwng ei feibion yn dilyn ei farwolaeth yn 1197. Rhannodd Llywelyn y tiroedd rhyngddynt a daeth Llywelyn yn uwch-arglwydd ar y Deheubarth.Parhaodd perthynas dda rhyngddo ef a\u2019r Brenin John, Brenin Lloegr, am weddill y degawd hwnnw. Priododd Llywelyn ferch John, sef Siwan, yn 1205. Pan arestiwyd Gwenwynwyn ap Owain o Bowys gan John yn 1208, cymerodd Llywelyn y cyfle i feddiannu Powys. Ond yn 1210 gwaethygodd y berthynas rhwng Llywelyn a John ac oherwydd hynny penderfynodd John ymosod ar Wynedd yn 1211. Gorfodwyd Llywelyn i ofyn am delerau i geisio cymodi, a bu\u2019n rhaid iddo ollwng ei afael ar ei holl diroedd i\u2019r dwyrain o\u2019r Afon Conwy, er iddo lwyddo i\u2019w hadfeddiannu y flwyddyn ddilynol mewn cynghrair gyda thywysogion Cymreig eraill. Lluniodd gynghrair gyda\u2019r barwniaid a oedd wedi gorfodi John i lofnodi'r Magna Carta yn 1215. Erbyn 1216, Llywelyn oedd y prif b\u0175er yng Nghymru, a chynhaliodd gyngor o reolwyr Cymreig yn Aberdyfi yn yr un flwyddyn, lle tyngwyd llw o ffyddlondeb iddo ef er mwyn dosbarthu tiroedd i\u2019r tywysogion eraill. Yn dilyn marwolaeth y Brenin John, llofnododd Llywelyn gytundeb gyda\u2019i olynydd, Harri III, yn 1218. Roedd Cytundeb Caerwrangon yn gydnabyddiaeth gan Frenin Lloegr o hawliau Llywelyn yng Nghymru ac yn gadarnhad o\u2019r hyn a gytunodd gyda thywysogion eraill Cymru yn Aberdyfi yn 1216. Bu\u2019r pymtheg mlynedd nesaf yn gythryblus a chyfnewidiol i Llywelyn oherwydd bu mewn gwrthdaro cyson ag Arglwyddi\u2019r Mers - yn eu plith, William Marshall, Iarll Penfro, a'i heriodd yn ne-orllewin Cymru yn 1223, a Hubert de Burgh a'i heriodd yn ne Powys yn 1228.Bu ei berthynas \u00e2\u2019i dad-yng-nghyfraith, John, Brenin Lloegr yn anghyson, ac roedd y ffaith ei fod wedi llunio cynghreiriau gyda rhai o brif Arglwyddi\u2019r Mers yn dangos mor anwadal oedd gwleidyddiaeth yr oes. Roedd Cytundeb Heddwch Middle yn 1234 yn datgan diwedd gyrfa filwrol Llywelyn, oherwydd estynnwyd cadoediad heddwch y cytundeb tan ddiwedd teyrnasiad Llywelyn. Sefydlogodd ei safle a\u2019i awdurdod yng Nghymru tan ei farwolaeth yn 1240 ac olynwyd ef gan ei fab Dafydd ap Llywelyn.  Pan alwodd ynghyd ei ddeiliaid yn Ystrad Fflur yn 1238 roedd hynny'n ddatganiad o ddymuniad Llywelyn bod ei benarglwyddiaeth ef fel Tywysog Cymru a\u2019i syniad o greu tywysogaeth Cymru yn cael ei throsglwyddo i\u2019w aer, Dafydd. Roedd yr arweinyddion oedd yn bresennol yn tyngu llw o ffyddlondeb i Dafydd i sicrhau bod hynny'n cael ei wireddu yn y dyfodol. Llinach deuluol a bywyd cynnar Ni wyddom lawer am flynyddoedd cynnar Llywelyn. Yn \u00f4l y traddodiad cafodd ei eni yng Nghastell Dolwyddelan, Dyffryn Lledr tua 1173, yn fab i Iorwerth ab Owain, oedd hefyd yn cael ei adnabod fel Iorwerth Drwyndwn, ac yn \u0175yr i Owain Gwynedd, a fu\u2019n rheolwr Gwynedd tan ei farwolaeth yn 1170. Roedd Llywelyn yn ddisgynnydd ym mhrif linach Rhodri Mawr ac felly'n aelod o linach frenhinol Gwynedd.Bu farw ei dad, Iorwerth Drwyndwn, pan oedd Llywelyn yn blentyn bach. Does dim cofnodion bod Iorwerth Drwyndwn wedi cymryd rhan yn yr ymrafael a fu rhwng meibion eraill Owain Gwynedd yn dilyn ei farwolaeth, er mai ef oedd y mab hynaf. Yn \u00f4l traddodiad, roedd yn anabl neu wedi ei anffurfio mewn rhyw ffordd fel na allai fod yn rhan o\u2019r frwydr am b\u0175er. Yn \u00f4l yr hanesydd, J.E Lloyd, lladdwyd Iorwerth mewn brwydr ym Mhennant Melangell, Powys, yn 1174, yn ystod y rhyfeloedd a ymladdwyd i benderfynu'r olyniaeth yn dilyn marwolaeth ei dad.Erbyn 1175, roedd Gwynedd wedi cael ei rhannu rhwng dau o ewyrth Llywelyn, sef Dafydd ab Owain, a oedd yn rheoli\u2019r tiroedd i\u2019r dwyrain o Afon Conwy, a Rhodri ab Owain, a oedd yn meddiannu\u2019r tiroedd i'r gorllewin o'r afon. Dafydd a Rhodri oedd meibion Owain drwy ei ail briodas \u00e2 Cristin ferch Gronw. Nid oedd y briodas hon yn cael ei hystyried yn ddilys gan yr Eglwys gan fod Cristin ac Owain yn gefndryd cyntaf, ac roedd cyfraith eglwys yn datgan fod perthynas deuluol o'r fath yn golygu bod y briodas yn anghyfreithlon. Mae Gerallt Gymro yn cyfeirio at Iorwerth Drwyndwn fel unig fab cyfreithlon Owain Gwynedd ac yn dilyn marwolaeth Iorwerth, Llywelyn a ystyriwyd gan yr Eglwys fel yr unig ymgeisydd cyfreithlon ar gyfer gorsedd Gwynedd.Mam Llywelyn oedd Marged, merch Madog ap Maredudd, tywysog Powys. Mae tystiolaeth yn bodoli bod Marged, ar \u00f4l marwolaeth ei g\u0175r cyntaf, wedi priodi yn ystod haf 1197 \u00e2 Gwion, nai Roger Powys o Gastell Whittington, a bod mab wedi ei eni iddynt, sef Dafydd ap Gwion. Felly, mae rhai yn dadlau na wnaeth Marged briodi aelod o deulu\u2019r Corbet o Gastell Caus (ger Westbury, Swydd Amwythig) ac yn ddiweddarach Castell Moreton Corbet. Er hynny, mae dogfen yn dangos bod Llywelyn ab Iorwerth wedi rhoi rhodd o dir i\u2019r fynachlog yn Wigmore, gyda Llywelyn yn cyfeirio at y ffaith bod ei fam yn aelod o lys Corbet. Llinach frenhinol Gwynedd Sefydlu ei awdurdod 1188-1199 Rhaniadau yng Ngwynedd Gyda marwolaeth Owain Gwynedd yn 1170 bu gwrthdaro a rhaniadau dwfn ymhlith disgynyddion Owain yng Ngwynedd. Tasg gyntaf Llywelyn oedd sefydlu ei awdurdod. Gwnaeth hyn yn rhannol drwy nerth arfau ac yn rhannol drwy nawdd a chynghreirio. Yn 1194, gyda chymorth ei gefndryd, Gruffudd ap Cynan a Maredudd ap Cynan, gorchfygodd Llywelyn ei ewythr Dafydd ab Owain Gwynedd, mab Owain Gwynedd, ym Mrwydr Aberconwy. Meddiannwyd tiroedd ei frawd, Rhodri ab Owain, i\u2019r gorllewin o afon Conwy gan Gruffudd a Maredudd tra bod Llywelyn wedi cipio tiroedd Dafydd a leolwyd i\u2019r dwyrain o afon Conwy. Bu farw Rhodri ab Owain yn 1195.Yn ystod y blynyddoedd dilynol canolbwyntiodd Llywelyn ar gadarnhau ei awdurdod. Bu 1197 yn drobwynt pwysig arall yn ei esgyniad i b\u0175er yng Ngwynedd. Herwgipiodd Llywelyn ei ewythr Dafydd ab Owain a\u2019i garcharu ond flwyddyn yn ddiweddarach perswadiwyd ef gan Hubert Walter, Archesgob Caergaint, i ryddhau Dafydd, ac fe wnaeth hwnnw ffoi i Loegr, lle bu farw ym mis Mai 1203. Erbyn 1200 roedd Llywelyn wedi meddiannu gweddill Gwynedd. Yn sgil y datblygiadau hyn, penderfynodd y Brenin John y byddai\u2019n cydnabod awdurdod Llywelyn wrth i Llywelyn dyngu llw o ffyddlondeb iddo yn 1201. Rhaniadau yn rhannau eraill o Gymru Rhannwyd Cymru yn ddwy ran - y Pura Wallia, sef yr ardaloedd a reolwyd gan y tywysogion Cymreig, a\u2019r Marchia Wallia, a reolwyd gan y barwniaid Eingl-Normanaidd. Ers marwolaeth Owain Gwynedd yn 1170, roedd Rhys ap Gruffydd wedi datblygu teyrnas y Deheubarth i fod y deyrnas fwyaf pwerus yng Nghymru ac wedi sefydlu ei hun fel arweinydd y Pura Wallia. Yn dilyn marwolaeth Rhys yn 1197, roedd ymladd rhwng ei feibion wedi achosi rhwyg a rhaniadau yn y Deheubarth rhwng gwahanol garfannau. Ceisiodd Gwenwynwyn ab Owain, tywysog Powys Wenwynwyn, sefydlu ei hun fel arweinydd y tywysogion Cymreig, ac yn 1198 casglodd fyddin fawr er mwyn rhoi gwarchae ar Gastell Paun (Painscastle) rhwng Llanfair-ym-Muallt a Thalgarth ym Mhowys, oedd yn cael ei feddiannu ar y pryd gan filwyr Gwilym Brewys, Arglwydd Bramber. Anfonodd Llywelyn filwyr i helpu Gwenwynwyn, ond ym mis Awst, trechwyd lluoedd Gwenwynwyn gan fyddin a arweiniwyd gan y Prif ustus, Geoffrey Fitz Peter. Rhoddodd gorchfygiad Gwenwynwyn y cyfle i Llywelyn sefydlu ei hun fel arweinydd y Cymry, ac yn 1199 cipiodd Llywelyn gastell pwysig yr Wyddgrug. Erbyn hynny roedd wedi dechrau arfer y teitl Tocius norwallie princeps, sef Tywysog Gogledd Cymru Gyfan\u2019. Yn fwy na thebyg, nid oedd Llywelyn yn rheoli Gwynedd gyfan erbyn y cyfnod hwn gan mai ei gefnder Gruffudd ap Cynan a dalodd wrogaeth ar ran Gwynedd i\u2019r Brenin John yn 1199. Tywysog Gwynedd 1200-1210 - Sefydlogi Yn 27 oed, daeth Llywelyn ap Iorwerth yn dywysog Gwynedd ar \u00f4l gorchfygu ei ddau ewythr. Bu farw Gruffudd ap Cynan yn 1200 a daeth Llywelyn yn arweinydd diamheuol Gwynedd. Yn 1201 cipiodd a meddiannodd Eifionydd a Ll\u0177n oddi wrth Maredudd ap Cynan ar sail cyhuddiad o deyrnfradwriaeth.Yng Ngorffennaf 1201 arwyddodd y cytundeb ysgrifenedig ffurfiol cyntaf yn hanes Cymru rhwng tywysog Cymru a choron Lloegr. Yn y cytundeb roedd cynghorwyr y brenin John yn cydnabod hawl Llywelyn i orsedd Aberffraw a'r tir a ddaliai, ac yn cydnabod hefyd ddilysrwydd Cyfraith Hywel Dda. Fel rhan o\u2019r telerau roedd yn rhaid i Llywelyn dyngu llw a thalu gwrogaeth i\u2019r Brenin, ac mewn achosion o dir a feddiannwyd gan Llywelyn roedd hawl i\u2019r achosion hynny gael eu clywed yn \u00f4l Cyfraith Hywel Dda, sef cyfraith Cymru.Yn 1204 cipiodd Llywelyn gantref strategol Penllyn, ar y ffin \u00e2 Phowys Fadog; arwydd o'i uchelgais tuag at y dyfodol i reoli'r Bowys anghyt\u00fbn.I gadarnhau ei sefyllfa ymhellach, priododd y Dywysoges Siwan, merch y Brenin John, yn 1205. Manteisiodd Llywelyn ar ei berthynas newydd. Yn 1208 bu anghytundeb rhwng Gwenwynwyn ab Owain o Bowys a'r Brenin John, a chafodd w\u0177s gan y Brenin i fynd i Amwythig yn yr Hydref, ac yna arestiwyd ef a chollodd ei holl diroedd. Manteisiodd Llywelyn ar y sefyllfa gan gipio Powys Wenwynwyn (tra'r oedd Gwenwynwyn ab Owain oddi cartref, wedi ei arestio dros dro gan John, ac a oedd yn ddeiliad i goron Lloegr), a gorymdeithiodd gyda'i fyddin i Geredigion gan feddiannu ac atgyfnerthu Castell Aberystwyth a sicrhau gwrogaeth yr arglwyddi lleol.Defnyddiodd Llywelyn y sefyllfa i yrru Maelgwn allan o ogledd Ceredigion a gellir dehongli hwn fel arwydd clir bod Llywelyn yn dangos ei fwriad i bwysleisio mai rheolwr Gwynedd oedd arweinydd y Pura Wallia. Roedd Llywelyn yn medru defnyddio ei achau hanesyddol i gyfiawnhau\u2019r hawl hon gan ei fod yn ddisgynnydd i linach frenhinol Aberffraw ac yn un o ddisgynyddion Rhodri Mawr a Gruffydd ap Cynan. Roedd hefyd \u00e2\u2019i fryd ar ddilyn polisi mwy herfeiddiol na Owain Gwynedd, ei dad-cu, er mwyn cael cydnabyddiaeth i\u2019w awdurdod y tu allan i deyrnas Gwynedd. Roedd angen cefnogaeth Llywelyn ar John yr adeg honno oherwydd problemau \u00e2 Ffrainc a nerth y barwniaid yn Lloegr, ac roedd Llywelyn yn ymwybodol o hynny. Yn 1209 bu'n cefnogi John yn ystod ei gyrch yn erbyn William I o\u2019r Alban. Erbyn 1210 roedd awdurdod Llywelyn ar seiliau cadarn, i bob golwg. Er ei fod yn anghytuno \u00e2 John a'i olynydd, Harri III o Loegr weithiau, llwyddodd i gadw ei dywysogaeth yn annibynnol a hyd yn oed cipio'r rhan fwyaf o Bowys a Cheredigion, hefyd. 1210-1217 - Colledion ac adferiad Ond daeth tro ar fyd. Yn 1210 dirywiodd y berthynas rhwng Llywelyn a\u2019r Brenin John. Awgryma\u2019r hanesydd J.E. Lloyd bod y gwrthdaro wedi digwydd oherwydd bod Llywelyn wedi ffurfio cynghrair \u00e2 Gwilym Brewys, 4ydd Arglwydd Bramber, a oedd wedi ffraeo gyda\u2019r brenin ac wedi colli ei diroedd. Tra'r oedd John yn arwain ymgyrch yn erbyn Gwilym Brewys a\u2019i gefnogwyr yn Iwerddon, roedd byddin o dan arweiniad Iarll Ranulph o Gaer a Peter des Roches, Esgob Caer-wynt, wedi goresgyn Gwynedd. Dinistriodd Llywelyn ei gastell ei hun yn Neganwy a thynnodd yn \u00f4l i ochr orllewinol afon Conwy. Ailadeiladwyd Deganwy gan Iarll Caer ond talwyd y pwyth yn \u00f4l gan Llywelyn drwy ddifetha tiroedd yr iarll. Anfonodd John filwyr i helpu i adfer rheolaeth Gwenwynwyn yn ne Powys. Yn 1211 goresgynnwyd Gwynedd gan John gyda chefnogaeth cyfran helaeth o\u2019r tywysogion Cymreig, a\u2019i fwriad yn \u00f4l Brut y Tywysogion oedd cymryd tiroedd Llywelyn oddi wrtho a\u2019i ddinistrio\u2019n gyfan gwbl. Methodd yr ymosodiad cyntaf, ond ym mis Awst 1211 llwyddodd John i groesi afon Conwy a threiddio i mewn i Eryri. Llosgwyd Bangor a chipiwyd Esgob Bangor. Gorfodwyd Llywelyn i ddod i delerau \u00e2\u2019r Brenin, ac ar gyngor ei gynghorwyr anfonwyd ei wraig Siwan i drafod gyda\u2019i thad, Brenin Lloegr. Llwyddodd Siwan i berswadio ei thad i beidio amddifadu Llywelyn o\u2019i holl diroedd, ond methodd osgoi sefyllfa lle collodd ei holl diroedd i\u2019r dwyrain o afon Conwy. Bu'n rhaid iddo hefyd dalu ar ffurf gwartheg a cheffylau a throsglwyddo gwystlon i\u2019r Brenin, gan gynnwys ei fab anghyfreithlon, Gruffydd. Roedd yn rhaid iddo gytuno hefyd, petai\u2019n marw heb etifedd cyfreithlon oddi wrth Siwan, y byddai ei holl diroedd yn dychwelyd i\u2019r Brenin. Trodd y m\u00e2n arglwyddi Cymreig eu cefn ar Llywelyn.  Roedd yn well ganddynt gydnabod Brenin Lloegr fel eu penarglwydd, na fyddai\u2019n ymyrryd yn ormodol yn eu teyrnasoedd, yn hytrach na Llywelyn fel rheolwr brodorol.Roedd hon yn siom fawr i Llywelyn ond adferwyd ei statws yn fuan. Trosglwyddodd y tywysogion Cymreig eraill, a oedd yn flaenorol wedi cefnogi John yn erbyn Llywelyn, eu teyrngarwch a\u2019i ail-gyfeirio at Llywelyn. Ffurfiodd Llywelyn gynghrair gyda Gwenwynwyn o Bowys a dau o reolwyr y Deheubarth, sef Maelgwn ap Rhys a Rhys Gryg, meibion yr Arglwydd Rhys ap Gruffudd o'r Deheubarth, a chodi mewn gwrthryfel yn erbyn John. Yn \u00f4l Cronicl de Wallia, galwyd y cyfarfod ynghyd yn Hendy-gwyn, a dewisiwyd Llywelyn, Tywysog Gwynedd, fel eu harweinydd. Cawsant gefnogaeth y Pab Innocent III, a oedd wedi bod mewn anghytundeb gyda John ers blynyddoedd ac wedi gosod ei diroedd o dan waharddiad. Rhyddhawyd Llywelyn, Gwenwynwyn a Maelgwn o\u2019u llwon o ffyddlondeb i John gan y Pab, a chodwyd gwaharddiad ar y tiroedd roeddent yn eu rheoli. Llwyddodd Llywelyn i adfeddiannu holl diroedd Gwynedd heblaw am gestyll Deganwy a Rhuddlan o fewn deufis yn 1212.Roedd John wedi bwriadu lansio ymgyrch arall i oresgyn Gwynedd yn Awst 1212 ond rhybuddiwyd ef gan ei ferch a gan William I o\u2019r Alban y byddai ei farwniaid yn cymryd y cyfle i\u2019w ladd neu ei drosglwyddo fel carcharor i\u2019w elynion petai\u2019n gwneud hynny. Penderfynodd John roi\u2019r syniad o'r neilltu, ac yn 1213 meddiannwyd cestyll Deganwy a Rhuddlan gan Llywelyn ab Iorwerth.Lluniodd Llywelyn gytundeb gyda Philip II Augustus o Ffrainc cyn gwneud cynghrair gyda\u2019r barwniaid oedd yn gwrthryfela yn erbyn John, ac yn 1215 gorymdeithiodd i mewn i Amwythig a meddiannu'r dref heb unrhyw wrthwynebiad. Pan orfodwyd John i lofnodi'r Magna Carta cynigiwyd telerau ffafriol i Llywelyn, oedd yn cynnwys rhyddhau ei fab Gruffudd a oedd wedi bod yn wystlon ers 1211. Yn yr un flwyddyn penodwyd Ednyfed Fychan yn ddistain Gwynedd a chydweithiodd yn agos gyda Llywelyn am weddill ei deyrnasiad.Erbyn nawr roedd Llywelyn wedi sefydlu ei hun fel arweinydd y tywysogion Cymreig annibynol, a rhwng 1215 a 1218 llwyddodd i ehangu ei awdurdod ar draul y problemau mewnol a wynebai'r Brenin John yn ei deyrnas ac ymhlith ei farwniaid. Rhwng 1215 a 1216 meddiannodd gestyll yng Ngwent a Brycheiniog, ac arweiniodd byddin o f\u00e2n dywysogion Cymreig a chipio cestyll eraill, yn eu plith, Caerfyrddin, Cydweli, Llansteffan, Arberth, Aberteifi a Chilgerran. Yn 1216 meddiannodd Powys Wenwynwyn wedi i Wenwynwyn dorri ei lw o ffyddlondeb iddo. Rhoddodd rheolwyr Powys Fadog a'r Deheubarth eu gwrogaeth iddo ac roedd yn rhoi nodded i arglwyddi Cymreig Morgannwg a Gwent a\u2019r ardal rhwng Gwy a Hafren. Arwydd arall o\u2019i b\u0175er cynyddol oedd ei fod wedi llwyddo i gael dylanwad ar benodiadau dau Gymro i ddwy swydd wag yn yr Eglwys, sef Iorwerth fel Esgob Tyddewi a Chadwgan fel Esgob Bangor.Yn 1216 cynhaliodd Llywelyn gyngor yn Aberdyfi er mwyn penderfynu ar hawliau tiriogaethol rhai o\u2019r m\u00e2n dywysogion. Roedd hefyd yn gyfle iddynt gadarnhau eu ffyddlondeb a\u2019u gwrogaeth i Llywelyn. Yn \u00f4l yr hanesydd, J.Beverley Smith, roedd Llywelyn nawr yn amlinellu ei r\u00f4l fel arglwydd, yn ogystal ag yn arweinydd milwrol. Eu cynghreiriaid bellach oedd ei ddeiliaid. Newidiodd Gwenwynwyn ochrau eto ochri \u00e2\u2019r Brenin John, a gyrrwyd ef allan o dde Powys unwaith yn rhagor gan Llywelyn. Bu farw Gwenwynwyn yn ddiweddarach yn y flwyddyn yn Lloegr, gan adael etifedd o dan oedran. Bu farw John yn yr un flwyddyn, gan adael etifedd ifanc hefyd, sef y Brenin Harri III yn Lloegr. Yn 1217, gorfododd coron Lloegr un o gefnogwyr Llywelyn, sef Reginald o Frewys (a oedd hefyd wedi priodi merch Llywelyn, sef Gwladus Ddu), i newid ochrau. Ymatebodd Llywelyn drwy oresgyn tiroedd Brewys yn Aberhonddu a\u2019r Fenni, gan fygwth Aberhonddu yn gyntaf, cyn mynd ymlaen i Abertawe, lle cyfarfu Llywelyn \u00e2 Reginald Brewys. Cynigiodd Brewys ildio\u2019r dref iddo ac aeth Llywelyn tua\u2019r gorllewin tuag at Hwlffordd, lle cynigiodd y bwrdeistrefwyr wystlon os byddent yn ufuddhau i\u2019w awdurdod neu dalu dirwy 1,000 o farciau. 1218-1229 - Cytundeb Caerwrangon ac ymgyrchoedd y gororau Yn dilyn marwolaeth y Brenin John, arwyddodd Llywelyn Gytundeb Caerwrangon gyda\u2019i olynydd, sef Harri III, yn 1218. I goron Lloegr roedd y cytundeb yn gam doeth, yn enwedig wrth ystyried mor fregus oedd gafael gorsedd frenhinol Lloegr ar ei barwniaid. Roedd y cytundeb yn cadarnhau perchnogaeth Llywelyn dros y tiroedd a oresgynnwyd ganddo, ond mewn sawl ystyr roedd y cytundeb yn gadoediad gyda chyfyngiadau ar rai o\u2019r telerau - er enghraifft, collodd wrogaeth y Deheubarth a Phowys.Ond er gwaethaf y Cytundeb, cafodd Llywelyn drafferthion gydag Arglwyddi\u2019r Mers yn y blynyddoedd dilynol - yn eu plith, teulu Marshall a Hubert de Burgh, gyda\u2019r Brenin Harri III yn procio\u2019r gwrthdaro. Yn 1228 bu ymladd yng nghwmwd Ceri rhwng Llywelyn a Hubert de Burgh, oedd yn un o farwniaid mwyaf nerthol Lloegr. Roedd Hubert wedi derbyn Arglwyddiaeth Trefaldwyn ac wedi dechrau meddiannu rhai o diroedd Llywelyn yng Ngheri. Daeth y brenin \u00e2 byddin i gynorthwyo Hubert, a ddechreuodd adeiladu castell o fewn cwmwd Ceri. Llwyddodd Llywelyn i orfodi'r fyddin Seisnig i encilio, a chytunodd y brenin i ddinistrio'r castell yn gyfnewid am daliad o \u00a32,000 gan Llywelyn. Cododd Llywelyn yr arian drwy ofyn am yr un swm fel pris rhyddid Gwilym Brewys, oedd wedi ei gymryd yn garcharor yn yr ymladd.Trefnodd Llywelyn gyfres o briodasau cynghreiriol gyda llawer o deuluoedd y Gororau hefyd. Er enghraifft, roedd ei ferch, Gwladus Ddu, yn briod \u00e2 Reginald Brewys o Aberhonddu a\u2019r Fenni, ond gan fod Reginald yn medru bod yn anwadal yn ei ffyddlondeb, penderfynodd Llywelyn drefnu priodas ei ferch arall, Marged, gyda nai Reginald, sef John Brewys o\u2019r G\u0175yr. Priododd merch arall iddo, Elen, \u00e2 nai ac etifedd Ranulph, Iarll Caer, sef John y Sgotyn, yn 1222.  Pan fu Reginald Brewys farw yn 1228, trefnodd Llywelyn briodas wleidyddol arall gyda theulu pwerus Mortimer, pan briododd Gwladus Ddu ei hail \u0175r, sef Ralph de Mortimer.Sylweddolai Llywelyn fod yn rhaid iddo droedio llwybr gofalus wrth geisio osgoi pechu coron Lloegr nac Arglwyddi\u2019r Mers. Er enghraifft, perswadiodd Rhys ap Gryg yn 1220 i ddychwelyd pedwar cwmwd yn ne Cymru i\u2019w cyn-berchnogion Eingl-Normanaidd. Adeiladodd nifer o gestyll er mwyn amddiffyn ffiniau ei diroedd, gyda\u2019r mwyafrif wedi eu hadeiladu rhwng 1220 a 1230, mae'n debyg. Roedd y rhain yn gestyll carreg - er enghraifft, Cricieth, Deganwy, Dolbadarn, Dolwyddelan a Chastell y Bere. Gweinyddiaeth Datblygodd Llywelyn yr hen gyfreithiau Cymreig, Cyfraith Hywel Dda, a blodeuodd ysgol gyfraith ogleddol yn ystod ei deyrnasiad. Datblygodd system weinyddol y dywysogaeth gyda chymorth ei ddistain galluog Ednyfed Fychan. Un o nodweddion teyrnasiad Llywelyn ab Iorwerth, ac a fu\u2019n sail i\u2019w lwyddiant, oedd ei fod wedi defnyddio adnoddau milwrol ac economaidd Cymru i hyrwyddo a datblygu ei deyrnas a\u2019i awdurdod - er enghraifft, Tegeingl a Phowys Wenwynwyn, a oedd yn adnabyddus am eu plwm a\u2019u meirch. Helpodd hefyd i greu canolfannau masnachol oddi mewn i'w diroedd yng Ngwynedd ac roedd yn defnyddio adnodd fel tir Cymru fel rhan o system ffiwdal i ennyn a gwarantu teyrngarwch a ffyddlondeb. Dyma a wnaeth gydag Ednyfed Fychan, distain Gwynedd rhwng 1216 a 1246, ac un o gyndeidiau teulu Tuduriaid Ynys M\u00f4n. Ei berthynas \u00e2 Siwan Wedi genedigaeth Dafydd ap Llywelyn ac Elen, plant Llywelyn a Siwan, cychwynnodd Siwan berthynas \u00e2 Gwilym Brewys, arglwydd Normanaidd o Frycheiniog. Oherwydd hyn dienyddiwyd Gwilym ar orchymyn Llywelyn yn 1230, er bod merch Gwilym, sef Isabella, yn mynd i briodi mab Llywelyn, sef Dafydd ap Llywelyn. Dangoswyd cryfder ei awdurdod yng Nghymru gyda\u2019r weithred hon, oherwydd roedd Gwilym Brewys yn aelod o un o deuluoedd mwyaf pwerus Arglwyddi\u2019r Mers.  Rhoddwyd Siwan dan glo am flwyddyn. Wedi cyfnod, maddeuodd Llywelyn i Siwan a'i hadfer yn dywysoges. Roedd gan Siwan ran bwysig ym mherthynas Llywelyn \u00e2'i thad, y Brenin John, ac ar fwy nag un achlysur cynrychiolodd Llywelyn mewn materion diplomyddol rhwng llys Gwynedd a choron Lloegr. 1231-1240 - Ymgyrchoedd olaf a Chytundeb Heddwch Middle Yn \u00f4l telerau\u2019r cytundeb llwyddodd Llywelyn i ail-adfer ffiniau a thiroedd ei deyrnas fel y digwyddodd yng nghyfnod y Brenin John. Roedd Powys Wenwynwyn yn ei feddiant o hyd, roedd arglwyddi Powys Fadog a'r Deheubarth i fod yn deyrngar iddo a rhoddwyd Maelienydd, Gwrtheyrnion a Buellt iddo. Yn y cyfnod hwn mabwysiadodd y teitl \u2018Tywysog Aberffraw ac Arglwydd Eryri\u2019 er mwyn pwysleisio bod ei awdurdod y tu hwnt i ffiniau a theitl Tywysog Gwynedd. Roedd hyn yn gam oedd yn ei godi goruwch, ac yn dangos ei statws fel penarglwydd ymhlith rheolwyr Cymru. Er na wnaeth ddefnyddio\u2019r teitl Tywysog Cymru yn swyddogol, roedd yn Dywysog Cymru i bob pwrpas fel y dywed yr hanesydd J.E Lloyd, gan ei fod yn meddiannu\u2019r p\u0175er a'r awdurdod oedd yn cyfateb i hynny. Trosglwyddo\u2019r etifeddiaeth a marwolaeth Yr olyniaeth Problem fwyaf y cyfnod oedd y rheolau ynglyn ag etifeddiaeth yng Nghymru. Gan nad oedd y mab hynaf yn etifeddu holl dir a theitlau ei dad, ond yn hytrach bod eiddo'r tad yn cael ei ddosrannu rhwng yr holl feibion (y rhai cyfreithlon ac anghyfreithlon), roedd hi'n anodd adeiladu arweinyddiaeth gref ar Gymru gyfan dros genedlaethau. Tua diwedd ei oes, ymdrechodd Llywelyn yn galed i sicrhau y byddai Dafydd, ei fab ef a Siwan, a\u2019i unig fab cyfreithlon, yn ei olynu fel rheolwr Gwynedd, ac addaswyd Cyfraith Cymru ganddo i sicrhau hynny. Roedd addasiadau Llywelyn i Gyfraith Cymru er mwyn ffafrio plant cyfreithlon o fewn priodasau a ddilyswyd gan yr Eglwys, yn debyg i ymdrechion yr Arglwydd Rhys, Tywysog y Deheubarth, wrth benodi Gruffydd ap Rhys II fel ei etifedd yn hytrach na hawliau ei fab anghyfreithlon hynaf, sef Maelgwn ap Rhys. Roedd hawliau Gruffydd, brawd hynaf anghyfreithlon Dafydd, felly'n cael eu rhoi o\u2019r neilltu fel prif etifedd Llywelyn. Er hynny, byddai'n derbyn tiroedd i\u2019w rheoli. Roedd trefniant Llywelyn ar gyfer Dafydd yn wahanol i arferion Cyfraith Cymru, a oedd yn dweud mai\u2019r mab hynaf oedd etifedd ei dad, beth bynnag oedd statws priodasol ei rieni. Roedd Llywelyn wedi bod yn paratoi ers blynyddoedd i sicrhau bod olyniaeth ei deyrnas yn gadarn. Yn 1220, llwyddodd Llywelyn i gael y Brenin, Harri III, i gydnabod Dafydd fel ei etifedd. Yn 1222, fe wnaeth Llywelyn hefyd anfon deiseb at y Pab, Honorius III, i gadarnhau olyniaeth Dafydd. Roedd y Pab yn croesawu\u2019r ffaith bod Llywelyn eisiau diddymu\u2019r arferiad hwn. Yn 1226, perswadiodd Llywelyn y Pab i gyhoeddi bod Siwan, ei wraig a mam Dafydd, yn ferch gyfreithlon i\u2019r Brenin John, er mwyn cryfhau hawl Dafydd i\u2019r olyniaeth. Yn 1229 derbyniodd coron Lloegr wrogaeth Dafydd am y tiroedd a fyddai\u2019n eu hetifeddu oddi wrth ei dad. Yn 1238, cynhaliodd Llywelyn gyngor yn Abaty Ystrad Fflur, lle cyfarfu\u2019r tywysogion Cymreig eraill i dyngu llw o ffyddlondeb i Dafydd - elfen a oedd yn allweddol i drefn ffiwdal o reoli. Bwriad gwreiddiol Llywelyn oedd y byddent yn talu gwrogaeth i Dafydd, ond ysgrifennodd y brenin at y rheolwyr eraill a\u2019u gwahardd rhag talu gwrogaeth. Yn ychwanegol at hynny, roedd Llywelyn wedi trefnu priodas rhwng Dafydd a merch hynaf Gwilym Brewys, sef Isabella Brewys, oherwydd nad oedd etifedd gwrywaidd gan Gwilym Brewys, ac y byddai ei diroedd yn ne Cymru yn cael eu trosglwyddo i etifedd Dafydd ac Isabella. Yn 1228 carcharwyd Gruffydd gan Llywelyn tan 1234. Yn dilyn ei ryddhau rhoddwyd rhan o L\u0177n iddo reoli, ac erbyn 1238 rhoddwyd gweddill Ll\u0177n iddo ei reoli a chyfran sylweddol o dir ym Mhowys. Marwolaeth Bu farw Siwan yn 1237, ac yn yr un flwyddyn ymddengys bod Llywelyn wedi dioddef math o str\u00f4c a wnaeth ei barlysu. O\u2019r cyfnod hwn ymlaen, cydiodd Dafydd fwyfwy yn awenau p\u0175er oddi wrth ei dad, ac er mwyn cael gwared ar unrhyw gystadleuaeth i\u2019w safle, tynnodd diroedd o feddiant Gruffydd, ei hanner brawd, a chadwodd ef a\u2019i fab hynaf, Owain, yn garcharorion yng Nghastell Criccieth. Bu Llywelyn farw ar 11 Ebrill 1240 yn Abaty Sistersaidd Aberconwy. Roedd hwn yn abaty a sefydlwyd ganddo ef a chladdwyd ef yno. Mae ei arch garreg i\u2019w gweld yn Eglwys Sant Grwst, Llanrwst.Er bod Harri III yn fodlon i Dafydd olynu Llywelyn fel Tywysog Gwynedd ni chaniataodd iddo etifeddu statws ei dad yng ngweddill Cymru. Gorfodwyd Dafydd i gytuno ar gytundeb oedd yn gosod cyfyngiadau mawr ar ei b\u0175er, a gorfodwyd ef i drosglwyddo ei hanner-brawd, Gruffydd, i\u2019r brenin. Medrai\u2019r brenin wedyn ei ddefnyddio yn erbyn Dafydd. Lladdwyd Gruffydd wrth iddo geisio dianc o D\u0175r Llundain yn 1244. Bu Dafydd farw yn 1246 heb unrhyw etifedd ac o ganlyniad olynwyd ef gan ei nai, sef mab Gruffydd, Llywelyn ap Gruffydd.  Plant Cafodd Llywelyn sawl plentyn gan fwy nag un cymar. Plant gyda Siwan  Dafydd ab Llywelyn (c. 1215-1246): priododd Isabella de Braose Elen (1206-1253), priododd John Earl o Huntington, a\u2019i hail \u0175r oedd Robert de Quincy. Susanna ferch Llywelyn (bu farw rywbryd ar \u00f4l Tachwedd 1228) er nid oes sicrwydd mai Siwan oedd ei mam. Marged ferch Llywelyn (bu farw wedi 1268), priodi Syr John de Braose, \u0175yr Gwilym Brewys, yn 1219 a\u2019r eilwaith (c.1232) Walter III de Clifford; cafodd blant gyda\u2019r ddau \u0175r. Elen yr Ieuengaf (ganwyd cyn 1230; bu farw rywbryd wedi 16 Chwefror 1295), priododd ei g\u0175r cyntaf M\u00e1el Coluim II, Iarll Fife, a\u2019i hail \u0175r (wedi 1266) oedd Domhnall I, Iarll Mar. Priododd merch Elen a Domhall, sef Isabella, \u00e2 Robert Bruce, Brenin yr Alban, a chafodd un plentyn, sef Marjorie Bruce, a oedd yn fam i\u2019r brenin Stiwartaidd cyntaf, sef Robert II, brenin yr AlbanPlant gyda Tangwystl Goch  Gruffydd ap Llywelyn (c.1196-1244). Ef oedd mab hynaf Llywelyn. Priododd Senena, merch Caradoc ap Thomas, o Ynys M\u00f4n. Eu meibion oedd Llywelyn ap Gruffudd, a Dafydd ap Gruffydd, a fu\u2019n rheoli Gwynedd am gyfnod byr wedi marwolaeth ei frawd.Plant eraill  Gwladus Ddu (c.1206-1251), merch Llywelyn a Siwan fwy na thebyg, ond nid oes sicrwydd am hyn. Yn \u00f4l rhai cofnodion roedd hi'n ferch iddo gan un o'i wragedd gordderch. Priododd Gwladus Syr Randulph Mortimer. Angharad ferch Llywelyn (c.1212-1256), merch Llywelyn a Siwan fwy na thebyg; priododd Maelgwn Fychan Tegwared y Baiswen ap Llywelyn (c.1215), mab a anwyd i fenyw o\u2019r enw Cristin, efaill posibl  i Angharad. Ei ddisgynyddion Gweddol Llywelyn Fawr Yn ystod ei deyrnasiad roedd Llywelyn ap Iorwerth wedi sefydlu ei hun fel Tywysog Gwynedd, ac erbyn cyfarfod Aberdyfi yn 1216 roedd fwy neu lai wedi sefydlu ei hun yn Dywysog Cymru. Cytunodd y rheolwyr Cymreig yn swyddogol eu bod yn ymrwymo eu ffyddlondeb a\u2019u teyrngarwch i Llywelyn. Llwyddodd i sicrhau cydnabyddiaeth Brenin Lloegr i\u2019w statws a\u2019i awdurdod yng Nghymru - er enghraifft, yn 1201 gyda\u2019r Brenin John, Cytundeb Caerwrangon yn 1218 a Chytundeb Middle yn 1234, pan ddechreuodd gyfeirio ato'i hun fel Tywysog Aberffraw ac Arglwydd Eryri.Yng ngolwg Llywelyn, byddai sicrhau olyniaeth ei fab cyfreithlon, Dafydd, yn ffon fesur bwysig o lwyddiant ei deyrnasiad. Roedd 1238 yn benllanw'r uchelgais hwnnw pan alwodd ynghyd dywysogion Cymru fel ei ddeiliaid, ac yntau\u2019n arglwydd arnynt, yn Abaty Ystrad Fflur, i dyngu llw o ffyddlondeb i Dafydd fel ei olynydd. Roedd wedi ymgyrchu\u2019n galed yn ystod y blynyddoedd blaenorol i sicrhau cefnogaeth y Pab, Brenin Lloegr ac arweinyddion eraill Cymru i\u2019w nod. Roedd yn wleidydd craff a chyfrwys a oedd wedi ymdopi \u00e2\u2019r her o ddelio ag ymddygiad Arglwyddi\u2019r Mers, Brenin Lloegr a rheolwyr Cymreig eraill, ac wedi defnyddio ei sgiliau fel gwleidydd i lunio priodasau teuluol gyda rhai o Arglwyddi\u2019r Mers. Nid oedd yn gyndyn o elwa ar sefyllfaoedd a oedd yn fanteisiol iddo, ac roedd yn ddewr ac yn gadarn yn ei wrthsafiad mewn gwahanol gyd-destunau. Roedd ganddo weledigaeth o dywysogaeth Gymreig annibynnol a oedd yn medru cynnal ei hun yn wleidyddol ac yn economaidd. Sicrhaodd gydnabyddiaeth i Gyfraith Cymru, roedd yn noddwr hael i\u2019r Sistersiaid a hyrwyddodd benodiad Cymry i swyddi pwysig yn yr Eglwys yng Nghymru. Nid oes amheuaeth ei fod yn haeddu'r ymadrodd \u2019Mawr\u2019 fel rhan o\u2019i deitl ym mhantheon arwyr hanes Cymru. Cyfeiriadau Llyfryddiaeth Ffynonellau  G. Edwards (gol.), A Calendar of Ancient Correspondence concerning Wales (1935) J. E. Lloyd, A History of Wales (1911) Roger Turvey Llywelyn the Great (Gwasg Gomer, 2007) ISBN 978-1-84323-747-1 Ffuglen Saunders Lewis, Siwan. (drama) Thomas Parry, Llywelyn Fawr. (drama)","1385":"Gweler hefyd Llywelyn ap Gruffudd (Llywelyn Ein Llyw Olaf) a Llywelyn (gwahaniaethu).Llywelyn ap Iorwerth (c.1173 \u2013 11 Ebrill 1240), neu Llywelyn Fawr, oedd Tywysog Gwynedd a Thywysog de facto Cymru. Erbyn diwedd ei deyrnasiad yn 1240 roedd yn cael ei gydnabod (ac yn galw ei hun) yn Dywysog Aberffraw ac Arglwydd Eryri. Roedd yn Dywysog Cymru gyfan i bob pwrpas. Roedd yn \u0175yr i Owain Gwynedd, ac yn unig fab i Iorwerth Drwyndwn, sef mab cyfreithlon hynaf Owain Gwynedd, tra'r oedd ei fam, Marged, yn ferch i Madog ap Maredudd o Bowys. Roedd Llywelyn ap Gruffudd yn \u0175yr iddo drwy ei fab Gruffudd gyda Thangwystl. Drwy gyfuniad o ryfela a diplomyddiaeth amlygodd ei hun fel un o lywodraethwyr mwyaf blaengar ac abl Cymru\u2019r Oesoedd Canol. Yn ystod ei deyrnasiad brwydrodd yn ddygn ac ymgyrchu\u2019n daer i wireddu ei weledigaeth yng Nghymru o greu tywysogaeth Gymreig.Yn ystod plentyndod Llywelyn, rheolwyd Gwynedd gan ei ddau ewythr, ac roeddent wedi rhannu\u2019r deyrnas rhyngddynt, yn dilyn marwolaeth tad-cu Llywelyn, sef Owain Gwynedd, yn 1170.  Bu\u2019r blynyddoedd ar \u00f4l 1170 yn gyfnod ansefydlog, gyda disgynyddion Owain yn brwydro i reoli. Roedd hawl Llywelyn i fod yn rheolwr cyfreithlon yn gadarn a dechreuodd ymgyrch i ennill p\u0175er pan oedd yn ifanc. Bu 1197 yn drobwynt pwysig. Daliodd Llywelyn ap Iorwerth ei ewythr Dafydd ab Owain a'i alltudio o Wynedd, meddiannodd y Berfeddwlad a chipiodd weddill Gwynedd yn 1200.Ef oedd prif reolwr Gwynedd erbyn 1201, a lluniodd gytundeb gyda Brenin Lloegr yn y flwyddyn honno. Yn y Deheubarth, manteisiodd Llywelyn ar y rhwygiadau a fu yn nheyrnas yr Arglwydd Rhys ap Gruffudd rhwng ei feibion yn dilyn ei farwolaeth yn 1197. Rhannodd Llywelyn y tiroedd rhyngddynt a daeth Llywelyn yn uwch-arglwydd ar y Deheubarth.Parhaodd perthynas dda rhyngddo ef a\u2019r Brenin John, Brenin Lloegr, am weddill y degawd hwnnw. Priododd Llywelyn ferch John, sef Siwan, yn 1205. Pan arestiwyd Gwenwynwyn ap Owain o Bowys gan John yn 1208, cymerodd Llywelyn y cyfle i feddiannu Powys. Ond yn 1210 gwaethygodd y berthynas rhwng Llywelyn a John ac oherwydd hynny penderfynodd John ymosod ar Wynedd yn 1211. Gorfodwyd Llywelyn i ofyn am delerau i geisio cymodi, a bu\u2019n rhaid iddo ollwng ei afael ar ei holl diroedd i\u2019r dwyrain o\u2019r Afon Conwy, er iddo lwyddo i\u2019w hadfeddiannu y flwyddyn ddilynol mewn cynghrair gyda thywysogion Cymreig eraill. Lluniodd gynghrair gyda\u2019r barwniaid a oedd wedi gorfodi John i lofnodi'r Magna Carta yn 1215. Erbyn 1216, Llywelyn oedd y prif b\u0175er yng Nghymru, a chynhaliodd gyngor o reolwyr Cymreig yn Aberdyfi yn yr un flwyddyn, lle tyngwyd llw o ffyddlondeb iddo ef er mwyn dosbarthu tiroedd i\u2019r tywysogion eraill. Yn dilyn marwolaeth y Brenin John, llofnododd Llywelyn gytundeb gyda\u2019i olynydd, Harri III, yn 1218. Roedd Cytundeb Caerwrangon yn gydnabyddiaeth gan Frenin Lloegr o hawliau Llywelyn yng Nghymru ac yn gadarnhad o\u2019r hyn a gytunodd gyda thywysogion eraill Cymru yn Aberdyfi yn 1216. Bu\u2019r pymtheg mlynedd nesaf yn gythryblus a chyfnewidiol i Llywelyn oherwydd bu mewn gwrthdaro cyson ag Arglwyddi\u2019r Mers - yn eu plith, William Marshall, Iarll Penfro, a'i heriodd yn ne-orllewin Cymru yn 1223, a Hubert de Burgh a'i heriodd yn ne Powys yn 1228.Bu ei berthynas \u00e2\u2019i dad-yng-nghyfraith, John, Brenin Lloegr yn anghyson, ac roedd y ffaith ei fod wedi llunio cynghreiriau gyda rhai o brif Arglwyddi\u2019r Mers yn dangos mor anwadal oedd gwleidyddiaeth yr oes. Roedd Cytundeb Heddwch Middle yn 1234 yn datgan diwedd gyrfa filwrol Llywelyn, oherwydd estynnwyd cadoediad heddwch y cytundeb tan ddiwedd teyrnasiad Llywelyn. Sefydlogodd ei safle a\u2019i awdurdod yng Nghymru tan ei farwolaeth yn 1240 ac olynwyd ef gan ei fab Dafydd ap Llywelyn.  Pan alwodd ynghyd ei ddeiliaid yn Ystrad Fflur yn 1238 roedd hynny'n ddatganiad o ddymuniad Llywelyn bod ei benarglwyddiaeth ef fel Tywysog Cymru a\u2019i syniad o greu tywysogaeth Cymru yn cael ei throsglwyddo i\u2019w aer, Dafydd. Roedd yr arweinyddion oedd yn bresennol yn tyngu llw o ffyddlondeb i Dafydd i sicrhau bod hynny'n cael ei wireddu yn y dyfodol. Llinach deuluol a bywyd cynnar Ni wyddom lawer am flynyddoedd cynnar Llywelyn. Yn \u00f4l y traddodiad cafodd ei eni yng Nghastell Dolwyddelan, Dyffryn Lledr tua 1173, yn fab i Iorwerth ab Owain, oedd hefyd yn cael ei adnabod fel Iorwerth Drwyndwn, ac yn \u0175yr i Owain Gwynedd, a fu\u2019n rheolwr Gwynedd tan ei farwolaeth yn 1170. Roedd Llywelyn yn ddisgynnydd ym mhrif linach Rhodri Mawr ac felly'n aelod o linach frenhinol Gwynedd.Bu farw ei dad, Iorwerth Drwyndwn, pan oedd Llywelyn yn blentyn bach. Does dim cofnodion bod Iorwerth Drwyndwn wedi cymryd rhan yn yr ymrafael a fu rhwng meibion eraill Owain Gwynedd yn dilyn ei farwolaeth, er mai ef oedd y mab hynaf. Yn \u00f4l traddodiad, roedd yn anabl neu wedi ei anffurfio mewn rhyw ffordd fel na allai fod yn rhan o\u2019r frwydr am b\u0175er. Yn \u00f4l yr hanesydd, J.E Lloyd, lladdwyd Iorwerth mewn brwydr ym Mhennant Melangell, Powys, yn 1174, yn ystod y rhyfeloedd a ymladdwyd i benderfynu'r olyniaeth yn dilyn marwolaeth ei dad.Erbyn 1175, roedd Gwynedd wedi cael ei rhannu rhwng dau o ewyrth Llywelyn, sef Dafydd ab Owain, a oedd yn rheoli\u2019r tiroedd i\u2019r dwyrain o Afon Conwy, a Rhodri ab Owain, a oedd yn meddiannu\u2019r tiroedd i'r gorllewin o'r afon. Dafydd a Rhodri oedd meibion Owain drwy ei ail briodas \u00e2 Cristin ferch Gronw. Nid oedd y briodas hon yn cael ei hystyried yn ddilys gan yr Eglwys gan fod Cristin ac Owain yn gefndryd cyntaf, ac roedd cyfraith eglwys yn datgan fod perthynas deuluol o'r fath yn golygu bod y briodas yn anghyfreithlon. Mae Gerallt Gymro yn cyfeirio at Iorwerth Drwyndwn fel unig fab cyfreithlon Owain Gwynedd ac yn dilyn marwolaeth Iorwerth, Llywelyn a ystyriwyd gan yr Eglwys fel yr unig ymgeisydd cyfreithlon ar gyfer gorsedd Gwynedd.Mam Llywelyn oedd Marged, merch Madog ap Maredudd, tywysog Powys. Mae tystiolaeth yn bodoli bod Marged, ar \u00f4l marwolaeth ei g\u0175r cyntaf, wedi priodi yn ystod haf 1197 \u00e2 Gwion, nai Roger Powys o Gastell Whittington, a bod mab wedi ei eni iddynt, sef Dafydd ap Gwion. Felly, mae rhai yn dadlau na wnaeth Marged briodi aelod o deulu\u2019r Corbet o Gastell Caus (ger Westbury, Swydd Amwythig) ac yn ddiweddarach Castell Moreton Corbet. Er hynny, mae dogfen yn dangos bod Llywelyn ab Iorwerth wedi rhoi rhodd o dir i\u2019r fynachlog yn Wigmore, gyda Llywelyn yn cyfeirio at y ffaith bod ei fam yn aelod o lys Corbet. Llinach frenhinol Gwynedd Sefydlu ei awdurdod 1188-1199 Rhaniadau yng Ngwynedd Gyda marwolaeth Owain Gwynedd yn 1170 bu gwrthdaro a rhaniadau dwfn ymhlith disgynyddion Owain yng Ngwynedd. Tasg gyntaf Llywelyn oedd sefydlu ei awdurdod. Gwnaeth hyn yn rhannol drwy nerth arfau ac yn rhannol drwy nawdd a chynghreirio. Yn 1194, gyda chymorth ei gefndryd, Gruffudd ap Cynan a Maredudd ap Cynan, gorchfygodd Llywelyn ei ewythr Dafydd ab Owain Gwynedd, mab Owain Gwynedd, ym Mrwydr Aberconwy. Meddiannwyd tiroedd ei frawd, Rhodri ab Owain, i\u2019r gorllewin o afon Conwy gan Gruffudd a Maredudd tra bod Llywelyn wedi cipio tiroedd Dafydd a leolwyd i\u2019r dwyrain o afon Conwy. Bu farw Rhodri ab Owain yn 1195.Yn ystod y blynyddoedd dilynol canolbwyntiodd Llywelyn ar gadarnhau ei awdurdod. Bu 1197 yn drobwynt pwysig arall yn ei esgyniad i b\u0175er yng Ngwynedd. Herwgipiodd Llywelyn ei ewythr Dafydd ab Owain a\u2019i garcharu ond flwyddyn yn ddiweddarach perswadiwyd ef gan Hubert Walter, Archesgob Caergaint, i ryddhau Dafydd, ac fe wnaeth hwnnw ffoi i Loegr, lle bu farw ym mis Mai 1203. Erbyn 1200 roedd Llywelyn wedi meddiannu gweddill Gwynedd. Yn sgil y datblygiadau hyn, penderfynodd y Brenin John y byddai\u2019n cydnabod awdurdod Llywelyn wrth i Llywelyn dyngu llw o ffyddlondeb iddo yn 1201. Rhaniadau yn rhannau eraill o Gymru Rhannwyd Cymru yn ddwy ran - y Pura Wallia, sef yr ardaloedd a reolwyd gan y tywysogion Cymreig, a\u2019r Marchia Wallia, a reolwyd gan y barwniaid Eingl-Normanaidd. Ers marwolaeth Owain Gwynedd yn 1170, roedd Rhys ap Gruffydd wedi datblygu teyrnas y Deheubarth i fod y deyrnas fwyaf pwerus yng Nghymru ac wedi sefydlu ei hun fel arweinydd y Pura Wallia. Yn dilyn marwolaeth Rhys yn 1197, roedd ymladd rhwng ei feibion wedi achosi rhwyg a rhaniadau yn y Deheubarth rhwng gwahanol garfannau. Ceisiodd Gwenwynwyn ab Owain, tywysog Powys Wenwynwyn, sefydlu ei hun fel arweinydd y tywysogion Cymreig, ac yn 1198 casglodd fyddin fawr er mwyn rhoi gwarchae ar Gastell Paun (Painscastle) rhwng Llanfair-ym-Muallt a Thalgarth ym Mhowys, oedd yn cael ei feddiannu ar y pryd gan filwyr Gwilym Brewys, Arglwydd Bramber. Anfonodd Llywelyn filwyr i helpu Gwenwynwyn, ond ym mis Awst, trechwyd lluoedd Gwenwynwyn gan fyddin a arweiniwyd gan y Prif ustus, Geoffrey Fitz Peter. Rhoddodd gorchfygiad Gwenwynwyn y cyfle i Llywelyn sefydlu ei hun fel arweinydd y Cymry, ac yn 1199 cipiodd Llywelyn gastell pwysig yr Wyddgrug. Erbyn hynny roedd wedi dechrau arfer y teitl Tocius norwallie princeps, sef Tywysog Gogledd Cymru Gyfan\u2019. Yn fwy na thebyg, nid oedd Llywelyn yn rheoli Gwynedd gyfan erbyn y cyfnod hwn gan mai ei gefnder Gruffudd ap Cynan a dalodd wrogaeth ar ran Gwynedd i\u2019r Brenin John yn 1199. Tywysog Gwynedd 1200-1210 - Sefydlogi Yn 27 oed, daeth Llywelyn ap Iorwerth yn dywysog Gwynedd ar \u00f4l gorchfygu ei ddau ewythr. Bu farw Gruffudd ap Cynan yn 1200 a daeth Llywelyn yn arweinydd diamheuol Gwynedd. Yn 1201 cipiodd a meddiannodd Eifionydd a Ll\u0177n oddi wrth Maredudd ap Cynan ar sail cyhuddiad o deyrnfradwriaeth.Yng Ngorffennaf 1201 arwyddodd y cytundeb ysgrifenedig ffurfiol cyntaf yn hanes Cymru rhwng tywysog Cymru a choron Lloegr. Yn y cytundeb roedd cynghorwyr y brenin John yn cydnabod hawl Llywelyn i orsedd Aberffraw a'r tir a ddaliai, ac yn cydnabod hefyd ddilysrwydd Cyfraith Hywel Dda. Fel rhan o\u2019r telerau roedd yn rhaid i Llywelyn dyngu llw a thalu gwrogaeth i\u2019r Brenin, ac mewn achosion o dir a feddiannwyd gan Llywelyn roedd hawl i\u2019r achosion hynny gael eu clywed yn \u00f4l Cyfraith Hywel Dda, sef cyfraith Cymru.Yn 1204 cipiodd Llywelyn gantref strategol Penllyn, ar y ffin \u00e2 Phowys Fadog; arwydd o'i uchelgais tuag at y dyfodol i reoli'r Bowys anghyt\u00fbn.I gadarnhau ei sefyllfa ymhellach, priododd y Dywysoges Siwan, merch y Brenin John, yn 1205. Manteisiodd Llywelyn ar ei berthynas newydd. Yn 1208 bu anghytundeb rhwng Gwenwynwyn ab Owain o Bowys a'r Brenin John, a chafodd w\u0177s gan y Brenin i fynd i Amwythig yn yr Hydref, ac yna arestiwyd ef a chollodd ei holl diroedd. Manteisiodd Llywelyn ar y sefyllfa gan gipio Powys Wenwynwyn (tra'r oedd Gwenwynwyn ab Owain oddi cartref, wedi ei arestio dros dro gan John, ac a oedd yn ddeiliad i goron Lloegr), a gorymdeithiodd gyda'i fyddin i Geredigion gan feddiannu ac atgyfnerthu Castell Aberystwyth a sicrhau gwrogaeth yr arglwyddi lleol.Defnyddiodd Llywelyn y sefyllfa i yrru Maelgwn allan o ogledd Ceredigion a gellir dehongli hwn fel arwydd clir bod Llywelyn yn dangos ei fwriad i bwysleisio mai rheolwr Gwynedd oedd arweinydd y Pura Wallia. Roedd Llywelyn yn medru defnyddio ei achau hanesyddol i gyfiawnhau\u2019r hawl hon gan ei fod yn ddisgynnydd i linach frenhinol Aberffraw ac yn un o ddisgynyddion Rhodri Mawr a Gruffydd ap Cynan. Roedd hefyd \u00e2\u2019i fryd ar ddilyn polisi mwy herfeiddiol na Owain Gwynedd, ei dad-cu, er mwyn cael cydnabyddiaeth i\u2019w awdurdod y tu allan i deyrnas Gwynedd. Roedd angen cefnogaeth Llywelyn ar John yr adeg honno oherwydd problemau \u00e2 Ffrainc a nerth y barwniaid yn Lloegr, ac roedd Llywelyn yn ymwybodol o hynny. Yn 1209 bu'n cefnogi John yn ystod ei gyrch yn erbyn William I o\u2019r Alban. Erbyn 1210 roedd awdurdod Llywelyn ar seiliau cadarn, i bob golwg. Er ei fod yn anghytuno \u00e2 John a'i olynydd, Harri III o Loegr weithiau, llwyddodd i gadw ei dywysogaeth yn annibynnol a hyd yn oed cipio'r rhan fwyaf o Bowys a Cheredigion, hefyd. 1210-1217 - Colledion ac adferiad Ond daeth tro ar fyd. Yn 1210 dirywiodd y berthynas rhwng Llywelyn a\u2019r Brenin John. Awgryma\u2019r hanesydd J.E. Lloyd bod y gwrthdaro wedi digwydd oherwydd bod Llywelyn wedi ffurfio cynghrair \u00e2 Gwilym Brewys, 4ydd Arglwydd Bramber, a oedd wedi ffraeo gyda\u2019r brenin ac wedi colli ei diroedd. Tra'r oedd John yn arwain ymgyrch yn erbyn Gwilym Brewys a\u2019i gefnogwyr yn Iwerddon, roedd byddin o dan arweiniad Iarll Ranulph o Gaer a Peter des Roches, Esgob Caer-wynt, wedi goresgyn Gwynedd. Dinistriodd Llywelyn ei gastell ei hun yn Neganwy a thynnodd yn \u00f4l i ochr orllewinol afon Conwy. Ailadeiladwyd Deganwy gan Iarll Caer ond talwyd y pwyth yn \u00f4l gan Llywelyn drwy ddifetha tiroedd yr iarll. Anfonodd John filwyr i helpu i adfer rheolaeth Gwenwynwyn yn ne Powys. Yn 1211 goresgynnwyd Gwynedd gan John gyda chefnogaeth cyfran helaeth o\u2019r tywysogion Cymreig, a\u2019i fwriad yn \u00f4l Brut y Tywysogion oedd cymryd tiroedd Llywelyn oddi wrtho a\u2019i ddinistrio\u2019n gyfan gwbl. Methodd yr ymosodiad cyntaf, ond ym mis Awst 1211 llwyddodd John i groesi afon Conwy a threiddio i mewn i Eryri. Llosgwyd Bangor a chipiwyd Esgob Bangor. Gorfodwyd Llywelyn i ddod i delerau \u00e2\u2019r Brenin, ac ar gyngor ei gynghorwyr anfonwyd ei wraig Siwan i drafod gyda\u2019i thad, Brenin Lloegr. Llwyddodd Siwan i berswadio ei thad i beidio amddifadu Llywelyn o\u2019i holl diroedd, ond methodd osgoi sefyllfa lle collodd ei holl diroedd i\u2019r dwyrain o afon Conwy. Bu'n rhaid iddo hefyd dalu ar ffurf gwartheg a cheffylau a throsglwyddo gwystlon i\u2019r Brenin, gan gynnwys ei fab anghyfreithlon, Gruffydd. Roedd yn rhaid iddo gytuno hefyd, petai\u2019n marw heb etifedd cyfreithlon oddi wrth Siwan, y byddai ei holl diroedd yn dychwelyd i\u2019r Brenin. Trodd y m\u00e2n arglwyddi Cymreig eu cefn ar Llywelyn.  Roedd yn well ganddynt gydnabod Brenin Lloegr fel eu penarglwydd, na fyddai\u2019n ymyrryd yn ormodol yn eu teyrnasoedd, yn hytrach na Llywelyn fel rheolwr brodorol.Roedd hon yn siom fawr i Llywelyn ond adferwyd ei statws yn fuan. Trosglwyddodd y tywysogion Cymreig eraill, a oedd yn flaenorol wedi cefnogi John yn erbyn Llywelyn, eu teyrngarwch a\u2019i ail-gyfeirio at Llywelyn. Ffurfiodd Llywelyn gynghrair gyda Gwenwynwyn o Bowys a dau o reolwyr y Deheubarth, sef Maelgwn ap Rhys a Rhys Gryg, meibion yr Arglwydd Rhys ap Gruffudd o'r Deheubarth, a chodi mewn gwrthryfel yn erbyn John. Yn \u00f4l Cronicl de Wallia, galwyd y cyfarfod ynghyd yn Hendy-gwyn, a dewisiwyd Llywelyn, Tywysog Gwynedd, fel eu harweinydd. Cawsant gefnogaeth y Pab Innocent III, a oedd wedi bod mewn anghytundeb gyda John ers blynyddoedd ac wedi gosod ei diroedd o dan waharddiad. Rhyddhawyd Llywelyn, Gwenwynwyn a Maelgwn o\u2019u llwon o ffyddlondeb i John gan y Pab, a chodwyd gwaharddiad ar y tiroedd roeddent yn eu rheoli. Llwyddodd Llywelyn i adfeddiannu holl diroedd Gwynedd heblaw am gestyll Deganwy a Rhuddlan o fewn deufis yn 1212.Roedd John wedi bwriadu lansio ymgyrch arall i oresgyn Gwynedd yn Awst 1212 ond rhybuddiwyd ef gan ei ferch a gan William I o\u2019r Alban y byddai ei farwniaid yn cymryd y cyfle i\u2019w ladd neu ei drosglwyddo fel carcharor i\u2019w elynion petai\u2019n gwneud hynny. Penderfynodd John roi\u2019r syniad o'r neilltu, ac yn 1213 meddiannwyd cestyll Deganwy a Rhuddlan gan Llywelyn ab Iorwerth.Lluniodd Llywelyn gytundeb gyda Philip II Augustus o Ffrainc cyn gwneud cynghrair gyda\u2019r barwniaid oedd yn gwrthryfela yn erbyn John, ac yn 1215 gorymdeithiodd i mewn i Amwythig a meddiannu'r dref heb unrhyw wrthwynebiad. Pan orfodwyd John i lofnodi'r Magna Carta cynigiwyd telerau ffafriol i Llywelyn, oedd yn cynnwys rhyddhau ei fab Gruffudd a oedd wedi bod yn wystlon ers 1211. Yn yr un flwyddyn penodwyd Ednyfed Fychan yn ddistain Gwynedd a chydweithiodd yn agos gyda Llywelyn am weddill ei deyrnasiad.Erbyn nawr roedd Llywelyn wedi sefydlu ei hun fel arweinydd y tywysogion Cymreig annibynol, a rhwng 1215 a 1218 llwyddodd i ehangu ei awdurdod ar draul y problemau mewnol a wynebai'r Brenin John yn ei deyrnas ac ymhlith ei farwniaid. Rhwng 1215 a 1216 meddiannodd gestyll yng Ngwent a Brycheiniog, ac arweiniodd byddin o f\u00e2n dywysogion Cymreig a chipio cestyll eraill, yn eu plith, Caerfyrddin, Cydweli, Llansteffan, Arberth, Aberteifi a Chilgerran. Yn 1216 meddiannodd Powys Wenwynwyn wedi i Wenwynwyn dorri ei lw o ffyddlondeb iddo. Rhoddodd rheolwyr Powys Fadog a'r Deheubarth eu gwrogaeth iddo ac roedd yn rhoi nodded i arglwyddi Cymreig Morgannwg a Gwent a\u2019r ardal rhwng Gwy a Hafren. Arwydd arall o\u2019i b\u0175er cynyddol oedd ei fod wedi llwyddo i gael dylanwad ar benodiadau dau Gymro i ddwy swydd wag yn yr Eglwys, sef Iorwerth fel Esgob Tyddewi a Chadwgan fel Esgob Bangor.Yn 1216 cynhaliodd Llywelyn gyngor yn Aberdyfi er mwyn penderfynu ar hawliau tiriogaethol rhai o\u2019r m\u00e2n dywysogion. Roedd hefyd yn gyfle iddynt gadarnhau eu ffyddlondeb a\u2019u gwrogaeth i Llywelyn. Yn \u00f4l yr hanesydd, J.Beverley Smith, roedd Llywelyn nawr yn amlinellu ei r\u00f4l fel arglwydd, yn ogystal ag yn arweinydd milwrol. Eu cynghreiriaid bellach oedd ei ddeiliaid. Newidiodd Gwenwynwyn ochrau eto ochri \u00e2\u2019r Brenin John, a gyrrwyd ef allan o dde Powys unwaith yn rhagor gan Llywelyn. Bu farw Gwenwynwyn yn ddiweddarach yn y flwyddyn yn Lloegr, gan adael etifedd o dan oedran. Bu farw John yn yr un flwyddyn, gan adael etifedd ifanc hefyd, sef y Brenin Harri III yn Lloegr. Yn 1217, gorfododd coron Lloegr un o gefnogwyr Llywelyn, sef Reginald o Frewys (a oedd hefyd wedi priodi merch Llywelyn, sef Gwladus Ddu), i newid ochrau. Ymatebodd Llywelyn drwy oresgyn tiroedd Brewys yn Aberhonddu a\u2019r Fenni, gan fygwth Aberhonddu yn gyntaf, cyn mynd ymlaen i Abertawe, lle cyfarfu Llywelyn \u00e2 Reginald Brewys. Cynigiodd Brewys ildio\u2019r dref iddo ac aeth Llywelyn tua\u2019r gorllewin tuag at Hwlffordd, lle cynigiodd y bwrdeistrefwyr wystlon os byddent yn ufuddhau i\u2019w awdurdod neu dalu dirwy 1,000 o farciau. 1218-1229 - Cytundeb Caerwrangon ac ymgyrchoedd y gororau Yn dilyn marwolaeth y Brenin John, arwyddodd Llywelyn Gytundeb Caerwrangon gyda\u2019i olynydd, sef Harri III, yn 1218. I goron Lloegr roedd y cytundeb yn gam doeth, yn enwedig wrth ystyried mor fregus oedd gafael gorsedd frenhinol Lloegr ar ei barwniaid. Roedd y cytundeb yn cadarnhau perchnogaeth Llywelyn dros y tiroedd a oresgynnwyd ganddo, ond mewn sawl ystyr roedd y cytundeb yn gadoediad gyda chyfyngiadau ar rai o\u2019r telerau - er enghraifft, collodd wrogaeth y Deheubarth a Phowys.Ond er gwaethaf y Cytundeb, cafodd Llywelyn drafferthion gydag Arglwyddi\u2019r Mers yn y blynyddoedd dilynol - yn eu plith, teulu Marshall a Hubert de Burgh, gyda\u2019r Brenin Harri III yn procio\u2019r gwrthdaro. Yn 1228 bu ymladd yng nghwmwd Ceri rhwng Llywelyn a Hubert de Burgh, oedd yn un o farwniaid mwyaf nerthol Lloegr. Roedd Hubert wedi derbyn Arglwyddiaeth Trefaldwyn ac wedi dechrau meddiannu rhai o diroedd Llywelyn yng Ngheri. Daeth y brenin \u00e2 byddin i gynorthwyo Hubert, a ddechreuodd adeiladu castell o fewn cwmwd Ceri. Llwyddodd Llywelyn i orfodi'r fyddin Seisnig i encilio, a chytunodd y brenin i ddinistrio'r castell yn gyfnewid am daliad o \u00a32,000 gan Llywelyn. Cododd Llywelyn yr arian drwy ofyn am yr un swm fel pris rhyddid Gwilym Brewys, oedd wedi ei gymryd yn garcharor yn yr ymladd.Trefnodd Llywelyn gyfres o briodasau cynghreiriol gyda llawer o deuluoedd y Gororau hefyd. Er enghraifft, roedd ei ferch, Gwladus Ddu, yn briod \u00e2 Reginald Brewys o Aberhonddu a\u2019r Fenni, ond gan fod Reginald yn medru bod yn anwadal yn ei ffyddlondeb, penderfynodd Llywelyn drefnu priodas ei ferch arall, Marged, gyda nai Reginald, sef John Brewys o\u2019r G\u0175yr. Priododd merch arall iddo, Elen, \u00e2 nai ac etifedd Ranulph, Iarll Caer, sef John y Sgotyn, yn 1222.  Pan fu Reginald Brewys farw yn 1228, trefnodd Llywelyn briodas wleidyddol arall gyda theulu pwerus Mortimer, pan briododd Gwladus Ddu ei hail \u0175r, sef Ralph de Mortimer.Sylweddolai Llywelyn fod yn rhaid iddo droedio llwybr gofalus wrth geisio osgoi pechu coron Lloegr nac Arglwyddi\u2019r Mers. Er enghraifft, perswadiodd Rhys ap Gryg yn 1220 i ddychwelyd pedwar cwmwd yn ne Cymru i\u2019w cyn-berchnogion Eingl-Normanaidd. Adeiladodd nifer o gestyll er mwyn amddiffyn ffiniau ei diroedd, gyda\u2019r mwyafrif wedi eu hadeiladu rhwng 1220 a 1230, mae'n debyg. Roedd y rhain yn gestyll carreg - er enghraifft, Cricieth, Deganwy, Dolbadarn, Dolwyddelan a Chastell y Bere. Gweinyddiaeth Datblygodd Llywelyn yr hen gyfreithiau Cymreig, Cyfraith Hywel Dda, a blodeuodd ysgol gyfraith ogleddol yn ystod ei deyrnasiad. Datblygodd system weinyddol y dywysogaeth gyda chymorth ei ddistain galluog Ednyfed Fychan. Un o nodweddion teyrnasiad Llywelyn ab Iorwerth, ac a fu\u2019n sail i\u2019w lwyddiant, oedd ei fod wedi defnyddio adnoddau milwrol ac economaidd Cymru i hyrwyddo a datblygu ei deyrnas a\u2019i awdurdod - er enghraifft, Tegeingl a Phowys Wenwynwyn, a oedd yn adnabyddus am eu plwm a\u2019u meirch. Helpodd hefyd i greu canolfannau masnachol oddi mewn i'w diroedd yng Ngwynedd ac roedd yn defnyddio adnodd fel tir Cymru fel rhan o system ffiwdal i ennyn a gwarantu teyrngarwch a ffyddlondeb. Dyma a wnaeth gydag Ednyfed Fychan, distain Gwynedd rhwng 1216 a 1246, ac un o gyndeidiau teulu Tuduriaid Ynys M\u00f4n. Ei berthynas \u00e2 Siwan Wedi genedigaeth Dafydd ap Llywelyn ac Elen, plant Llywelyn a Siwan, cychwynnodd Siwan berthynas \u00e2 Gwilym Brewys, arglwydd Normanaidd o Frycheiniog. Oherwydd hyn dienyddiwyd Gwilym ar orchymyn Llywelyn yn 1230, er bod merch Gwilym, sef Isabella, yn mynd i briodi mab Llywelyn, sef Dafydd ap Llywelyn. Dangoswyd cryfder ei awdurdod yng Nghymru gyda\u2019r weithred hon, oherwydd roedd Gwilym Brewys yn aelod o un o deuluoedd mwyaf pwerus Arglwyddi\u2019r Mers.  Rhoddwyd Siwan dan glo am flwyddyn. Wedi cyfnod, maddeuodd Llywelyn i Siwan a'i hadfer yn dywysoges. Roedd gan Siwan ran bwysig ym mherthynas Llywelyn \u00e2'i thad, y Brenin John, ac ar fwy nag un achlysur cynrychiolodd Llywelyn mewn materion diplomyddol rhwng llys Gwynedd a choron Lloegr. 1231-1240 - Ymgyrchoedd olaf a Chytundeb Heddwch Middle Yn \u00f4l telerau\u2019r cytundeb llwyddodd Llywelyn i ail-adfer ffiniau a thiroedd ei deyrnas fel y digwyddodd yng nghyfnod y Brenin John. Roedd Powys Wenwynwyn yn ei feddiant o hyd, roedd arglwyddi Powys Fadog a'r Deheubarth i fod yn deyrngar iddo a rhoddwyd Maelienydd, Gwrtheyrnion a Buellt iddo. Yn y cyfnod hwn mabwysiadodd y teitl \u2018Tywysog Aberffraw ac Arglwydd Eryri\u2019 er mwyn pwysleisio bod ei awdurdod y tu hwnt i ffiniau a theitl Tywysog Gwynedd. Roedd hyn yn gam oedd yn ei godi goruwch, ac yn dangos ei statws fel penarglwydd ymhlith rheolwyr Cymru. Er na wnaeth ddefnyddio\u2019r teitl Tywysog Cymru yn swyddogol, roedd yn Dywysog Cymru i bob pwrpas fel y dywed yr hanesydd J.E Lloyd, gan ei fod yn meddiannu\u2019r p\u0175er a'r awdurdod oedd yn cyfateb i hynny. Trosglwyddo\u2019r etifeddiaeth a marwolaeth Yr olyniaeth Problem fwyaf y cyfnod oedd y rheolau ynglyn ag etifeddiaeth yng Nghymru. Gan nad oedd y mab hynaf yn etifeddu holl dir a theitlau ei dad, ond yn hytrach bod eiddo'r tad yn cael ei ddosrannu rhwng yr holl feibion (y rhai cyfreithlon ac anghyfreithlon), roedd hi'n anodd adeiladu arweinyddiaeth gref ar Gymru gyfan dros genedlaethau. Tua diwedd ei oes, ymdrechodd Llywelyn yn galed i sicrhau y byddai Dafydd, ei fab ef a Siwan, a\u2019i unig fab cyfreithlon, yn ei olynu fel rheolwr Gwynedd, ac addaswyd Cyfraith Cymru ganddo i sicrhau hynny. Roedd addasiadau Llywelyn i Gyfraith Cymru er mwyn ffafrio plant cyfreithlon o fewn priodasau a ddilyswyd gan yr Eglwys, yn debyg i ymdrechion yr Arglwydd Rhys, Tywysog y Deheubarth, wrth benodi Gruffydd ap Rhys II fel ei etifedd yn hytrach na hawliau ei fab anghyfreithlon hynaf, sef Maelgwn ap Rhys. Roedd hawliau Gruffydd, brawd hynaf anghyfreithlon Dafydd, felly'n cael eu rhoi o\u2019r neilltu fel prif etifedd Llywelyn. Er hynny, byddai'n derbyn tiroedd i\u2019w rheoli. Roedd trefniant Llywelyn ar gyfer Dafydd yn wahanol i arferion Cyfraith Cymru, a oedd yn dweud mai\u2019r mab hynaf oedd etifedd ei dad, beth bynnag oedd statws priodasol ei rieni. Roedd Llywelyn wedi bod yn paratoi ers blynyddoedd i sicrhau bod olyniaeth ei deyrnas yn gadarn. Yn 1220, llwyddodd Llywelyn i gael y Brenin, Harri III, i gydnabod Dafydd fel ei etifedd. Yn 1222, fe wnaeth Llywelyn hefyd anfon deiseb at y Pab, Honorius III, i gadarnhau olyniaeth Dafydd. Roedd y Pab yn croesawu\u2019r ffaith bod Llywelyn eisiau diddymu\u2019r arferiad hwn. Yn 1226, perswadiodd Llywelyn y Pab i gyhoeddi bod Siwan, ei wraig a mam Dafydd, yn ferch gyfreithlon i\u2019r Brenin John, er mwyn cryfhau hawl Dafydd i\u2019r olyniaeth. Yn 1229 derbyniodd coron Lloegr wrogaeth Dafydd am y tiroedd a fyddai\u2019n eu hetifeddu oddi wrth ei dad. Yn 1238, cynhaliodd Llywelyn gyngor yn Abaty Ystrad Fflur, lle cyfarfu\u2019r tywysogion Cymreig eraill i dyngu llw o ffyddlondeb i Dafydd - elfen a oedd yn allweddol i drefn ffiwdal o reoli. Bwriad gwreiddiol Llywelyn oedd y byddent yn talu gwrogaeth i Dafydd, ond ysgrifennodd y brenin at y rheolwyr eraill a\u2019u gwahardd rhag talu gwrogaeth. Yn ychwanegol at hynny, roedd Llywelyn wedi trefnu priodas rhwng Dafydd a merch hynaf Gwilym Brewys, sef Isabella Brewys, oherwydd nad oedd etifedd gwrywaidd gan Gwilym Brewys, ac y byddai ei diroedd yn ne Cymru yn cael eu trosglwyddo i etifedd Dafydd ac Isabella. Yn 1228 carcharwyd Gruffydd gan Llywelyn tan 1234. Yn dilyn ei ryddhau rhoddwyd rhan o L\u0177n iddo reoli, ac erbyn 1238 rhoddwyd gweddill Ll\u0177n iddo ei reoli a chyfran sylweddol o dir ym Mhowys. Marwolaeth Bu farw Siwan yn 1237, ac yn yr un flwyddyn ymddengys bod Llywelyn wedi dioddef math o str\u00f4c a wnaeth ei barlysu. O\u2019r cyfnod hwn ymlaen, cydiodd Dafydd fwyfwy yn awenau p\u0175er oddi wrth ei dad, ac er mwyn cael gwared ar unrhyw gystadleuaeth i\u2019w safle, tynnodd diroedd o feddiant Gruffydd, ei hanner brawd, a chadwodd ef a\u2019i fab hynaf, Owain, yn garcharorion yng Nghastell Criccieth. Bu Llywelyn farw ar 11 Ebrill 1240 yn Abaty Sistersaidd Aberconwy. Roedd hwn yn abaty a sefydlwyd ganddo ef a chladdwyd ef yno. Mae ei arch garreg i\u2019w gweld yn Eglwys Sant Grwst, Llanrwst.Er bod Harri III yn fodlon i Dafydd olynu Llywelyn fel Tywysog Gwynedd ni chaniataodd iddo etifeddu statws ei dad yng ngweddill Cymru. Gorfodwyd Dafydd i gytuno ar gytundeb oedd yn gosod cyfyngiadau mawr ar ei b\u0175er, a gorfodwyd ef i drosglwyddo ei hanner-brawd, Gruffydd, i\u2019r brenin. Medrai\u2019r brenin wedyn ei ddefnyddio yn erbyn Dafydd. Lladdwyd Gruffydd wrth iddo geisio dianc o D\u0175r Llundain yn 1244. Bu Dafydd farw yn 1246 heb unrhyw etifedd ac o ganlyniad olynwyd ef gan ei nai, sef mab Gruffydd, Llywelyn ap Gruffydd.  Plant Cafodd Llywelyn sawl plentyn gan fwy nag un cymar. Plant gyda Siwan  Dafydd ab Llywelyn (c. 1215-1246): priododd Isabella de Braose Elen (1206-1253), priododd John Earl o Huntington, a\u2019i hail \u0175r oedd Robert de Quincy. Susanna ferch Llywelyn (bu farw rywbryd ar \u00f4l Tachwedd 1228) er nid oes sicrwydd mai Siwan oedd ei mam. Marged ferch Llywelyn (bu farw wedi 1268), priodi Syr John de Braose, \u0175yr Gwilym Brewys, yn 1219 a\u2019r eilwaith (c.1232) Walter III de Clifford; cafodd blant gyda\u2019r ddau \u0175r. Elen yr Ieuengaf (ganwyd cyn 1230; bu farw rywbryd wedi 16 Chwefror 1295), priododd ei g\u0175r cyntaf M\u00e1el Coluim II, Iarll Fife, a\u2019i hail \u0175r (wedi 1266) oedd Domhnall I, Iarll Mar. Priododd merch Elen a Domhall, sef Isabella, \u00e2 Robert Bruce, Brenin yr Alban, a chafodd un plentyn, sef Marjorie Bruce, a oedd yn fam i\u2019r brenin Stiwartaidd cyntaf, sef Robert II, brenin yr AlbanPlant gyda Tangwystl Goch  Gruffydd ap Llywelyn (c.1196-1244). Ef oedd mab hynaf Llywelyn. Priododd Senena, merch Caradoc ap Thomas, o Ynys M\u00f4n. Eu meibion oedd Llywelyn ap Gruffudd, a Dafydd ap Gruffydd, a fu\u2019n rheoli Gwynedd am gyfnod byr wedi marwolaeth ei frawd.Plant eraill  Gwladus Ddu (c.1206-1251), merch Llywelyn a Siwan fwy na thebyg, ond nid oes sicrwydd am hyn. Yn \u00f4l rhai cofnodion roedd hi'n ferch iddo gan un o'i wragedd gordderch. Priododd Gwladus Syr Randulph Mortimer. Angharad ferch Llywelyn (c.1212-1256), merch Llywelyn a Siwan fwy na thebyg; priododd Maelgwn Fychan Tegwared y Baiswen ap Llywelyn (c.1215), mab a anwyd i fenyw o\u2019r enw Cristin, efaill posibl  i Angharad. Ei ddisgynyddion Gweddol Llywelyn Fawr Yn ystod ei deyrnasiad roedd Llywelyn ap Iorwerth wedi sefydlu ei hun fel Tywysog Gwynedd, ac erbyn cyfarfod Aberdyfi yn 1216 roedd fwy neu lai wedi sefydlu ei hun yn Dywysog Cymru. Cytunodd y rheolwyr Cymreig yn swyddogol eu bod yn ymrwymo eu ffyddlondeb a\u2019u teyrngarwch i Llywelyn. Llwyddodd i sicrhau cydnabyddiaeth Brenin Lloegr i\u2019w statws a\u2019i awdurdod yng Nghymru - er enghraifft, yn 1201 gyda\u2019r Brenin John, Cytundeb Caerwrangon yn 1218 a Chytundeb Middle yn 1234, pan ddechreuodd gyfeirio ato'i hun fel Tywysog Aberffraw ac Arglwydd Eryri.Yng ngolwg Llywelyn, byddai sicrhau olyniaeth ei fab cyfreithlon, Dafydd, yn ffon fesur bwysig o lwyddiant ei deyrnasiad. Roedd 1238 yn benllanw'r uchelgais hwnnw pan alwodd ynghyd dywysogion Cymru fel ei ddeiliaid, ac yntau\u2019n arglwydd arnynt, yn Abaty Ystrad Fflur, i dyngu llw o ffyddlondeb i Dafydd fel ei olynydd. Roedd wedi ymgyrchu\u2019n galed yn ystod y blynyddoedd blaenorol i sicrhau cefnogaeth y Pab, Brenin Lloegr ac arweinyddion eraill Cymru i\u2019w nod. Roedd yn wleidydd craff a chyfrwys a oedd wedi ymdopi \u00e2\u2019r her o ddelio ag ymddygiad Arglwyddi\u2019r Mers, Brenin Lloegr a rheolwyr Cymreig eraill, ac wedi defnyddio ei sgiliau fel gwleidydd i lunio priodasau teuluol gyda rhai o Arglwyddi\u2019r Mers. Nid oedd yn gyndyn o elwa ar sefyllfaoedd a oedd yn fanteisiol iddo, ac roedd yn ddewr ac yn gadarn yn ei wrthsafiad mewn gwahanol gyd-destunau. Roedd ganddo weledigaeth o dywysogaeth Gymreig annibynnol a oedd yn medru cynnal ei hun yn wleidyddol ac yn economaidd. Sicrhaodd gydnabyddiaeth i Gyfraith Cymru, roedd yn noddwr hael i\u2019r Sistersiaid a hyrwyddodd benodiad Cymry i swyddi pwysig yn yr Eglwys yng Nghymru. Nid oes amheuaeth ei fod yn haeddu'r ymadrodd \u2019Mawr\u2019 fel rhan o\u2019i deitl ym mhantheon arwyr hanes Cymru. Cyfeiriadau Llyfryddiaeth Ffynonellau  G. Edwards (gol.), A Calendar of Ancient Correspondence concerning Wales (1935) J. E. Lloyd, A History of Wales (1911) Roger Turvey Llywelyn the Great (Gwasg Gomer, 2007) ISBN 978-1-84323-747-1 Ffuglen Saunders Lewis, Siwan. (drama) Thomas Parry, Llywelyn Fawr. (drama)","1387":"Mae cyfandir yn ehangdir enfawr o dir. Maent yn cael eu diffinio gan ddaearyddiaeth gan amlaf, ond hefyd gan wleidyddiaeth (gweler daearwleidyddiaeth) a diwylliant. Fel arfer ym Mhrydain ceir saith cyfandir. Mae gwyddonwyr yn credu mai lafa yn llifo i arwyneb y Ddaear o'r craidd tawdd wnaeth creu'r cyfandiroedd. Ar yr arwyneb, ymsolidodd y lafa i gramen, a wnaeth erydu'n gwaddodion trwy brosesau hindreuliad. Ffurfiodd, chwalodd ac ailffurfiodd y gwaddodion yma tro ar \u00f4l tro, wedi'u heffeithio gan nwyon poeth yn codi o ganol y Ddaear. Ar \u00f4l caledu, trodd y llwyfandiroedd gwaddodol oedd ar \u00f4l yn y cyfandiroedd, sydd yn gorchuddio tua 30% o wyneb y Ddaear. Dosbarthiad Mae daearyddwyr, daearegwyr, llywodraethau, economegwyr, hanesyddion a phobl cyffredin i gyd yn dadlau dros ddosbarthiad cyfandiroedd, ac nid yw cymdeithas eto wedi penderfynu ar union ffiniau'r cyfandiroedd, neu hyd yn oed pa rai sydd yn gyfandiroedd, a pha rai i ddosbarthu fel uwchgyfandiroedd, isgyfandiroedd, microgyfandiroedd, ac ynysoedd. Bu'n arfer cyffredinol i gyfrif bod yna saith cyfandir yn y byd i gyd, ond mae nifer dal yn uno Ewrop ac Asia a Gogledd a De America, yn dadlau am wledydd trawsgyfandirol (megis Rwsia a'r Aifft) ac yn cwestiynu ffiniau, statws ac hyd yn oed enw Awstralia\/Awstralasia\/Oceania. Mae'n debyg mai Antarctica yw'r unig gyfandir y mae pawb yn cytuno arno. Mae'r enw cyfandir ei hunan yn awgrymu taw pwnc daearyddol yw dosbarthiad cyfandiroedd, ond yn ddiweddar bu rhai yn galw am ailddosbarthiad cyfandiroedd yn \u00f4l rhesymau gwleidyddol (e.e. cefnogaeth am esgyniad (annhebygol) Canada i'r Undeb Ewropeaidd) neu am resymau hanesyddol (e.e. cynhwysiad gwledydd megis Iwerddon ac Angola yn yr Amerig).  Modelau Nid yw pawb yn cytuno sawl cyfandir sydd nac ar faint a ffiniau'r cyfandiroedd. Defnyddir nifer o fodelau ar draws y byd:  Dysgir y model 7-cyfandir yn Tsieina, rhannau o Orllewin Ewrop, a'r rhan fwyaf o wledydd Saesneg. Dysgir y model 6-chyfandir (un America) yn America Ladin, Iberia, a'r rhan fywaf o Orllewin Ewrop. Dysgir y model 6-chyfandir (Ewrasia) yn Rwsia, Dwyrain Ewrop, a Japan. Mae'n well gan y gymuned ddaearyddol y model hon, gan fod Ewrop ac Asia yn yr un tir yn ddaearyddol. Mae rhai haneswyr (megis Jared Diamond) yn defnyddio model 5-cyfandir lle gwahanir Gogledd Affrica o Affrica Is-Saharaidd a'i chynnwys yn Ewrasia, tra bo eraill (megis Andre Gunder Frank) yn ffafrio'r model 4-cyfandir (Affrica-Ewrasia). Ni welir y model 5-cyfandir (Lawrasia) yn aml \u2013 dim ond am resymau diwydiannol neu ddaearegol (roedd Gogledd America ac Ewrasia yn un gyfandir blynyddoedd maith yn \u00f4l) y'i defnyddir.  Mathau gwahanol o gyfandiroedd Uwchgyfandiroedd Oherwydd symudiadau'r platiau, bu nifer o gyfandiroedd eraill trwy hanes y Ddaear, gyda siapiau cwbl wahanol i gyfandiroedd heddiw, ac mae o i fyny i ddaearegwyr i benderfynu beth oedd ffurfiau [yr eangdiroedd yma.   Gondwana Lawrasia Pangaea Pannotia Rodinia Columbia Kenorland Ur Isgyfandiroedd Rhanbarth mawr o gyfandir yw isgyfandir. Nid oes cydwelediad ar beth sy'n gwneud isgyfandir, ond fel arfer gwahanir isgyfandir o weddill y cyfandir gan rhyw tirffurf mawr neu nodwedd ddaearegol, megis cadwyn o fynyddoedd neu bl\u00e2t tectonig.  Daearyddiaeth Gwahaniaethir cyfandir o ynys neu orynys nid yn unig gan faint mwy ond hefyd gan strwythur a datblygiad daearegol. Mae'r ardal gyfandirol \u2013 sef yr holl tir uwchben lefel y m\u00f4r \u2013 yn gorchuddio 29% o gyfanswm arwynebedd y Ddaear. Mae mwy na dau draean o arwynebedd y tir cyfandirol i ogledd y cyhydedd. Ar ben hynny, mae'r eangdiroedd cyfandirol yn cynnwys yr ysgafellau cyfandirol suddedig, sy'n goleddu o lannau cefnforol y cyfandiroedd i ddyfnderoedd o dua 183\u00a0m; ar dua'r pwynt yma mae'r plymiad mwy sydyn yn dechrau i'r ffos gefnforol a elwir yn y llethr cyfandirol. Os ystyrir yr ysgafellau cyfandirol, mae cyfanswm yr ardal gyfandirol yn cynyddu i 35% o arwynebedd y Ddaear. Mae ynysoedd sy'n sefyll ar ysgafell gyfandirol rhyw cyfandir yn cael eu hystyried fel rhan o'r cyfandir hwnnw. Mae enghreifftiau yn cynnwys Prydain Fawr ac Iwerddon yn Ewrop; Ynysfor Malei a Siapan yn Asia; Gini Newydd, Tasmania, a Seland Newydd yn Awstralasia; a'r Ynys Las yng Ngogledd America.  Daeareg Yn naeareg, diffinir cyfandiroedd yn nhermau strwythur cramennol y Ddaear a phlatiau tectonig, yn hytrach nag arwynebau tir.  Gweler hefyd Daeareg Daearyddiaeth Gwyddorau daear Isranbarth Platiau tectonig Tirffurf Ysgafell gyfandirol","1388":"Mae cyfandir yn ehangdir enfawr o dir. Maent yn cael eu diffinio gan ddaearyddiaeth gan amlaf, ond hefyd gan wleidyddiaeth (gweler daearwleidyddiaeth) a diwylliant. Fel arfer ym Mhrydain ceir saith cyfandir. Mae gwyddonwyr yn credu mai lafa yn llifo i arwyneb y Ddaear o'r craidd tawdd wnaeth creu'r cyfandiroedd. Ar yr arwyneb, ymsolidodd y lafa i gramen, a wnaeth erydu'n gwaddodion trwy brosesau hindreuliad. Ffurfiodd, chwalodd ac ailffurfiodd y gwaddodion yma tro ar \u00f4l tro, wedi'u heffeithio gan nwyon poeth yn codi o ganol y Ddaear. Ar \u00f4l caledu, trodd y llwyfandiroedd gwaddodol oedd ar \u00f4l yn y cyfandiroedd, sydd yn gorchuddio tua 30% o wyneb y Ddaear. Dosbarthiad Mae daearyddwyr, daearegwyr, llywodraethau, economegwyr, hanesyddion a phobl cyffredin i gyd yn dadlau dros ddosbarthiad cyfandiroedd, ac nid yw cymdeithas eto wedi penderfynu ar union ffiniau'r cyfandiroedd, neu hyd yn oed pa rai sydd yn gyfandiroedd, a pha rai i ddosbarthu fel uwchgyfandiroedd, isgyfandiroedd, microgyfandiroedd, ac ynysoedd. Bu'n arfer cyffredinol i gyfrif bod yna saith cyfandir yn y byd i gyd, ond mae nifer dal yn uno Ewrop ac Asia a Gogledd a De America, yn dadlau am wledydd trawsgyfandirol (megis Rwsia a'r Aifft) ac yn cwestiynu ffiniau, statws ac hyd yn oed enw Awstralia\/Awstralasia\/Oceania. Mae'n debyg mai Antarctica yw'r unig gyfandir y mae pawb yn cytuno arno. Mae'r enw cyfandir ei hunan yn awgrymu taw pwnc daearyddol yw dosbarthiad cyfandiroedd, ond yn ddiweddar bu rhai yn galw am ailddosbarthiad cyfandiroedd yn \u00f4l rhesymau gwleidyddol (e.e. cefnogaeth am esgyniad (annhebygol) Canada i'r Undeb Ewropeaidd) neu am resymau hanesyddol (e.e. cynhwysiad gwledydd megis Iwerddon ac Angola yn yr Amerig).  Modelau Nid yw pawb yn cytuno sawl cyfandir sydd nac ar faint a ffiniau'r cyfandiroedd. Defnyddir nifer o fodelau ar draws y byd:  Dysgir y model 7-cyfandir yn Tsieina, rhannau o Orllewin Ewrop, a'r rhan fwyaf o wledydd Saesneg. Dysgir y model 6-chyfandir (un America) yn America Ladin, Iberia, a'r rhan fywaf o Orllewin Ewrop. Dysgir y model 6-chyfandir (Ewrasia) yn Rwsia, Dwyrain Ewrop, a Japan. Mae'n well gan y gymuned ddaearyddol y model hon, gan fod Ewrop ac Asia yn yr un tir yn ddaearyddol. Mae rhai haneswyr (megis Jared Diamond) yn defnyddio model 5-cyfandir lle gwahanir Gogledd Affrica o Affrica Is-Saharaidd a'i chynnwys yn Ewrasia, tra bo eraill (megis Andre Gunder Frank) yn ffafrio'r model 4-cyfandir (Affrica-Ewrasia). Ni welir y model 5-cyfandir (Lawrasia) yn aml \u2013 dim ond am resymau diwydiannol neu ddaearegol (roedd Gogledd America ac Ewrasia yn un gyfandir blynyddoedd maith yn \u00f4l) y'i defnyddir.  Mathau gwahanol o gyfandiroedd Uwchgyfandiroedd Oherwydd symudiadau'r platiau, bu nifer o gyfandiroedd eraill trwy hanes y Ddaear, gyda siapiau cwbl wahanol i gyfandiroedd heddiw, ac mae o i fyny i ddaearegwyr i benderfynu beth oedd ffurfiau [yr eangdiroedd yma.   Gondwana Lawrasia Pangaea Pannotia Rodinia Columbia Kenorland Ur Isgyfandiroedd Rhanbarth mawr o gyfandir yw isgyfandir. Nid oes cydwelediad ar beth sy'n gwneud isgyfandir, ond fel arfer gwahanir isgyfandir o weddill y cyfandir gan rhyw tirffurf mawr neu nodwedd ddaearegol, megis cadwyn o fynyddoedd neu bl\u00e2t tectonig.  Daearyddiaeth Gwahaniaethir cyfandir o ynys neu orynys nid yn unig gan faint mwy ond hefyd gan strwythur a datblygiad daearegol. Mae'r ardal gyfandirol \u2013 sef yr holl tir uwchben lefel y m\u00f4r \u2013 yn gorchuddio 29% o gyfanswm arwynebedd y Ddaear. Mae mwy na dau draean o arwynebedd y tir cyfandirol i ogledd y cyhydedd. Ar ben hynny, mae'r eangdiroedd cyfandirol yn cynnwys yr ysgafellau cyfandirol suddedig, sy'n goleddu o lannau cefnforol y cyfandiroedd i ddyfnderoedd o dua 183\u00a0m; ar dua'r pwynt yma mae'r plymiad mwy sydyn yn dechrau i'r ffos gefnforol a elwir yn y llethr cyfandirol. Os ystyrir yr ysgafellau cyfandirol, mae cyfanswm yr ardal gyfandirol yn cynyddu i 35% o arwynebedd y Ddaear. Mae ynysoedd sy'n sefyll ar ysgafell gyfandirol rhyw cyfandir yn cael eu hystyried fel rhan o'r cyfandir hwnnw. Mae enghreifftiau yn cynnwys Prydain Fawr ac Iwerddon yn Ewrop; Ynysfor Malei a Siapan yn Asia; Gini Newydd, Tasmania, a Seland Newydd yn Awstralasia; a'r Ynys Las yng Ngogledd America.  Daeareg Yn naeareg, diffinir cyfandiroedd yn nhermau strwythur cramennol y Ddaear a phlatiau tectonig, yn hytrach nag arwynebau tir.  Gweler hefyd Daeareg Daearyddiaeth Gwyddorau daear Isranbarth Platiau tectonig Tirffurf Ysgafell gyfandirol","1389":"Prif Weinidog Ceidwadol y Deyrnas Unedig rhwng 1979 a 1990, a'r ddynes gyntaf i ddal y swydd, oedd Margaret Hilda Thatcher (n\u00e9e Roberts) (13 Hydref 1925 \u2013 8 Ebrill 2013). Hi oedd y fenyw gyntaf i fod yn Brif Weinidog Prydain yn ogystal \u00e2 bod y fenyw gyntaf yn Ewrop i gael ei hethol yn Brif Weinidog. Daeth yn adnabyddus am ei pholis\u00efau Thatcheraidd a oedd yn medru hollti barn ac am ei phersonoliaeth benderfynol ac awdurdodol.Daeth yn Aelod Seneddol dros Finchley yn Llundain yn 1959 ac yn 1970 fe\u2019i penodwyd gan Edward Heath yn Ysgrifennydd Gwladol dros Addysg a Gwyddoniaeth. Yn 1975 trechodd Edward Heath yn ei ymgais i fod yn arweinydd y Ceidwadwyr ac felly etholwyd hi yn arweinydd yr wrthblaid yn erbyn Llywodraeth Lafur Harold Wilson ac yna Jim Callaghan.  Arweiniodd Margaret Thatcher y Ceidwadwyr am 15 mlynedd nes iddi ymddiswyddo yn 1990. Mae\u2019r syniadau gwleidyddol a fabwysiadodd tra'r oedd mewn grym yn cael eu hadnabod fel \u2018Thatcheriaeth\u2019 a daeth hi i gael ei hadnabod fel y \u2019Ddynes Ddur\u2019. Arweiniodd y Ceidwadwyr i b\u0175er yn Etholiad Cyffredinol 1979 wrth ennill buddugoliaeth dros y Blaid Lafur a oedd mewn grym o dan arweiniad James Callaghan. Roedd yn benderfynol o ymestyn yr egwyddor o farchnad rydd, ac yn gefnogol i feddylfryd mentergarwch ac entrepreneuraidd. Roedd yn awyddus i symud pobl i ffwrdd o'u dibyniaeth ar y Llywodraeth a\u2019r Wladwriaeth Les. Roedd hi eisiau i unigolion fod yn fwy annibynnol a dibynnol ar ei allu ei hun yn hytrach na dibynnu ar gymorth oddi wrth y Llywodraeth.  Dangoswyd hyn pan werthodd y Llywodraeth ei stoc o dai cyngor ar ddiwedd y 1980au i denantiaid y tai - cyfanswm o tua 1.5 miliwn o dai. Yn ystod ei llywodraeth hi, cafodd llu o wasanaethau cyhoeddus a diwydiannau a wladolwyd gan lywodraethau Llafur, gan gynnwys y rheilffyrdd, d\u0175r, trydan, nwy, olew, glo a dur eu preifateiddio. Roedd hi'n rhoi pwyslais ar sicrhau bod gwariant cyhoeddus ar wasanaethau fel iechyd ac addysg yn cael eu gwneud yn fwy atebol i\u2019r Llywodraeth. Daeth yn symbol o'r gwrthdaro rhwng y chwith a'r dde yng ngwledydd Prydain, yn enwedig yn ystod Streic y Glowyr (1984\u20135). Cymaint oedd ei dylanwad hi fel y llwyddodd i weddnewid gwleidyddiaeth Prydain yn gyfan gwbl, gan baratoi'r ffordd ar gyfer Llafur Newydd. Erbyn diwedd ei chyfnod fel Prif Weinidog roedd wedi cyrraedd y garreg filltir o fod y Prif Weinidog a oedd wedi bod mewn grym am y cyfnod hiraf yn hanes Prydain a\u2019r Prif Weinidog cyntaf ers dros 150 o flynyddoedd i ennill cyfres o dri etholiad cyffredinol - yn 1979, 1983 ac 1987. Bywyd cynnar Alfred Roberts, yn wreiddiol o Swydd Northampton, oedd ei thad a Beatrice Ethel (n\u00e9e Stephenson) o Swydd Lincoln oedd ei mam. Treuliodd ei blynyddoedd cynnar yn Grantham, lle'r oedd ei thad yn berchennog dwy siop ffrwythau a llysiau. Roedd hi a'i chwaer h\u0177n Muriel yn byw uwch ben y siop fwyaf o'r ddwy, ger yr orsaf drenau gyda'u rhieni. Roedd ei thad yn ymddiddori mewn gwleidyddiaeth leol a'r capel Methodistaidd lleol fel henadur a phregethwr lleyg; roedd yn gartref eitha llym. Er ei fod yn hanu o deulu Rhyddfrydol, safodd fel cynghorydd annibynnol. Bu'n faer Grantham rhwng 1945 a 46 a chollodd ei swydd fel henadur yn 1952 pan gipiodd y Blaid Lafur fwyafrif Cyngor Tref Grantham.Astudiodd Margaret Gemeg ym Mhrifysgol Rhydychen, gan raddio ym 1947.  Aeth yn ei blaen i fod yn fod yn gemegydd ymchwil academaidd, yna\u2019n fargyfreithwraig cyn camu i fyd gwleidyddiaeth. Daeth yn Aelod Seneddol dros Finchley yn 1959. Fe'i penodwyd gan Edward Heath yn Ysgrifennydd Gwladol dros Addysg a Gwyddoniaeth yn 1970. Bum mlynedd yn ddiweddarach trechodd Edward Heath yn ei hymgais i fod yn arweinydd y Ceidwadwyr ac felly'n arweinydd yr wrthblaid.  Prifweinidogaeth Pan enillodd y Ceidwadwyr yr etholiad o dan arweiniad Margaret Thatcher, fe ddaethant i b\u0175er ar \u00f4l \u2018Gaeaf anfodlonrwydd\u2019 gaeaf 1978-79.  Adeg hynny roedd y wlad wedi dioddef nifer o streiciau ac yn y blynyddoedd dilynol dioddefodd y wlad ddiweithdra uchel a chwyddiant uchel. Bygythiadau terfysgol Wynebodd ei Llywodraeth fygythiad hefyd yn sgil terfysgaeth gynyddol yr IRA ar dir mawr Prydain yn ystod y 1980au. Lladdwyd Iarll Mountbatten gan un o fomiau'r IRA yn 1979 a 17 o filwyr Prydain oriau ar \u00f4l hynny.  Gwelwyd bygythiad cynyddol o du terfysgaeth ryngwladol yn sgil llofruddiaeth y blismones Yvonne Fletcher, a saethwyd ger Adeilad Llysgenhadaeth Libia yn Llundain yn 1984. Yn 1988 bu\u2019r ymosodiad mwyaf dinistriol ar dir mawr Prydain pan laddwyd 270 o bobl yn ymosodiad awyr Lockerbie, Swydd Dumfries, yr Alban.Roedd y 1980au yn gyfnod cythryblus o densiynau cymdeithasol ac economaidd, gyda therfysgoedd hil yn digwydd yn Lerpwl, Brixton a Tottenham yn 1985. Yn 1990 achoswyd Terfysg Carchar Strangeways oherwydd gorboblogi yn y carchar a bu gwrth-derfysg dreisgar a gwaedlyd yn Llundain yn erbyn Treth y Pen rhwng protestwyr a\u2019r heddlu. Ceisiodd yr IRA lofruddio Thatcher a swyddogion eraill y llywodraeth yng Ngwesty\u2018r Grand yn Brighton adeg Cynhadledd y Blaid Geidwadol yno yn 1984. Lladdwyd 6 ac anafwyd 31 bryd hynny. Rhyfel y Falklands Er bod Prydain wedi bod yn rheoli Ynysoedd y Falklands ers 1833 roedd yr Ariannin wedi hawlio\u2019r ynysoedd, a alwyd ganddynt y \u2018Malvinas\u2019, fel rhai a oedd yn eiddo iddyn nhw. Ymosododd yr Ariannin yn sydyn ar yr ynysoedd, sydd wedi eu lleoli yn Ne\u2019r Iwerydd, ar Ebrill 2, 1982. Synnwyd a brawychwyd yr Ariannin gan gyflymder yr ymosodiad i\u2019r graddau y gwnaeth un o weinidogion pennaf Margaret Thatcher, sef yr Arglwydd Carrington, y Gweinidog Tramor, ymddiswyddo. Ymatebodd Prydain yn syth pan benderfynodd Thatcher anfon tasglu llyngesol i adennill yr ynysoedd. Glaniodd y prif dasglu ar yr ynysoedd ar Mai 21. Anfonwyd tua 10,000 o filwyr Prydeinig draw i\u2019r ynysoedd gyda\u2019r tasglu, a bu brwydro caled - er enghraifft, ym mrwydr Goose Green. Ar \u00f4l 73 diwrnod o ymladd adfeddianodd Prydain y Falklands ac ildiodd yr Archentwyr yn Port Stanley ar Mehefin 14, 1982.Roedd buddugoliaeth y Deyrnas Unedig yn Rhyfel y Falklands yn hwb i boblogrwydd Thatcher, ac o bosib yn ffactor pam yr enillodd y Ceidwadwyr Etholiad Cyffredinol 1983. Gyda\u2019r Llywodraeth wedi ymateb mewn ffordd ymosodol    yn syth i\u2019r goresgyniad, bu hyn yn hwb i boblogrwydd Thatcher. Credai rhai bod rhesymau gwleidyddol dros y dial sydyn, yn enwedig o gofio bod etholiad cyffredinol ar y gorwel.  Streic y Glowyr, 1984 Yn ystod ei hail dymor fel Prif Weinidog wynebodd Thatcher un o heriau mwyaf ei gyrfa wleidyddol pan ddechreuodd Streic y Glowyr (1984-85). Streic y glowyr oedd y streic fwyaf a welwyd ym Mhrydain erioed, a dechrau\u2019r diwedd i\u2019r diwydiant glo. Dechreuodd y Streic ar 12 Mawrth 1984 a pharhaodd am 12 mis.Trodd y gwrthdaro rhwng y Llywodraeth Geidwadol a\u2019r glowyr yn wrthsafiad rhwng dau arweinydd, sef Margaret Thatcher ac Arthur Scargill, Llywydd Undeb y Glowyr. Roedd y diwydiant glo wedi bod mewn trafferthion ers y 1970au ac yn 1972 aeth glowyr Prydain ar streic, a hynny am y tro cyntaf ers 1925. Parhaodd y streic honno am saith wythnos pan gaewyd 135 o byllau glo yn ne Cymru. O ganlyniad i'r streic pennwyd cyflog y glowyr ymysg cyflogau uchaf y dosbarth gweithiol ym Mhrydain. Cafwyd streic arall yn 1974 ac 1984. Erbyn 1984 roedd sefyllfa'r diwydiant glo wedi dirywio eto. Cychwyn y Streic oedd bwriad y Bwrdd Glo i gau 20 o byllau, a fyddai'n arwain at golli dros 20,000 o swyddi. Roeddent yn honni nad oedd y cytundeb a wnaed gyda'r Undebau yn 1974 yn ddilys erbyn hynny, oherwydd y newid a oedd wedi digwydd yn economi'r wlad. Roedd y Llywodraeth Geidwadol o dan arweiniad Margaret Thatcher yn benderfynol o ddinistrio grym yr Undebau. Dadleuai Thatcher a\u2019r Blaid Geidwadol bod angen cau 20 o byllau glo ar draws Prydain am nad oeddent yn ddigon cynhyrchiol a chynaladwy yn ariannol. Dadleuai'r Undebau bod eu polis\u00efau yn cael effaith andwyol ar y cymunedau glofaol. Galwodd Arthur Scargill ar y glowyr i fynd ar streic, ac ar 12 Mawrth dechreuodd streic a barhaodd am bron i flwyddyn. Bu maes glo de Cymru yn gadarn eu cefnogaeth i\u2019r streic, gyda\u2019r wyth ar hugain o byllau yn ne Cymru yn cymryd rhan flaenllaw wrth i'r streic fynd yn ei blaen drwy bicedu a phrotestio. Daeth grwpiau gwragedd yn amlwg iawn yn ystod y streic a daeth cefnogaeth i\u2019r gweithwyr oddi wrth ffermwyr y gorllewin a chwarelwyr gogledd Cymru. Sefydlwyd mudiadau a oedd yn gefnogol i'r glowyr, megis 'Gwragedd yn erbyn Cau'r Pyllau' (WAPC), ac roedd y menywod yn cymryd rhan amlwg mewn protestiadau ac wrth geisio lliniaru effaith y tlodi enbyd. Amlygwyd agwedd Thatcher tuag at y glowyr yn ei natur benderfynol i beidio ildio iddynt. Bu\u2019n rhaid i\u2019r glowyr fynd yn \u00f4l i\u2019r gwaith heb ennill unrhyw dir yn y frwydr. Dychwelodd y glowyr at eu gwaith ar 5 Mawrth 1985 wedi dod \u00e2'r streic i ben ddeuddydd ynghynt yn ystod cynhadledd arbennig o Undeb Cenedlaethol y Glowyr. Ond gwaethygu wnaeth y sefyllfa yng nglofa'r De a chaewyd 12 o byllau eraill o fewn blwyddyn i ddiwedd y streic. Y Ddynes Ddur Rhoddwyd yr enw \u2018Y Ddynes Ddur\u2019 (The Iron Lady) i Margaret Thatcher oherwydd ei harddull awdurdodol wrth ddelio gyda\u2019i gweinidogion ond hefyd am y ffordd roedd hi'n delio gyda sefyllfaoedd ac unigolion gwahanol. Roedd yr enw yn addas iddi wrth feddwl am sut trafododd sefyllfa Ynysoedd y Falklands a'r modd y safodd yn gadarn gan wrthod plygu i ofynion y glowyr adeg Streic 1984-85. Cynyddodd ei phroffil ar y llwyfan rhyngwladol oherwydd ei pherthynas glos gydag Arlywydd Unol Daleithiau America, sef Ronald Reagan.  Ymddiswyddo Roedd ei pholis\u00efau yn aml yn hollti barn ac yn creu ymateb ffyrnig. Nid oedd ei phenderfyniad i gyflwyno Treth y Pen yn eithriad yn hynny o beth. Roedd hon yn dreth hynod amhoblogaidd a bu llawer o gwyno a phrotestio yn ei herbyn. Bwriad y dreth oedd cymryd lle\u2019r hen system drethi, ond arweiniodd yr ymateb ffyrnig i'r syniad at ei chwymp. Ymddiswyddodd ar Dachwedd 22, 1990 ac olynwyd hi gan John Major fel arweinydd y Blaid Geidwadol ac fel Prif Weinidog y Llywodraeth. Camodd Margaret Thatcher yn \u00f4l o\u2019r llwyfan gwleidyddol wedi ei hymddiswyddiad ac ni ymgymerodd ag unrhyw swydd wleidyddol ar \u00f4l hynny.  Margaret Thatcher a Chymru Roedd ethol Margaret Thatcher yn Brif Weinidog Prydain yn Nhachwedd 1979 yn dynodi cychwyn newydd i Brydain a hefyd i Gymru. Torrodd y Llywodraeth newydd ei haddewid y byddai Cymru yn cael sianel deledu newydd ac ymatebodd Gwynfor Evans drwy fygwth ymprydio. Gorfodwyd y Llywodraeth i ailfeddwl, ac ar Tachwedd 1, 1982, darlledwyd S4C am y tro cyntaf. Cafodd polis\u00efau Thatcher effaith andwyol ar y diwydiant glo yng Nghymru. Byddai cynlluniau\u2019r Llywodraeth i gau nifer o byllau glo yn chwalu cymunedau glofaol yn ne Cymru lle'r oedd y diwydiant yn allweddol i roi gwaith i\u2019r bobl. Am flwyddyn gyfan dioddefodd 5,000 o deuluoedd glowyr ym Mhrydain dlodi llym o ganlyniad i\u2019r streic, ac erbyn diwedd y streic yn 1985 roedd y diwydiant glo yng Nghymru wedi crebachu a dirywio\u2019n enbyd.  Marwolaeth Bu farw Margaret Thatcher yn dilyn str\u00f4c ar 8 Ebrill 2013 yng ngwesty'r Ritz yn Llundain. Roedd ei phersonoliaeth a\u2019i harddull arwain yn golygu ei bod yn unigolyn a oedd yn polareiddio barn pobl. Ar ddiwrnod ei marwolaeth, roedd y cyfryngau yn dangos pobl ifanc yn dathlu ar y strydoedd gyda siamp\u00ean ac ar y llaw arall cafwyd cyfweliadau gyda phlismon a gwleidydd Ceidwadol a oedd yn mynnu mai hi oedd y Prif weinidog gorau erioed. Ysgrifennodd Dafydd Iwan g\u00e2n yn dychanu'r \"ddynes o haearn\" a waharddwyd gan Radio Cymru ac S4C am tua thri deg o flynyddoedd.  Cyfeiriadau Llyfryddiaeth Roy, Subroto a Clarke, John. Margaret Thatcher's Revolution (Llundain, Continuum, 2005). Dolenni allanol Margaret Thatcher ar Wefan 10 Stryd Downing Archifwyd 2008-11-17 yn y Peiriant Wayback. Edrych yn \u00f4l ar fywyd Margaret Thatcher, BBC (8 Ebrill 2013) Ymateb i farwolaeth Thatcher yng Nghymru, BBC (8 Ebrill 2013)","1390":"Prif Weinidog Ceidwadol y Deyrnas Unedig rhwng 1979 a 1990, a'r ddynes gyntaf i ddal y swydd, oedd Margaret Hilda Thatcher (n\u00e9e Roberts) (13 Hydref 1925 \u2013 8 Ebrill 2013). Hi oedd y fenyw gyntaf i fod yn Brif Weinidog Prydain yn ogystal \u00e2 bod y fenyw gyntaf yn Ewrop i gael ei hethol yn Brif Weinidog. Daeth yn adnabyddus am ei pholis\u00efau Thatcheraidd a oedd yn medru hollti barn ac am ei phersonoliaeth benderfynol ac awdurdodol.Daeth yn Aelod Seneddol dros Finchley yn Llundain yn 1959 ac yn 1970 fe\u2019i penodwyd gan Edward Heath yn Ysgrifennydd Gwladol dros Addysg a Gwyddoniaeth. Yn 1975 trechodd Edward Heath yn ei ymgais i fod yn arweinydd y Ceidwadwyr ac felly etholwyd hi yn arweinydd yr wrthblaid yn erbyn Llywodraeth Lafur Harold Wilson ac yna Jim Callaghan.  Arweiniodd Margaret Thatcher y Ceidwadwyr am 15 mlynedd nes iddi ymddiswyddo yn 1990. Mae\u2019r syniadau gwleidyddol a fabwysiadodd tra'r oedd mewn grym yn cael eu hadnabod fel \u2018Thatcheriaeth\u2019 a daeth hi i gael ei hadnabod fel y \u2019Ddynes Ddur\u2019. Arweiniodd y Ceidwadwyr i b\u0175er yn Etholiad Cyffredinol 1979 wrth ennill buddugoliaeth dros y Blaid Lafur a oedd mewn grym o dan arweiniad James Callaghan. Roedd yn benderfynol o ymestyn yr egwyddor o farchnad rydd, ac yn gefnogol i feddylfryd mentergarwch ac entrepreneuraidd. Roedd yn awyddus i symud pobl i ffwrdd o'u dibyniaeth ar y Llywodraeth a\u2019r Wladwriaeth Les. Roedd hi eisiau i unigolion fod yn fwy annibynnol a dibynnol ar ei allu ei hun yn hytrach na dibynnu ar gymorth oddi wrth y Llywodraeth.  Dangoswyd hyn pan werthodd y Llywodraeth ei stoc o dai cyngor ar ddiwedd y 1980au i denantiaid y tai - cyfanswm o tua 1.5 miliwn o dai. Yn ystod ei llywodraeth hi, cafodd llu o wasanaethau cyhoeddus a diwydiannau a wladolwyd gan lywodraethau Llafur, gan gynnwys y rheilffyrdd, d\u0175r, trydan, nwy, olew, glo a dur eu preifateiddio. Roedd hi'n rhoi pwyslais ar sicrhau bod gwariant cyhoeddus ar wasanaethau fel iechyd ac addysg yn cael eu gwneud yn fwy atebol i\u2019r Llywodraeth. Daeth yn symbol o'r gwrthdaro rhwng y chwith a'r dde yng ngwledydd Prydain, yn enwedig yn ystod Streic y Glowyr (1984\u20135). Cymaint oedd ei dylanwad hi fel y llwyddodd i weddnewid gwleidyddiaeth Prydain yn gyfan gwbl, gan baratoi'r ffordd ar gyfer Llafur Newydd. Erbyn diwedd ei chyfnod fel Prif Weinidog roedd wedi cyrraedd y garreg filltir o fod y Prif Weinidog a oedd wedi bod mewn grym am y cyfnod hiraf yn hanes Prydain a\u2019r Prif Weinidog cyntaf ers dros 150 o flynyddoedd i ennill cyfres o dri etholiad cyffredinol - yn 1979, 1983 ac 1987. Bywyd cynnar Alfred Roberts, yn wreiddiol o Swydd Northampton, oedd ei thad a Beatrice Ethel (n\u00e9e Stephenson) o Swydd Lincoln oedd ei mam. Treuliodd ei blynyddoedd cynnar yn Grantham, lle'r oedd ei thad yn berchennog dwy siop ffrwythau a llysiau. Roedd hi a'i chwaer h\u0177n Muriel yn byw uwch ben y siop fwyaf o'r ddwy, ger yr orsaf drenau gyda'u rhieni. Roedd ei thad yn ymddiddori mewn gwleidyddiaeth leol a'r capel Methodistaidd lleol fel henadur a phregethwr lleyg; roedd yn gartref eitha llym. Er ei fod yn hanu o deulu Rhyddfrydol, safodd fel cynghorydd annibynnol. Bu'n faer Grantham rhwng 1945 a 46 a chollodd ei swydd fel henadur yn 1952 pan gipiodd y Blaid Lafur fwyafrif Cyngor Tref Grantham.Astudiodd Margaret Gemeg ym Mhrifysgol Rhydychen, gan raddio ym 1947.  Aeth yn ei blaen i fod yn fod yn gemegydd ymchwil academaidd, yna\u2019n fargyfreithwraig cyn camu i fyd gwleidyddiaeth. Daeth yn Aelod Seneddol dros Finchley yn 1959. Fe'i penodwyd gan Edward Heath yn Ysgrifennydd Gwladol dros Addysg a Gwyddoniaeth yn 1970. Bum mlynedd yn ddiweddarach trechodd Edward Heath yn ei hymgais i fod yn arweinydd y Ceidwadwyr ac felly'n arweinydd yr wrthblaid.  Prifweinidogaeth Pan enillodd y Ceidwadwyr yr etholiad o dan arweiniad Margaret Thatcher, fe ddaethant i b\u0175er ar \u00f4l \u2018Gaeaf anfodlonrwydd\u2019 gaeaf 1978-79.  Adeg hynny roedd y wlad wedi dioddef nifer o streiciau ac yn y blynyddoedd dilynol dioddefodd y wlad ddiweithdra uchel a chwyddiant uchel. Bygythiadau terfysgol Wynebodd ei Llywodraeth fygythiad hefyd yn sgil terfysgaeth gynyddol yr IRA ar dir mawr Prydain yn ystod y 1980au. Lladdwyd Iarll Mountbatten gan un o fomiau'r IRA yn 1979 a 17 o filwyr Prydain oriau ar \u00f4l hynny.  Gwelwyd bygythiad cynyddol o du terfysgaeth ryngwladol yn sgil llofruddiaeth y blismones Yvonne Fletcher, a saethwyd ger Adeilad Llysgenhadaeth Libia yn Llundain yn 1984. Yn 1988 bu\u2019r ymosodiad mwyaf dinistriol ar dir mawr Prydain pan laddwyd 270 o bobl yn ymosodiad awyr Lockerbie, Swydd Dumfries, yr Alban.Roedd y 1980au yn gyfnod cythryblus o densiynau cymdeithasol ac economaidd, gyda therfysgoedd hil yn digwydd yn Lerpwl, Brixton a Tottenham yn 1985. Yn 1990 achoswyd Terfysg Carchar Strangeways oherwydd gorboblogi yn y carchar a bu gwrth-derfysg dreisgar a gwaedlyd yn Llundain yn erbyn Treth y Pen rhwng protestwyr a\u2019r heddlu. Ceisiodd yr IRA lofruddio Thatcher a swyddogion eraill y llywodraeth yng Ngwesty\u2018r Grand yn Brighton adeg Cynhadledd y Blaid Geidwadol yno yn 1984. Lladdwyd 6 ac anafwyd 31 bryd hynny. Rhyfel y Falklands Er bod Prydain wedi bod yn rheoli Ynysoedd y Falklands ers 1833 roedd yr Ariannin wedi hawlio\u2019r ynysoedd, a alwyd ganddynt y \u2018Malvinas\u2019, fel rhai a oedd yn eiddo iddyn nhw. Ymosododd yr Ariannin yn sydyn ar yr ynysoedd, sydd wedi eu lleoli yn Ne\u2019r Iwerydd, ar Ebrill 2, 1982. Synnwyd a brawychwyd yr Ariannin gan gyflymder yr ymosodiad i\u2019r graddau y gwnaeth un o weinidogion pennaf Margaret Thatcher, sef yr Arglwydd Carrington, y Gweinidog Tramor, ymddiswyddo. Ymatebodd Prydain yn syth pan benderfynodd Thatcher anfon tasglu llyngesol i adennill yr ynysoedd. Glaniodd y prif dasglu ar yr ynysoedd ar Mai 21. Anfonwyd tua 10,000 o filwyr Prydeinig draw i\u2019r ynysoedd gyda\u2019r tasglu, a bu brwydro caled - er enghraifft, ym mrwydr Goose Green. Ar \u00f4l 73 diwrnod o ymladd adfeddianodd Prydain y Falklands ac ildiodd yr Archentwyr yn Port Stanley ar Mehefin 14, 1982.Roedd buddugoliaeth y Deyrnas Unedig yn Rhyfel y Falklands yn hwb i boblogrwydd Thatcher, ac o bosib yn ffactor pam yr enillodd y Ceidwadwyr Etholiad Cyffredinol 1983. Gyda\u2019r Llywodraeth wedi ymateb mewn ffordd ymosodol    yn syth i\u2019r goresgyniad, bu hyn yn hwb i boblogrwydd Thatcher. Credai rhai bod rhesymau gwleidyddol dros y dial sydyn, yn enwedig o gofio bod etholiad cyffredinol ar y gorwel.  Streic y Glowyr, 1984 Yn ystod ei hail dymor fel Prif Weinidog wynebodd Thatcher un o heriau mwyaf ei gyrfa wleidyddol pan ddechreuodd Streic y Glowyr (1984-85). Streic y glowyr oedd y streic fwyaf a welwyd ym Mhrydain erioed, a dechrau\u2019r diwedd i\u2019r diwydiant glo. Dechreuodd y Streic ar 12 Mawrth 1984 a pharhaodd am 12 mis.Trodd y gwrthdaro rhwng y Llywodraeth Geidwadol a\u2019r glowyr yn wrthsafiad rhwng dau arweinydd, sef Margaret Thatcher ac Arthur Scargill, Llywydd Undeb y Glowyr. Roedd y diwydiant glo wedi bod mewn trafferthion ers y 1970au ac yn 1972 aeth glowyr Prydain ar streic, a hynny am y tro cyntaf ers 1925. Parhaodd y streic honno am saith wythnos pan gaewyd 135 o byllau glo yn ne Cymru. O ganlyniad i'r streic pennwyd cyflog y glowyr ymysg cyflogau uchaf y dosbarth gweithiol ym Mhrydain. Cafwyd streic arall yn 1974 ac 1984. Erbyn 1984 roedd sefyllfa'r diwydiant glo wedi dirywio eto. Cychwyn y Streic oedd bwriad y Bwrdd Glo i gau 20 o byllau, a fyddai'n arwain at golli dros 20,000 o swyddi. Roeddent yn honni nad oedd y cytundeb a wnaed gyda'r Undebau yn 1974 yn ddilys erbyn hynny, oherwydd y newid a oedd wedi digwydd yn economi'r wlad. Roedd y Llywodraeth Geidwadol o dan arweiniad Margaret Thatcher yn benderfynol o ddinistrio grym yr Undebau. Dadleuai Thatcher a\u2019r Blaid Geidwadol bod angen cau 20 o byllau glo ar draws Prydain am nad oeddent yn ddigon cynhyrchiol a chynaladwy yn ariannol. Dadleuai'r Undebau bod eu polis\u00efau yn cael effaith andwyol ar y cymunedau glofaol. Galwodd Arthur Scargill ar y glowyr i fynd ar streic, ac ar 12 Mawrth dechreuodd streic a barhaodd am bron i flwyddyn. Bu maes glo de Cymru yn gadarn eu cefnogaeth i\u2019r streic, gyda\u2019r wyth ar hugain o byllau yn ne Cymru yn cymryd rhan flaenllaw wrth i'r streic fynd yn ei blaen drwy bicedu a phrotestio. Daeth grwpiau gwragedd yn amlwg iawn yn ystod y streic a daeth cefnogaeth i\u2019r gweithwyr oddi wrth ffermwyr y gorllewin a chwarelwyr gogledd Cymru. Sefydlwyd mudiadau a oedd yn gefnogol i'r glowyr, megis 'Gwragedd yn erbyn Cau'r Pyllau' (WAPC), ac roedd y menywod yn cymryd rhan amlwg mewn protestiadau ac wrth geisio lliniaru effaith y tlodi enbyd. Amlygwyd agwedd Thatcher tuag at y glowyr yn ei natur benderfynol i beidio ildio iddynt. Bu\u2019n rhaid i\u2019r glowyr fynd yn \u00f4l i\u2019r gwaith heb ennill unrhyw dir yn y frwydr. Dychwelodd y glowyr at eu gwaith ar 5 Mawrth 1985 wedi dod \u00e2'r streic i ben ddeuddydd ynghynt yn ystod cynhadledd arbennig o Undeb Cenedlaethol y Glowyr. Ond gwaethygu wnaeth y sefyllfa yng nglofa'r De a chaewyd 12 o byllau eraill o fewn blwyddyn i ddiwedd y streic. Y Ddynes Ddur Rhoddwyd yr enw \u2018Y Ddynes Ddur\u2019 (The Iron Lady) i Margaret Thatcher oherwydd ei harddull awdurdodol wrth ddelio gyda\u2019i gweinidogion ond hefyd am y ffordd roedd hi'n delio gyda sefyllfaoedd ac unigolion gwahanol. Roedd yr enw yn addas iddi wrth feddwl am sut trafododd sefyllfa Ynysoedd y Falklands a'r modd y safodd yn gadarn gan wrthod plygu i ofynion y glowyr adeg Streic 1984-85. Cynyddodd ei phroffil ar y llwyfan rhyngwladol oherwydd ei pherthynas glos gydag Arlywydd Unol Daleithiau America, sef Ronald Reagan.  Ymddiswyddo Roedd ei pholis\u00efau yn aml yn hollti barn ac yn creu ymateb ffyrnig. Nid oedd ei phenderfyniad i gyflwyno Treth y Pen yn eithriad yn hynny o beth. Roedd hon yn dreth hynod amhoblogaidd a bu llawer o gwyno a phrotestio yn ei herbyn. Bwriad y dreth oedd cymryd lle\u2019r hen system drethi, ond arweiniodd yr ymateb ffyrnig i'r syniad at ei chwymp. Ymddiswyddodd ar Dachwedd 22, 1990 ac olynwyd hi gan John Major fel arweinydd y Blaid Geidwadol ac fel Prif Weinidog y Llywodraeth. Camodd Margaret Thatcher yn \u00f4l o\u2019r llwyfan gwleidyddol wedi ei hymddiswyddiad ac ni ymgymerodd ag unrhyw swydd wleidyddol ar \u00f4l hynny.  Margaret Thatcher a Chymru Roedd ethol Margaret Thatcher yn Brif Weinidog Prydain yn Nhachwedd 1979 yn dynodi cychwyn newydd i Brydain a hefyd i Gymru. Torrodd y Llywodraeth newydd ei haddewid y byddai Cymru yn cael sianel deledu newydd ac ymatebodd Gwynfor Evans drwy fygwth ymprydio. Gorfodwyd y Llywodraeth i ailfeddwl, ac ar Tachwedd 1, 1982, darlledwyd S4C am y tro cyntaf. Cafodd polis\u00efau Thatcher effaith andwyol ar y diwydiant glo yng Nghymru. Byddai cynlluniau\u2019r Llywodraeth i gau nifer o byllau glo yn chwalu cymunedau glofaol yn ne Cymru lle'r oedd y diwydiant yn allweddol i roi gwaith i\u2019r bobl. Am flwyddyn gyfan dioddefodd 5,000 o deuluoedd glowyr ym Mhrydain dlodi llym o ganlyniad i\u2019r streic, ac erbyn diwedd y streic yn 1985 roedd y diwydiant glo yng Nghymru wedi crebachu a dirywio\u2019n enbyd.  Marwolaeth Bu farw Margaret Thatcher yn dilyn str\u00f4c ar 8 Ebrill 2013 yng ngwesty'r Ritz yn Llundain. Roedd ei phersonoliaeth a\u2019i harddull arwain yn golygu ei bod yn unigolyn a oedd yn polareiddio barn pobl. Ar ddiwrnod ei marwolaeth, roedd y cyfryngau yn dangos pobl ifanc yn dathlu ar y strydoedd gyda siamp\u00ean ac ar y llaw arall cafwyd cyfweliadau gyda phlismon a gwleidydd Ceidwadol a oedd yn mynnu mai hi oedd y Prif weinidog gorau erioed. Ysgrifennodd Dafydd Iwan g\u00e2n yn dychanu'r \"ddynes o haearn\" a waharddwyd gan Radio Cymru ac S4C am tua thri deg o flynyddoedd.  Cyfeiriadau Llyfryddiaeth Roy, Subroto a Clarke, John. Margaret Thatcher's Revolution (Llundain, Continuum, 2005). Dolenni allanol Margaret Thatcher ar Wefan 10 Stryd Downing Archifwyd 2008-11-17 yn y Peiriant Wayback. Edrych yn \u00f4l ar fywyd Margaret Thatcher, BBC (8 Ebrill 2013) Ymateb i farwolaeth Thatcher yng Nghymru, BBC (8 Ebrill 2013)","1391":"Prif Weinidog Ceidwadol y Deyrnas Unedig rhwng 1979 a 1990, a'r ddynes gyntaf i ddal y swydd, oedd Margaret Hilda Thatcher (n\u00e9e Roberts) (13 Hydref 1925 \u2013 8 Ebrill 2013). Hi oedd y fenyw gyntaf i fod yn Brif Weinidog Prydain yn ogystal \u00e2 bod y fenyw gyntaf yn Ewrop i gael ei hethol yn Brif Weinidog. Daeth yn adnabyddus am ei pholis\u00efau Thatcheraidd a oedd yn medru hollti barn ac am ei phersonoliaeth benderfynol ac awdurdodol.Daeth yn Aelod Seneddol dros Finchley yn Llundain yn 1959 ac yn 1970 fe\u2019i penodwyd gan Edward Heath yn Ysgrifennydd Gwladol dros Addysg a Gwyddoniaeth. Yn 1975 trechodd Edward Heath yn ei ymgais i fod yn arweinydd y Ceidwadwyr ac felly etholwyd hi yn arweinydd yr wrthblaid yn erbyn Llywodraeth Lafur Harold Wilson ac yna Jim Callaghan.  Arweiniodd Margaret Thatcher y Ceidwadwyr am 15 mlynedd nes iddi ymddiswyddo yn 1990. Mae\u2019r syniadau gwleidyddol a fabwysiadodd tra'r oedd mewn grym yn cael eu hadnabod fel \u2018Thatcheriaeth\u2019 a daeth hi i gael ei hadnabod fel y \u2019Ddynes Ddur\u2019. Arweiniodd y Ceidwadwyr i b\u0175er yn Etholiad Cyffredinol 1979 wrth ennill buddugoliaeth dros y Blaid Lafur a oedd mewn grym o dan arweiniad James Callaghan. Roedd yn benderfynol o ymestyn yr egwyddor o farchnad rydd, ac yn gefnogol i feddylfryd mentergarwch ac entrepreneuraidd. Roedd yn awyddus i symud pobl i ffwrdd o'u dibyniaeth ar y Llywodraeth a\u2019r Wladwriaeth Les. Roedd hi eisiau i unigolion fod yn fwy annibynnol a dibynnol ar ei allu ei hun yn hytrach na dibynnu ar gymorth oddi wrth y Llywodraeth.  Dangoswyd hyn pan werthodd y Llywodraeth ei stoc o dai cyngor ar ddiwedd y 1980au i denantiaid y tai - cyfanswm o tua 1.5 miliwn o dai. Yn ystod ei llywodraeth hi, cafodd llu o wasanaethau cyhoeddus a diwydiannau a wladolwyd gan lywodraethau Llafur, gan gynnwys y rheilffyrdd, d\u0175r, trydan, nwy, olew, glo a dur eu preifateiddio. Roedd hi'n rhoi pwyslais ar sicrhau bod gwariant cyhoeddus ar wasanaethau fel iechyd ac addysg yn cael eu gwneud yn fwy atebol i\u2019r Llywodraeth. Daeth yn symbol o'r gwrthdaro rhwng y chwith a'r dde yng ngwledydd Prydain, yn enwedig yn ystod Streic y Glowyr (1984\u20135). Cymaint oedd ei dylanwad hi fel y llwyddodd i weddnewid gwleidyddiaeth Prydain yn gyfan gwbl, gan baratoi'r ffordd ar gyfer Llafur Newydd. Erbyn diwedd ei chyfnod fel Prif Weinidog roedd wedi cyrraedd y garreg filltir o fod y Prif Weinidog a oedd wedi bod mewn grym am y cyfnod hiraf yn hanes Prydain a\u2019r Prif Weinidog cyntaf ers dros 150 o flynyddoedd i ennill cyfres o dri etholiad cyffredinol - yn 1979, 1983 ac 1987. Bywyd cynnar Alfred Roberts, yn wreiddiol o Swydd Northampton, oedd ei thad a Beatrice Ethel (n\u00e9e Stephenson) o Swydd Lincoln oedd ei mam. Treuliodd ei blynyddoedd cynnar yn Grantham, lle'r oedd ei thad yn berchennog dwy siop ffrwythau a llysiau. Roedd hi a'i chwaer h\u0177n Muriel yn byw uwch ben y siop fwyaf o'r ddwy, ger yr orsaf drenau gyda'u rhieni. Roedd ei thad yn ymddiddori mewn gwleidyddiaeth leol a'r capel Methodistaidd lleol fel henadur a phregethwr lleyg; roedd yn gartref eitha llym. Er ei fod yn hanu o deulu Rhyddfrydol, safodd fel cynghorydd annibynnol. Bu'n faer Grantham rhwng 1945 a 46 a chollodd ei swydd fel henadur yn 1952 pan gipiodd y Blaid Lafur fwyafrif Cyngor Tref Grantham.Astudiodd Margaret Gemeg ym Mhrifysgol Rhydychen, gan raddio ym 1947.  Aeth yn ei blaen i fod yn fod yn gemegydd ymchwil academaidd, yna\u2019n fargyfreithwraig cyn camu i fyd gwleidyddiaeth. Daeth yn Aelod Seneddol dros Finchley yn 1959. Fe'i penodwyd gan Edward Heath yn Ysgrifennydd Gwladol dros Addysg a Gwyddoniaeth yn 1970. Bum mlynedd yn ddiweddarach trechodd Edward Heath yn ei hymgais i fod yn arweinydd y Ceidwadwyr ac felly'n arweinydd yr wrthblaid.  Prifweinidogaeth Pan enillodd y Ceidwadwyr yr etholiad o dan arweiniad Margaret Thatcher, fe ddaethant i b\u0175er ar \u00f4l \u2018Gaeaf anfodlonrwydd\u2019 gaeaf 1978-79.  Adeg hynny roedd y wlad wedi dioddef nifer o streiciau ac yn y blynyddoedd dilynol dioddefodd y wlad ddiweithdra uchel a chwyddiant uchel. Bygythiadau terfysgol Wynebodd ei Llywodraeth fygythiad hefyd yn sgil terfysgaeth gynyddol yr IRA ar dir mawr Prydain yn ystod y 1980au. Lladdwyd Iarll Mountbatten gan un o fomiau'r IRA yn 1979 a 17 o filwyr Prydain oriau ar \u00f4l hynny.  Gwelwyd bygythiad cynyddol o du terfysgaeth ryngwladol yn sgil llofruddiaeth y blismones Yvonne Fletcher, a saethwyd ger Adeilad Llysgenhadaeth Libia yn Llundain yn 1984. Yn 1988 bu\u2019r ymosodiad mwyaf dinistriol ar dir mawr Prydain pan laddwyd 270 o bobl yn ymosodiad awyr Lockerbie, Swydd Dumfries, yr Alban.Roedd y 1980au yn gyfnod cythryblus o densiynau cymdeithasol ac economaidd, gyda therfysgoedd hil yn digwydd yn Lerpwl, Brixton a Tottenham yn 1985. Yn 1990 achoswyd Terfysg Carchar Strangeways oherwydd gorboblogi yn y carchar a bu gwrth-derfysg dreisgar a gwaedlyd yn Llundain yn erbyn Treth y Pen rhwng protestwyr a\u2019r heddlu. Ceisiodd yr IRA lofruddio Thatcher a swyddogion eraill y llywodraeth yng Ngwesty\u2018r Grand yn Brighton adeg Cynhadledd y Blaid Geidwadol yno yn 1984. Lladdwyd 6 ac anafwyd 31 bryd hynny. Rhyfel y Falklands Er bod Prydain wedi bod yn rheoli Ynysoedd y Falklands ers 1833 roedd yr Ariannin wedi hawlio\u2019r ynysoedd, a alwyd ganddynt y \u2018Malvinas\u2019, fel rhai a oedd yn eiddo iddyn nhw. Ymosododd yr Ariannin yn sydyn ar yr ynysoedd, sydd wedi eu lleoli yn Ne\u2019r Iwerydd, ar Ebrill 2, 1982. Synnwyd a brawychwyd yr Ariannin gan gyflymder yr ymosodiad i\u2019r graddau y gwnaeth un o weinidogion pennaf Margaret Thatcher, sef yr Arglwydd Carrington, y Gweinidog Tramor, ymddiswyddo. Ymatebodd Prydain yn syth pan benderfynodd Thatcher anfon tasglu llyngesol i adennill yr ynysoedd. Glaniodd y prif dasglu ar yr ynysoedd ar Mai 21. Anfonwyd tua 10,000 o filwyr Prydeinig draw i\u2019r ynysoedd gyda\u2019r tasglu, a bu brwydro caled - er enghraifft, ym mrwydr Goose Green. Ar \u00f4l 73 diwrnod o ymladd adfeddianodd Prydain y Falklands ac ildiodd yr Archentwyr yn Port Stanley ar Mehefin 14, 1982.Roedd buddugoliaeth y Deyrnas Unedig yn Rhyfel y Falklands yn hwb i boblogrwydd Thatcher, ac o bosib yn ffactor pam yr enillodd y Ceidwadwyr Etholiad Cyffredinol 1983. Gyda\u2019r Llywodraeth wedi ymateb mewn ffordd ymosodol    yn syth i\u2019r goresgyniad, bu hyn yn hwb i boblogrwydd Thatcher. Credai rhai bod rhesymau gwleidyddol dros y dial sydyn, yn enwedig o gofio bod etholiad cyffredinol ar y gorwel.  Streic y Glowyr, 1984 Yn ystod ei hail dymor fel Prif Weinidog wynebodd Thatcher un o heriau mwyaf ei gyrfa wleidyddol pan ddechreuodd Streic y Glowyr (1984-85). Streic y glowyr oedd y streic fwyaf a welwyd ym Mhrydain erioed, a dechrau\u2019r diwedd i\u2019r diwydiant glo. Dechreuodd y Streic ar 12 Mawrth 1984 a pharhaodd am 12 mis.Trodd y gwrthdaro rhwng y Llywodraeth Geidwadol a\u2019r glowyr yn wrthsafiad rhwng dau arweinydd, sef Margaret Thatcher ac Arthur Scargill, Llywydd Undeb y Glowyr. Roedd y diwydiant glo wedi bod mewn trafferthion ers y 1970au ac yn 1972 aeth glowyr Prydain ar streic, a hynny am y tro cyntaf ers 1925. Parhaodd y streic honno am saith wythnos pan gaewyd 135 o byllau glo yn ne Cymru. O ganlyniad i'r streic pennwyd cyflog y glowyr ymysg cyflogau uchaf y dosbarth gweithiol ym Mhrydain. Cafwyd streic arall yn 1974 ac 1984. Erbyn 1984 roedd sefyllfa'r diwydiant glo wedi dirywio eto. Cychwyn y Streic oedd bwriad y Bwrdd Glo i gau 20 o byllau, a fyddai'n arwain at golli dros 20,000 o swyddi. Roeddent yn honni nad oedd y cytundeb a wnaed gyda'r Undebau yn 1974 yn ddilys erbyn hynny, oherwydd y newid a oedd wedi digwydd yn economi'r wlad. Roedd y Llywodraeth Geidwadol o dan arweiniad Margaret Thatcher yn benderfynol o ddinistrio grym yr Undebau. Dadleuai Thatcher a\u2019r Blaid Geidwadol bod angen cau 20 o byllau glo ar draws Prydain am nad oeddent yn ddigon cynhyrchiol a chynaladwy yn ariannol. Dadleuai'r Undebau bod eu polis\u00efau yn cael effaith andwyol ar y cymunedau glofaol. Galwodd Arthur Scargill ar y glowyr i fynd ar streic, ac ar 12 Mawrth dechreuodd streic a barhaodd am bron i flwyddyn. Bu maes glo de Cymru yn gadarn eu cefnogaeth i\u2019r streic, gyda\u2019r wyth ar hugain o byllau yn ne Cymru yn cymryd rhan flaenllaw wrth i'r streic fynd yn ei blaen drwy bicedu a phrotestio. Daeth grwpiau gwragedd yn amlwg iawn yn ystod y streic a daeth cefnogaeth i\u2019r gweithwyr oddi wrth ffermwyr y gorllewin a chwarelwyr gogledd Cymru. Sefydlwyd mudiadau a oedd yn gefnogol i'r glowyr, megis 'Gwragedd yn erbyn Cau'r Pyllau' (WAPC), ac roedd y menywod yn cymryd rhan amlwg mewn protestiadau ac wrth geisio lliniaru effaith y tlodi enbyd. Amlygwyd agwedd Thatcher tuag at y glowyr yn ei natur benderfynol i beidio ildio iddynt. Bu\u2019n rhaid i\u2019r glowyr fynd yn \u00f4l i\u2019r gwaith heb ennill unrhyw dir yn y frwydr. Dychwelodd y glowyr at eu gwaith ar 5 Mawrth 1985 wedi dod \u00e2'r streic i ben ddeuddydd ynghynt yn ystod cynhadledd arbennig o Undeb Cenedlaethol y Glowyr. Ond gwaethygu wnaeth y sefyllfa yng nglofa'r De a chaewyd 12 o byllau eraill o fewn blwyddyn i ddiwedd y streic. Y Ddynes Ddur Rhoddwyd yr enw \u2018Y Ddynes Ddur\u2019 (The Iron Lady) i Margaret Thatcher oherwydd ei harddull awdurdodol wrth ddelio gyda\u2019i gweinidogion ond hefyd am y ffordd roedd hi'n delio gyda sefyllfaoedd ac unigolion gwahanol. Roedd yr enw yn addas iddi wrth feddwl am sut trafododd sefyllfa Ynysoedd y Falklands a'r modd y safodd yn gadarn gan wrthod plygu i ofynion y glowyr adeg Streic 1984-85. Cynyddodd ei phroffil ar y llwyfan rhyngwladol oherwydd ei pherthynas glos gydag Arlywydd Unol Daleithiau America, sef Ronald Reagan.  Ymddiswyddo Roedd ei pholis\u00efau yn aml yn hollti barn ac yn creu ymateb ffyrnig. Nid oedd ei phenderfyniad i gyflwyno Treth y Pen yn eithriad yn hynny o beth. Roedd hon yn dreth hynod amhoblogaidd a bu llawer o gwyno a phrotestio yn ei herbyn. Bwriad y dreth oedd cymryd lle\u2019r hen system drethi, ond arweiniodd yr ymateb ffyrnig i'r syniad at ei chwymp. Ymddiswyddodd ar Dachwedd 22, 1990 ac olynwyd hi gan John Major fel arweinydd y Blaid Geidwadol ac fel Prif Weinidog y Llywodraeth. Camodd Margaret Thatcher yn \u00f4l o\u2019r llwyfan gwleidyddol wedi ei hymddiswyddiad ac ni ymgymerodd ag unrhyw swydd wleidyddol ar \u00f4l hynny.  Margaret Thatcher a Chymru Roedd ethol Margaret Thatcher yn Brif Weinidog Prydain yn Nhachwedd 1979 yn dynodi cychwyn newydd i Brydain a hefyd i Gymru. Torrodd y Llywodraeth newydd ei haddewid y byddai Cymru yn cael sianel deledu newydd ac ymatebodd Gwynfor Evans drwy fygwth ymprydio. Gorfodwyd y Llywodraeth i ailfeddwl, ac ar Tachwedd 1, 1982, darlledwyd S4C am y tro cyntaf. Cafodd polis\u00efau Thatcher effaith andwyol ar y diwydiant glo yng Nghymru. Byddai cynlluniau\u2019r Llywodraeth i gau nifer o byllau glo yn chwalu cymunedau glofaol yn ne Cymru lle'r oedd y diwydiant yn allweddol i roi gwaith i\u2019r bobl. Am flwyddyn gyfan dioddefodd 5,000 o deuluoedd glowyr ym Mhrydain dlodi llym o ganlyniad i\u2019r streic, ac erbyn diwedd y streic yn 1985 roedd y diwydiant glo yng Nghymru wedi crebachu a dirywio\u2019n enbyd.  Marwolaeth Bu farw Margaret Thatcher yn dilyn str\u00f4c ar 8 Ebrill 2013 yng ngwesty'r Ritz yn Llundain. Roedd ei phersonoliaeth a\u2019i harddull arwain yn golygu ei bod yn unigolyn a oedd yn polareiddio barn pobl. Ar ddiwrnod ei marwolaeth, roedd y cyfryngau yn dangos pobl ifanc yn dathlu ar y strydoedd gyda siamp\u00ean ac ar y llaw arall cafwyd cyfweliadau gyda phlismon a gwleidydd Ceidwadol a oedd yn mynnu mai hi oedd y Prif weinidog gorau erioed. Ysgrifennodd Dafydd Iwan g\u00e2n yn dychanu'r \"ddynes o haearn\" a waharddwyd gan Radio Cymru ac S4C am tua thri deg o flynyddoedd.  Cyfeiriadau Llyfryddiaeth Roy, Subroto a Clarke, John. Margaret Thatcher's Revolution (Llundain, Continuum, 2005). Dolenni allanol Margaret Thatcher ar Wefan 10 Stryd Downing Archifwyd 2008-11-17 yn y Peiriant Wayback. Edrych yn \u00f4l ar fywyd Margaret Thatcher, BBC (8 Ebrill 2013) Ymateb i farwolaeth Thatcher yng Nghymru, BBC (8 Ebrill 2013)","1392":"Math o ymddygiad rhywiol rhwng pobl neu anifeiliaid yw cyfathrach rywiol neu ymrain. Y modd mwyaf cyffredin o gael rhyw yw i'r gwryw osod ei bidyn yn fagina'r fenyw. Esblygodd cyfathrach rywiol fel rhan o'r broses atgenhedlu, ond mae agweddau emosiynol a chymdeithasol i gyfathrach rywiol yn ogystal \u00e2 rhai biolegol. Yn wir, yn aml mae pobl yn cael rhyw fel rhan o berthynas, neu er mwyn y cyffro a'r pleser corfforol yn unig, heb gael plant.  Y broses Yn aml, mae gweithredoedd megis fflyrtian, cusanu, cyffwrdd, mwytho, a dadwisgo yn rhagarweiniad i gyfathrach rywiol. Wrth i hyn ddigwydd, mae pidyn y dyn yn ehangu a'n caledu (codiad), ac mae organau cenhedlu'r ddynes yn cynhyrchu hylifau llithrigol. Pan osodir y pidyn o fewn y fagina, mae'r dyn neu'r ferch neu'r ddau yn symud eu morddwydydd, fel bod y pidyn yn symud n\u00f4l ac ymlaen tu fewn i'r fagina, sy'n creu ffrithiant a phleser gan  ymgyffroi'r ddau ag arwain at orgasm ac alldafliad, fel arfer.  Atgenhedlu rhywiol Cyfathrach rywiol faginaidd yw'r modd sylfaenol o atgenhedlu ymysg bodau dynol. Mae'n arwain at alldafliad, lle mae cyfangiad nifer o gyhyrau cludo semen o'r pidyn i gromgell y fagina (fel arfer, mae'r dyn yn cael orgasm wrth i hyn ddigwydd). Mae'r semen yn cynnwys miliynau o gelloedd sberm, y gametau gwrywaidd. Gall sberm nofio wefyn trwy geg y groth i'r groth, ac o'r groth i'r tiwbiau Ffalopaidd. Os yw'r ddynes yn cael orgasm wrth i'r dyn alldaflu, neu'n fuan wedyn, fe all y lleihad dros dro yn maint y fagina, a chyfyngiadau cyhyrol yn y groth, yn cynorthwyo i'r sberm cyrraedd y tiwbiau ffalopaidd (er hynny, mae'n bosib i ddynes mynd yn feichiog heb iddi gael orgasm). Os yw \u0175ygell ffrwythlon (gamet benywaidd) yn bresennol yn y tiwbiau ffalopaidd, mae'r sberm yn uno \u00e2 hi, proses o'r enw ffrwythloniad sy'n creu embryo newydd. Pan mae embryo o'r fath yn mewnblannu ar fur y groth, mae'r ddynes yn feichiog. Mae beichiogrwydd yn parhau am dua naw mis, ac yna mae plentyn yn cael ei eni. Os yw'r dyn a'r ddynes yn ffrwythlon, mae beichiogrwydd pob tro yn ganlyniad posib i gyfathrach rywiol. Gellir defnyddio dulliau effeithlon o atal-cenhedlu i osgoi hyn.  Mathau arall o gyfathrach rhywiol Yn ogystal \u00e2 chyfathrach rywiol faginaidd, ceir sawl fath arall. Mewn gweinlyfu a chalyfu, defnyddir y geg a'r tafod i gyffroi'r organau cenhedlu. Mewn cyfathrach refrol, fel arfer, mae dyn yn gosod ei bidyn yn anws ei gymar. Hunan-leddfu ar y cyd yw'r ffurf fwyaf diogel o gael rhyw mae'n debyg.  Dolenni allanol Canllaw i bobl ifanc; yn bennaf gan Uned Hybu Iechyd Powys a Cheredigion Archifwyd 2006-12-29 yn y Peiriant Wayback. Canllaw yn canolbwyntio ar gyfathrach gyfunrywiol (bechgyn) Archifwyd 2016-03-05 yn y Peiriant Wayback. Canllaw yn canolbwyntio ar gyfathrach gyfunrywiol (merched) Archifwyd 2007-01-01 yn y Peiriant Wayback. Geirfa anffurfiol Archifwyd 2020-11-16 yn y Peiriant Wayback. Gweler hefyd Rhyw diogel Orgasm Atgenhedlu Tuedd rhywiol Hunaniaeth rhywiol Rhestr o gyfuniadau rhywiol Hunan-leddfu Chwantau anniferol Trais rhywiol Organau cenhedlu Gweinlyfu Calyfu 69 (soixant-neuf)","1393":"Math o ymddygiad rhywiol rhwng pobl neu anifeiliaid yw cyfathrach rywiol neu ymrain. Y modd mwyaf cyffredin o gael rhyw yw i'r gwryw osod ei bidyn yn fagina'r fenyw. Esblygodd cyfathrach rywiol fel rhan o'r broses atgenhedlu, ond mae agweddau emosiynol a chymdeithasol i gyfathrach rywiol yn ogystal \u00e2 rhai biolegol. Yn wir, yn aml mae pobl yn cael rhyw fel rhan o berthynas, neu er mwyn y cyffro a'r pleser corfforol yn unig, heb gael plant.  Y broses Yn aml, mae gweithredoedd megis fflyrtian, cusanu, cyffwrdd, mwytho, a dadwisgo yn rhagarweiniad i gyfathrach rywiol. Wrth i hyn ddigwydd, mae pidyn y dyn yn ehangu a'n caledu (codiad), ac mae organau cenhedlu'r ddynes yn cynhyrchu hylifau llithrigol. Pan osodir y pidyn o fewn y fagina, mae'r dyn neu'r ferch neu'r ddau yn symud eu morddwydydd, fel bod y pidyn yn symud n\u00f4l ac ymlaen tu fewn i'r fagina, sy'n creu ffrithiant a phleser gan  ymgyffroi'r ddau ag arwain at orgasm ac alldafliad, fel arfer.  Atgenhedlu rhywiol Cyfathrach rywiol faginaidd yw'r modd sylfaenol o atgenhedlu ymysg bodau dynol. Mae'n arwain at alldafliad, lle mae cyfangiad nifer o gyhyrau cludo semen o'r pidyn i gromgell y fagina (fel arfer, mae'r dyn yn cael orgasm wrth i hyn ddigwydd). Mae'r semen yn cynnwys miliynau o gelloedd sberm, y gametau gwrywaidd. Gall sberm nofio wefyn trwy geg y groth i'r groth, ac o'r groth i'r tiwbiau Ffalopaidd. Os yw'r ddynes yn cael orgasm wrth i'r dyn alldaflu, neu'n fuan wedyn, fe all y lleihad dros dro yn maint y fagina, a chyfyngiadau cyhyrol yn y groth, yn cynorthwyo i'r sberm cyrraedd y tiwbiau ffalopaidd (er hynny, mae'n bosib i ddynes mynd yn feichiog heb iddi gael orgasm). Os yw \u0175ygell ffrwythlon (gamet benywaidd) yn bresennol yn y tiwbiau ffalopaidd, mae'r sberm yn uno \u00e2 hi, proses o'r enw ffrwythloniad sy'n creu embryo newydd. Pan mae embryo o'r fath yn mewnblannu ar fur y groth, mae'r ddynes yn feichiog. Mae beichiogrwydd yn parhau am dua naw mis, ac yna mae plentyn yn cael ei eni. Os yw'r dyn a'r ddynes yn ffrwythlon, mae beichiogrwydd pob tro yn ganlyniad posib i gyfathrach rywiol. Gellir defnyddio dulliau effeithlon o atal-cenhedlu i osgoi hyn.  Mathau arall o gyfathrach rhywiol Yn ogystal \u00e2 chyfathrach rywiol faginaidd, ceir sawl fath arall. Mewn gweinlyfu a chalyfu, defnyddir y geg a'r tafod i gyffroi'r organau cenhedlu. Mewn cyfathrach refrol, fel arfer, mae dyn yn gosod ei bidyn yn anws ei gymar. Hunan-leddfu ar y cyd yw'r ffurf fwyaf diogel o gael rhyw mae'n debyg.  Dolenni allanol Canllaw i bobl ifanc; yn bennaf gan Uned Hybu Iechyd Powys a Cheredigion Archifwyd 2006-12-29 yn y Peiriant Wayback. Canllaw yn canolbwyntio ar gyfathrach gyfunrywiol (bechgyn) Archifwyd 2016-03-05 yn y Peiriant Wayback. Canllaw yn canolbwyntio ar gyfathrach gyfunrywiol (merched) Archifwyd 2007-01-01 yn y Peiriant Wayback. Geirfa anffurfiol Archifwyd 2020-11-16 yn y Peiriant Wayback. Gweler hefyd Rhyw diogel Orgasm Atgenhedlu Tuedd rhywiol Hunaniaeth rhywiol Rhestr o gyfuniadau rhywiol Hunan-leddfu Chwantau anniferol Trais rhywiol Organau cenhedlu Gweinlyfu Calyfu 69 (soixant-neuf)","1394":"Math o ymddygiad rhywiol rhwng pobl neu anifeiliaid yw cyfathrach rywiol neu ymrain. Y modd mwyaf cyffredin o gael rhyw yw i'r gwryw osod ei bidyn yn fagina'r fenyw. Esblygodd cyfathrach rywiol fel rhan o'r broses atgenhedlu, ond mae agweddau emosiynol a chymdeithasol i gyfathrach rywiol yn ogystal \u00e2 rhai biolegol. Yn wir, yn aml mae pobl yn cael rhyw fel rhan o berthynas, neu er mwyn y cyffro a'r pleser corfforol yn unig, heb gael plant.  Y broses Yn aml, mae gweithredoedd megis fflyrtian, cusanu, cyffwrdd, mwytho, a dadwisgo yn rhagarweiniad i gyfathrach rywiol. Wrth i hyn ddigwydd, mae pidyn y dyn yn ehangu a'n caledu (codiad), ac mae organau cenhedlu'r ddynes yn cynhyrchu hylifau llithrigol. Pan osodir y pidyn o fewn y fagina, mae'r dyn neu'r ferch neu'r ddau yn symud eu morddwydydd, fel bod y pidyn yn symud n\u00f4l ac ymlaen tu fewn i'r fagina, sy'n creu ffrithiant a phleser gan  ymgyffroi'r ddau ag arwain at orgasm ac alldafliad, fel arfer.  Atgenhedlu rhywiol Cyfathrach rywiol faginaidd yw'r modd sylfaenol o atgenhedlu ymysg bodau dynol. Mae'n arwain at alldafliad, lle mae cyfangiad nifer o gyhyrau cludo semen o'r pidyn i gromgell y fagina (fel arfer, mae'r dyn yn cael orgasm wrth i hyn ddigwydd). Mae'r semen yn cynnwys miliynau o gelloedd sberm, y gametau gwrywaidd. Gall sberm nofio wefyn trwy geg y groth i'r groth, ac o'r groth i'r tiwbiau Ffalopaidd. Os yw'r ddynes yn cael orgasm wrth i'r dyn alldaflu, neu'n fuan wedyn, fe all y lleihad dros dro yn maint y fagina, a chyfyngiadau cyhyrol yn y groth, yn cynorthwyo i'r sberm cyrraedd y tiwbiau ffalopaidd (er hynny, mae'n bosib i ddynes mynd yn feichiog heb iddi gael orgasm). Os yw \u0175ygell ffrwythlon (gamet benywaidd) yn bresennol yn y tiwbiau ffalopaidd, mae'r sberm yn uno \u00e2 hi, proses o'r enw ffrwythloniad sy'n creu embryo newydd. Pan mae embryo o'r fath yn mewnblannu ar fur y groth, mae'r ddynes yn feichiog. Mae beichiogrwydd yn parhau am dua naw mis, ac yna mae plentyn yn cael ei eni. Os yw'r dyn a'r ddynes yn ffrwythlon, mae beichiogrwydd pob tro yn ganlyniad posib i gyfathrach rywiol. Gellir defnyddio dulliau effeithlon o atal-cenhedlu i osgoi hyn.  Mathau arall o gyfathrach rhywiol Yn ogystal \u00e2 chyfathrach rywiol faginaidd, ceir sawl fath arall. Mewn gweinlyfu a chalyfu, defnyddir y geg a'r tafod i gyffroi'r organau cenhedlu. Mewn cyfathrach refrol, fel arfer, mae dyn yn gosod ei bidyn yn anws ei gymar. Hunan-leddfu ar y cyd yw'r ffurf fwyaf diogel o gael rhyw mae'n debyg.  Dolenni allanol Canllaw i bobl ifanc; yn bennaf gan Uned Hybu Iechyd Powys a Cheredigion Archifwyd 2006-12-29 yn y Peiriant Wayback. Canllaw yn canolbwyntio ar gyfathrach gyfunrywiol (bechgyn) Archifwyd 2016-03-05 yn y Peiriant Wayback. Canllaw yn canolbwyntio ar gyfathrach gyfunrywiol (merched) Archifwyd 2007-01-01 yn y Peiriant Wayback. Geirfa anffurfiol Archifwyd 2020-11-16 yn y Peiriant Wayback. Gweler hefyd Rhyw diogel Orgasm Atgenhedlu Tuedd rhywiol Hunaniaeth rhywiol Rhestr o gyfuniadau rhywiol Hunan-leddfu Chwantau anniferol Trais rhywiol Organau cenhedlu Gweinlyfu Calyfu 69 (soixant-neuf)","1395":"Rhaglen ddrama ddirgelwch yw Un Bore Mercher wedi ei leoli yn Sir Gaerfyrddin. Mae'n gyd-gomisiwn rhwng S4C a BBC Cymru, ac fe dangoswyd fersiwn Saesneg o dan y teitl Keeping Faith. Fe'i darlledwyd y tair cyfres ar rwydwaith teledu BBC One, y tro cyntaf i gynhyrchiad drama teledu ar y cyd rhwng BBC Cymru \/ S4C wneud hynny. Mae\u2019r stori yn adrodd hanes Faith (Eve Myles) wrth iddi ymchwilio i ddiflaniad sydyn ac annisgwyl ei g\u0175r. Wrth chwilio am y gwir mae'n darganfod cyfrinachau ac yn dechrau amau os yw'n nabod ei g\u0175r o gwbl. Mae'r gyfreithwraig Faith yn troi'n dditectif wrth frwydro i ddarganfod y gwir, ac yn cesio amddiffyn ei phlant rhag y goblygiadau hefyd. Ond ble, ac i bwy mae Faith yn perthyn? Yn y gyfres olaf, nid yn unig y byddwn yn ei gweld fel gwraig a mam, ond fel merch hefyd. Enillodd y gyfres cyntaf tair gwobr BAFTA Cymru ym mis Hydref 2018; am Actores (Eve Myles), Cerddoriaeth wreiddiol (Amy Wadge a Laurence Love Greed) ac Awdur (Matthew Hall). Cynhyrchiad Crewyd ac ysgrifennwyd y stori gan Matthew Hall (Kavanagh QC) ac fe'i haddaswyd i'r Gymraeg gan Anwen Huws (Gwaith\/Cartref, Pobol y Cwm)  Maggie Russell yw'r Cynhyrchydd Gweithredol ar gyfer BBC Wales, Gwawr Martha Lloyd ar gyfer S4C ac Adrian Bate ar gyfer Vox Pictures. Cafodd y cynhyrchiad ei ariannu gan S4C, BBC Cymru a thrwy Gyllid Buddsoddi yn y Cyfryngau Llywodraeth Cymru, wedi eu cynghori gan Pinewood Pictures. Gwnaed yr holl waith ffilmio mewn lleoliadau o amgylch Cymru gyda'r gwaith \u00f4l-gynhyrchu yng Nghymru hefyd.Ffilmiwyd y gyfres ar yr un pryd mewn dwy iaith.  Y rhaglen hon yw'r ail mewn tymor o ddram\u00e2u dwyieithog a osodir i berfformio yn \u00f4l ar S4C. Mae'r gyfres wedi bod ar gael ar BBC iPlayer fel rhan o berthynas barhaus y BBC ag S4C. Cafodd y fersiwn Saesneg ei hailenwi yn Keeping Faith, ac fe ddarlledwyd am y tro cyntaf ar BBC Cymru ar 13 Chwefror 2018.  Roedd y sioe yn hynod boblogaidd yng Nghymru, gyda chyfartaledd o 300,000 o wylwyr yn gwylio pob pennod, gan ei wneud y sioe fwyaf poblogaidd ar BBC Cymru ers dros 25 mlynedd.  Daeth hefyd yn hynod o boblogaidd ar rwydwaith y BBC iPlayer, gyda dros 8.5 miliwn o sesiynau gwylio  erbyn Mai 2018. Ar \u00f4l cyhoeddi ar 15 Mehefin 2018 y byddai Keeping Faith yn cael ei ddangos yn y DU gyfan ar BBC One, dechreuodd ei ddarllediad ar 10 Gorffennaf 2018, gyda dros 4 miliwn o bobl yn gwylio pob pennod. Dywedodd Pennaeth Comisiynu BBC Cymru, Nick Andrews, fod y gyfres hon wedi bod yn drysor go iawn o'r dechrau i'r diwedd, ac mae'n dyst i gryfder y ddrama sy'n dod allan  o Gymru ar hyn o bryd. Enillodd y gyfres dair BAFTA Cymru yn 2018. Dechreuwyd cynhyrchu'r ail gyfres ym mis Medi 2018  ac fe'i darlledwyd ar S4C yn dechrau mis Mai 2019. Dangoswyd fersiwn Saesneg Keeping Faith ar BBC One Wales yng Nghorffennaf ac Awst 2019. Cyhoeddwyd ar 24 Ionawr 2020 bod trydedd cyfres wedi'i chomisiynu ac mai hwn fydd yr olaf. Bydd Celia Imrie yn ymuno a'r cast. Dechreuwyd cynhyrchu'r ail gyfres ym mis Ionawr 2020, ac fe darlledwyd y bennod cyntaf ar 1 Tachwedd 2020.  Cast Eve Myles - Faith Howells Bradley Freegard - Evan Howells Demi Letherby - Alys Howells Lacey Jones - Megan Howells Oscar a Harry Unsworth - Rhodri Howells Mark Lewis Jones - Steve Baldini Hannah Daniel - Cerys Jones Aneirin Hughes - Tom Howells Rhian Morgan - Marion Howells Catherine Ayres - Lisa Connors Eiry Thomas - DI (Cyfres 1) \/PC (Cyfres 2) \/DS (Cyfres 3) Susan Williams Alex Harries - Arthur Davies Betsan Llwyd - Delyth Lloyd (Cyfres 1\u20132) Steffan Rhodri - Gwyn Daniels (Cyfres 1\u20132) Matthew Gravelle - Terry Price (Cyfres 1) Mali Harries - Bethan Price (Cyfres 1) Richard Elfyn - DCI Huw Parry (Cyfres 1) Kizzy Crawford - PC Emma Jones (Cyfres 1) Lowri Palfrey - Erin Glynn (Cyfres 1) Angeline Ball (Cyfres 1) \/ Anastasia Hille (Cyfres 2) - Gael Reardon Menna Trussler - Eira Jones (Cyfres 1) Shelley Rees-Owen - DS Morgan (Cyfres 1) Martha Bright - Angie Baldini (Cyfres 2\u20133) Rhashan Stone - DI Laurence Breeze (Cyfres 2\u20133) Aimee-Ffion Edwards - Madlen Vaughan (Cyfres 2) Brochan Evans - Dyfan Vaughan (Cyfres 2) Richard Lynch - Hayden Swancott QC (Cyfres 2) Rhian Blythe - Anya Flye (Cyfres 2) Rebecca Harries - Hannah Lewis (Cyfres 2) Alun ap Brinley - Geraint Jernigan (Cyfres 2) Celia Imrie - Rose Fairchild (Cyfres 3) Matthew Aubrey - Mike Taylor (Cyfres 3) Keogh Kiernan - Osian Taylor (Cyfres 3) Sion Daniel Young - Gareth (Cyfres 3) Maria Pride - Julie Penry (Cyfres 3) Marc Antolin - Prof. Rhys (Cyfres 3) Si\u00e2n Phillips - Y Barnwraig Owens (Cyfres 3) Penodau Cyfres 1 (2017) Cyfres 2 (2019) Cyfres 3 (2020) Cerddoriaeth Cyfansoddwyd dwy albwm wreiddiol ar gyfer y rhaglen gan y canwr a chyfansoddwraig Amy Wadge. Bu Ela Hughes yn canu'r fersiynau Cymraeg ac Amy Wadge yn canu\u2019r fersiynau Saesneg. Ysgrifennwyd y gerddoriaeth gan Laurence Love Greed.  Disgyddiaeth Cyfeiriadau Dolenni allanol Un Bore Mercher ar Twitter Un Bore Mercher ar y BBC iPlayer (Saesneg) Un Bore Mercher  ar wefan Internet Movie Database","1398":"Cyfres o bedwar cyrch\u00a0terfysgol\u00a0ar yr\u00a0Unol Daleithiau\u00a0oedd\u00a0ymosodiadau 11 Medi 2001 (9:11). Fore Mawrth,\u00a011 Medi\u00a02001, meddiannodd 19 o aelodau\u00a0al-Qaeda, gr\u0175p terfysgol Islamaidd, bedair awyren fasnachol \u2013 trawodd dwy ohonynt i mewn i\u00a0D\u0175r y Gogledd a Th\u0175r y De yng Nghanolfan Fasnach y Byd yn Efrog Newydd, un arall i mewn i'r\u00a0Pentagon yn Swydd Arlington, Virginia a syrthiodd y llall ar gae yn\u00a0Swydd Somerset\u00a0ym\u00a0Mhennsylvania. Bu farw tua 3,000 o bobl yn yr ymosodiadau, gan gynnwys yr herwgipwyr. Cafodd 25,000 eu hanafu, ac achoswyd problemau iechyd hirdymor, yn ogystal \u00e2\u2019r gost ariannol, gydag o leiaf $10 biliwn o ddifrod yn cael ei achosi i eiddo ac adeiladau. Yr ymosodiad terfysgol hwn oedd yr ymosodiad mwyaf angheuol yn hanes dynoliaeth a\u2019r digwyddiad mwyaf angheuol yn hanes y gwasanaethau brys, gyda 343 o ddynion t\u00e2n a 72 o blismyn yn cael eu lladd.Herwgipiwyd pedair awyren teithwyr gan 19 o derfysgwyr al-Qaeda wedi iddynt adael meysydd awyr yng ngogledd-ddwyrain UDA ar eu taith draw i Galiffornia. Trawodd dwy o\u2019r awyrennau, American Airlines Flight 11 ac United Airlines Flight 175, i mewn i dyrau Gogledd a De Canolfan Fasnach y Byd, oedd wedi ei lleoli yn rhan isaf Manhattan, Efrog Newydd. Cwympodd y ddau dd\u0175r, ill dau yn cynnwys 110 o loriau yr un, mewn 1 awr a 42 munud. Hedfanodd trydedd awyren, American Airlines Flight 77, i mewn i adeilad y Pentagon (pencadlys Adran Amddiffyn UDA) yn Swydd Arlington, Virginia. Roedd pedwaredd awyren, United Airlines Flight 93, yn hedfan tuag at Washington D.C, ond disgynnodd mewn cae yn Stoneycreek Township, Pennsylvania wedi i'r teithwyr geisio adennill rheolaeth ar yr awyren oddi ar yr herwgipwyr. Ymateb yr Unol Daleithiau oedd dechrau \"Rhyfel ar Derfysgaeth\" gan oresgyn Affganistan i geisio diorseddu'r Taleban a oedd wedi rhoi lloches i derfysgwyr al-Qaeda, y mudiad y credwyd ei fod yn gyfrifol am yr ymosodiad. Roedd bwriad hefyd i estraddodi arweinydd al-Qaeda, sef Osama bin Laden. Mabwysiadodd llawer o wledydd ddeddfwriaeth wrth-derfysg a defnyddio gwasanaethau cudd er mwyn atal ymosodiadau terfysgol pellach. Er bod bin Laden wedi gwadu ar y cychwyn bod ganddo unrhyw gysylltiad \u00e2\u2019r ymosodiadau, cyfaddefodd yn 2004 ei gyfrifoldeb a\u2019i r\u00f4l yn yr ymosodiadau. Dywedodd al-Qaeda a bin Laden mai presenoldeb milwyr UDA yn Sawdi Arabia, cefnogaeth UDA i Israel a sancsiynau yn erbyn Irac oedd y rhesymau pam lansiwyd yr ymosodiadau. Llwyddodd bin Laden i osgoi cael ei gipio am bron i ddegawd nes iddo gael ei ddarganfod ym Mhacistan yn 2011, a lladdwyd ef mewn cyrch milwrol gan UDA. Cafodd yr ymosodiadau effaith ddifrifol ar economi dinas Efrog Newydd ac ar farchnadoedd y byd. Bu ardal Wall Street ar gau tan 17 Medi a chaewyd gofod awyr UDA a Chanada tan 13 Medi oherwydd yr ofn y byddai ymosodiadau pellach yn digwydd. Erbyn Mai 2002, roedd y gwaith o glirio safle Canolfan Fasnach y Byd, a adnabuwyd erbyn hynny fel \u2018Ground zero\u2019, wedi cael ei gwblhau, a chafodd y gwaith o atgyweirio'r Pentagon ei gwblhau o fewn y flwyddyn. Dechreuwyd ailadeiladu Canolfan Fasnach y Byd newydd yn Nhachwedd 2006 ac agorwyd yr adeilad ym mis Tachwedd 2014. Mae nifer o gofebion wedi eu hadeiladu yn Efrog Newydd, yn Virginia ac ym Mhennsylvania, i goff\u00e1u\u2019r rhai a gollwyd yn yr ymosodiad.  Cefndir Al-Qaeda Mae modd olrhain gwreiddiau al-Qaeda i ymosodiad yr Undeb Sofietaidd ar Affganistan yn 1979. Teithiodd Osama bin Laden i Affganistan er mwyn helpu i drefnu\u2019r mujahideen Arabaidd i wrthsefyll y Sofietiaid. O dan arweinyddiaeth Ayman al-Zawahiri, trowyd bin Laden yn fwy radicalaidd ac yn 1996, gorchmynnodd bin Laden ei fatw\u0101 cyntaf, gan alw ar filwyr America i adael Saudi Arabia.Yn ei ail fatw\u0101, a gyhoeddodd yn 1998, dywedodd bin Laden ei fod yn gwrthwynebu polisi tramor UDA tuag at Israel a phresenoldeb milwyr Americanaidd yn Saudi Arabia ar \u00f4l Rhyfel y Gwlff. Defnyddiai bin Laden destunau Mwslimaidd i ysgogi Mwslemiaid i ymosod ar Americaniaid, sef cynnal jihad neu ryfel sanctaidd, nes bod eu cwynion yn cael eu hateb. Osama bin Laden Bin Laden oedd prif gynllunydd yr ymosodiadau, er iddo wadu yn y lle cyntaf, ond yna cyfaddefodd yn ddiweddarach bod ganddo law yn yr ymosodiadau terfysgol. Dywedodd mewn cyfweliad \u00e2 gorsaf ddarlledu Al Jazeera yn 2001 nad oedd cysylltiad rhyngddo \u00e2 gweithredoedd terfysgol 9\/11 ond dangosodd tystiolaeth fideo ddiweddarach fod ganddo wybodaeth am yr ymosodiadau. Ond yn fuan cyn etholiadau arlywyddol UDA yn 2004 cyfaddefodd, mewn datganiad wedi ei dapio, bod al-Qaeda wedi chwarae r\u00f4l yn yr ymosodiadau a\u2019i fod ef yn bersonol wedi chwarae r\u00f4l uniongyrchol wrth roi cyfarwyddyd i'w ddilynwyr i ymosod ar Ganolfan Fasnach y Byd a\u2019r Pentagon.Er na wnaeth UDA erioed gyhuddo bin Laden o fod yn gyfrifol am ymosodiadau 9\/11 roedd ar restr \u2018Most Wanted\u2019 yr FBI yn sgil y bomio terfysgol a ddigwyddodd yn Llysgenhadaeth UDA yn Dar es Salaam, Tansania ac yn Nairobi, Kenya. Bu\u2019r awdurdodau yn chwilio am tua 10 mlynedd, nes i Arlywydd America, Barack Obama, gyhoeddi bod bin Laden wedi cael ei ladd gan luoedd arbennig America yn ei guddfan yn Abbottabad, Pacistan, ar 1 Mai 2011. Khalid Sheikh Mohammed Adroddwyd bod Khalid Sheikh Mohammed wedi cyfaddef yn Ebrill 2002 beth oedd ei ran yn yr ymosodiadau, ynghyd \u00e2 Ramzi bin al-Shibh. Dywedwyd yn Adroddiad Comisiwn 9\/11, a gyhoeddwyd yn 2004, bod atgasedd Mohammed tuag at UDA yn deillio o\u2019i \u2018wrthwynebiad treisgar i bolisi tramor UDA oedd yn ffafrio Israel\u2019. Roedd Mohammed hefyd wedi bod yn gynghorwr ac wedi cyllido ymosodiad Bomio Canolfan Fasnach y Byd yn 1993 ac roedd yn ewythr i Ramzi Yousef, prif fomiwr yr ymosodiad hwnnw. Cymhellion Roedd cyhoeddiad bin Laden am \u2018ryfel sanctaidd\u2019 yn erbyn UDA a\u2019r fatw\u0101, a lofnodwyd gan bin Laden ac eraill yn 1998 yn galw am ladd Americaniaid, yn cael ei weld gan ymchwilwyr fel tystiolaeth o\u2019r rhesymau pam lansiwyd yr ymosodiadau terfysgol. Yn ei \u2018Lythyr i America\u2019, yn Nhachwedd 2002, mae bin Laden yn amlinellu\u2019n glir beth oedd rhesymau al-Qaeda am yr ymosodiadau:  Cefnogaeth UDA i Israel Cefnogaeth i'r \u2018ymosodiadau ar Fwslemiaid\u2019 yn Somalia Cefnogaeth i\u2019r Philipinau yn erbyn Mwslemiaid yng ngwrthdaro Moro Cefnogaeth i erledigaeth Israel yn erbyn Mwslemiaid yn Lebanon Cefnogaeth i weithredoedd Rwsia yn erbyn Mwslemiaid yn Tsetsnia Llywodraethau yn y Dwyrain Canol oedd yn ochri gydag America yn erbyn buddiannau Mwslemiaid Cefnogaeth i ormes India yn erbyn Mwslemiaid yn Kashmir Presenoldeb milwyr America yn Saudi Arabia Sancsiynau yn erbyn Irac Cynllunio  Pensaer yr ymosodiadau oedd Khalid Sheikh Mohammed, a gyflwynodd y trefniadau a\u2019r cynlluniau ymosod i Osama bin Laden yn 1996 yn y lle cyntaf.  Yn 1998, rhoddodd bin Laden s\u00eal bendith i Mohammed fwrw ymlaen \u00e2 threfnu\u2019r ymosodiadau. Cynhaliwyd cyfres o gyfarfodydd yn gynnar yn 1999 rhwng Mohammed, bin Laden a dirprwy bin Laden, sef Mohammed Atef. Atef oedd yn darparu cymorth gweithredol, fel helpu i ddewis targedau\u2019r ymosodiadau a helpu gyda threfniadau teithio'r herwgipwyr. Darparodd bin Laden arweinyddiaeth a chefnogaeth ariannol a chwaraeodd ran wrth ddewis yr unigolion a fyddai\u2019n cyfrannu at yr ymosodiadau. Tua diwedd 1999, daeth gr\u0175p o ddynion o gell Hamburg yn yr Almaen i Affganistan. Roedd y gr\u0175p yn cynnwys Mohammed Atta, Marwan al-Shehhi, Ziad Jarrah a Ramzi bin al-Shibh. Dewisodd bin Laden y dynion hyn oherwydd eu bod yn addysgedig, yn medru siarad Saesneg ac wedi cael profiad o fyw yn y Gorllewin. Byddai recriwtiaid newydd yn cael eu hasesu\u2019n rheolaidd am sgiliau arbennig a sylweddolwyd yn fuan bod Hani Hanjour yn dal trwydded peilot masnachol yn barod. Dywedodd Mohammed yn ddiweddarach ei fod wedi helpu\u2019r herwgipwyr i ymdoddi i gymdeithas y Gorllewin drwy ddysgu iddynt sut i archebu bwyd mewn bwytai a gwisgo dillad Gorllewinol. Roedd al-Qaeda wedi defnyddio rhwydwaith byd-eang wrth drefnu\u2019r ymosodiadau \u2013 o Faleisia yn Asia, i UDA, i Hamburg yn yr Almaen i gysylltiadau yn Dubai yn y Dwyrain Canol.Cyrhaeddodd Hanjour San Diego ar 8 Rhagfyr 2000, gan ymuno \u00e2 Nawaf al-Hazmi. Gadawodd y ddau yn fuan am Arizona, lle bu Hanjour ar gwrs gloywi fel peilot. Cyrhaeddodd Marwan al-Shehhi ddiwedd mis Mai 2000, tra cyrhaeddodd Atta a Jarrah ym Mehefin 2000. Gwrthodwyd cais bin al-Shibh am fisa i ddod i UDA sawl gwaith ac felly arhosodd yn Hamburg, yn cydlynu rhwng Atta a Mohammed. Cafodd aelodau cell Hamburg hyfforddiant peilotiaid yn Ne Fflorida gyda chwmni Huffman Aviation. Yng ngwanwyn 2001 dechreuodd yr ail reng o herwgipwyr gyrraedd UDA  Llwyddodd rhai o\u2019r herwgipwyr i gael pasport gan swyddogion llygredig o Saudi oedd \u00e2 chysylltiadau teuluol gyda nhw neu dderbyn pasport ffug er mwyn cael mynediad i America. Damcaniaeth rhai yw bod y dyddiad 9\/11 wedi cael ei ddewis oherwydd ei debygrwydd i rif argyfwng UDA, sef 9-1-1. Er hynny, dywed Lawrence Wright bod yr herwgipwyr wedi dewis y dyddiad oherwydd pwysigrwydd hanesyddol 11 Medi 1683. Dyma\u2019r dyddiad pan wnaeth Brenin Gwlad Pwyl gychwyn brwydr a wnaeth wrthdroi byddinoedd Mwslimaidd yr Ymerodraeth Otomanaidd rhag cipio Fienna, Awstria. Yng ngolwg bin Laden, dyma\u2019r dyddiad pan wnaeth y Gorllewin ennill y llaw uchaf dros dros Islam, a thrwy gynnal yr ymosodiadau ar y dyddiad hwn, roedd yn gobeithio y medrai Islam wneud cam pwysig yn y rhyfel i ennill dylanwad a ph\u0175er byd-eang.Roedd yr NSA, y CIA a\u2019r FBI yn ymwybodol ers diwedd 1999 bod trefniadau terfysgol yn cael eu cynllunio gan unigolion a oedd \u00e2 chysylltiadau \u00e2 mudiadau terfysgol.  Yr ymosodiadau Am 8.45 y bore trawodd American Airlines Flight 11 a'r pum herwgipiwr ar yr awyren i mewn i ochr ogleddol T\u0175r Gogledd Canolfan Fasnach y Byd (1WTC). Am 9.30 y bore trawodd pum herwgipiwr arall ar awyren United Airlines Flight 175 i mewn i ochr ddeheuol T\u0175r y De (2WTC). Hedfanodd pum herwgipiwr arall awyren American Airlines Flight 77 i mewn i\u2019r Pentagon am 9.37 y bore. Disgynnodd pedwaredd awyren, United Airlines Flight 93, ger Shanksville, Pennsylvania, i'r de-ddwyrain o Pittsburgh, am 10.03, wedi i\u2019r teithwyr ar yr awyren ymladd yn \u00f4l yn erbyn y pedwar herwgipiwr. Targed tebygol yr awyren hon oedd naill ai\u2019r Capitol neu\u2019r T\u0177 Gwyn. Ceisiodd y teithwyr adennill rheolaeth o'r awyren oddi wrth yr herwgipwyr ar \u00f4l iddynt glywed drwy alwadau ff\u00f4n bod Awyrennau 11, 77 a 175 wedi taro i mewn i adeiladau\u2019r bore hwnnw. Unwaith y sylweddolodd yr herwgipwyr y medrent golli rheolaeth yr awyren, gwnaed penderfyniad bwriadol ganddynt i gwympo\u2019r awyren.Defnyddiodd rhai teithwyr ac aelodau\u2019r criw wasanaeth ff\u00f4n yr awyren i ddarparu manylion - er enghraifft, bod nifer o herwgipwyr ar fwrdd pob awyren; defnyddiwyd pastwn, nwy dagrau, neu chwistrelli pupur i ffrwyno cynorthwywyr yr awyren ac yn \u00f4l rhai adroddiadau, roedd peilotiaid, rhai o gynorthwywyr yr awyren a rhai teithwyr wedi cael eu trywanu gan yr herwgipwyr.Cwympodd tri adeilad yng Nghanolfan Fasnach y Byd. Dymchwelodd T\u0175r y De am 9.59 y bore wedi iddo losgi am 56 munud gan d\u00e2n a achoswyd gan awyren United Airlines Flight 175 a\u2019r ffrwydrad oherwydd tanwydd yr awyren. Dymchwelodd T\u0175r y Gogledd am 10.28 y bore wedi iddo fod ar d\u00e2n am 102 munud. Am 9.42 y bore cyhoeddodd FAA (Federal Aviation Administration) na fyddai awyrennau mewnol, sifilaidd yn hedfan oddi mewn i ofod awyr UDA, a gorchmynnwyd awyrennau a oedd yn hedfan yn barod i lanio yn syth. Trowyd neu ail-gyfeiriwyd pob awyren dramor sifiliaidd i feysydd awyr yng Nghanada neu Fecsico, a gwaharddwyd hwy rhag glanio ar dir UDA am dri diwrnod. Mewn cyfweliad yn Ebrill 2002, dywedodd Khalid Sheikh Mohammed a Ramzi bin-al Shibh mai targed Awyren 93 oedd y Capitol ac nid y T\u0177 Gwyn. Roedd y terfysgwyr ar un adeg wedi ystyried targedu adeiladau lle cedwid arfau niwclear.Lladdwyd 2,996 o bobl (gan gynnwys 19 o\u2019r herwgipwyr) ac anafwyd mwy na 6,000. Roedd cyfanswm y marwolaethau yn cynnwys 265 ar y pedair awyren (ni oroesodd yr un o'r teithwyr ar yr awyrennau), 2,606 yn adeilad Canolfan Fasnach y Byd a\u2019r ardal gyfagos, a 125 yn y Pentagon.  Roedd y rhai a fu farw yn sifiliaid, ynghyd \u00e2 343 o ymladdwyr t\u00e2n, 72 o blismyn, 55 person\u00e9l milwrol a\u2019r 19 herwgipiwr. Collodd mwy na 90 o wledydd ddinasyddion yn yr ymosodiadau. Collodd 67 o Brydeinwyr eu bywydau yn yr ymosodiadau. Lladdwyd 500 yn rhagor o bobl yn ymosodiadau 9\/11 na\u2019r nifer a laddwyd yn ymosodiad Pearl Harbor adeg yr Ail Ryfel Byd ar 7 Rhagfyr 1941. Ymosodiadau 9\/11 oedd yr ymosodiadau terfysgol mwyaf angheuol yn hanes y byd.Yn ninas Efrog Newydd bu farw mwy na 90% o weithwyr ac ymwelwyr oedd yn y ddau d\u0175r pan drawodd yr awyrennau yn erbyn yr adeiladau. Yn Nh\u0175r y Gogledd, bu farw 1,355 o bobl oedd yn uwch na\u2019r lefel lle trawodd yr awyrennau, gyda phobl yn cael eu dal ac yn marw oherwydd eu bod wedi anadlu mwg, wedi cwympo neu wedi neidio oddi ar y t\u0175r er mwyn ceisio dianc rhag y mwg a\u2019r fflamau, a bu farw eraill wrth i\u2019r adeilad ddymchwel. Roedd y ffaith bod y grisiau yn y t\u0175r wedi cael eu dinistrio yn golygu ei bod hi\u2019n amhosib i unrhyw un oedd uwchben y lefel lle trawodd yr awyrennau ddianc. Bu farw 630 o bobl yn Nh\u0175r y De. Roedd y nifer a fu farw neu a gawsant anafiadau dipyn llai yn y t\u0175r hwnnw oherwydd roedd pobl wedi dechrau dianc o\u2019r adeilad pan glywsant fod T\u0175r y Gogledd wedi cael ei daro. Neidiodd neu cwympodd o leiaf 200 o bobl i\u2019w marwolaeth wrth geisio dianc o\u2019r ddau d\u0175r oedd yn llosgi, gan ddisgyn ar y strydoedd neu ar doeau adeiladau is gerllaw. Ceisiodd rhai pobl o\u2019r ddau d\u0175r ddianc i\u2019r to ond nid oedd modd cael mynediad at y to. Nid oedd unrhyw gynllun ar waith ychwaith ar gyfer achub pobl drwy ddefnyddio hofrenyddion, ac roedd y gwres ofnadwy yn rhwystro hofrenyddion rhag glanio. Wythnosau ar \u00f4l yr ymosodiad, amcangyfrifwyd bod nifer y marwolaethau dros 6,000, sef mwy na dwbl y nifer a gadarnhawyd yn y lle cyntaf.  Roedd darnau o esgyrn yn cael eu canfod ar y safle mor ddiweddar \u00e2 2006 pan oedd gweithwyr yn paratoi i ddymchwel hen adeilad Deutsche Bank. Mae cyrff 1,111 o bobl a oedd yng Nghanolfan Fasnach y Byd ar ddiwrnod yr ymosodiad terfysgol yn dal heb eu canfod. Canlyniadau Bu ymateb uniongyrchol i ymosodiadau 9\/11 yn UDA ac ar draws y byd. Pasiodd Cyngres UDA raglen gynhwysfawr a oedd yn rhoi iawndal i\u2019r dioddefwyr a\u2019u teuluoedd.Yn syth wedi\u2019r ymosodiadau, cynyddodd poblogrwydd Arlywydd UDA, George W. Bush, i 90%. Ar 20 Medi 2001, darlledodd neges i\u2019r wlad a Chyngres UDA am ddigwyddiadau 9\/11, lle disgrifiodd ymateb arfaethedig y wlad i\u2019r ymosodiadau. Enillodd ymateb Rudy Giuliani, Maer Efrog Newydd, lawer o ganmoliaeth yn Efrog Newydd ac yn genedlaethol, wrth iddo gymryd r\u00f4l flaengar yn yr ymateb i\u2019r digwyddiad.Sefydlwyd nifer o gronfeydd cymorth i helpu i roi cymorth ariannol i'r rhai a oedd wedi goroesi'r ymosodiadau ac i deuluoedd y rhai a laddwyd. Erbyn 11 Medi 2003, roedd 2,833 o geisiadau wedi eu derbyn gan deuluoedd pobl a laddwyd yn yr ymosodiadau. Yn 2002 sefydlwyd Comisiwn 11 Medi gan yr Arlywydd Bush, a ddaeth i\u2019r casgliad bod diffygion yn y modd roedd y CIA a\u2019r FBI yn monitro terfysgwyr honedig. Yn 2002 cr\u00ebwyd adran newydd yn Llywodraeth UDA, sef Adran Diogelwch y Famwlad (Department of Homeland Security). Pasiwyd Deddf Gwladgarwyr UDA hefyd gan y Gyngres, a fyddai\u2019n helpu i ddarganfod a chyhuddo pobl o derfysgaeth a throseddau cysylltiedig. Rhoddwyd pwerau ehangach i\u2019r NSA (National Security Agency) er mwyn brwydro yn erbyn terfysgaeth a rhoddwyd mwy o bwerau i wasanaethau cudd UDA wrth gyfrannu a rhannu gwybodaeth am ddinasyddion UDA a dinasyddion gwledydd eraill ar draws y byd. Troseddau casineb Yn fuan wedi\u2019r ymosodiadau, ymwelodd yr Arlywydd Bush \u00e2 Chanolfan Islamaidd fwyaf Washington D.C. a chydnabod cyfraniad enfawr miliynau o Fwslemiaid i UDA a galw ar bobl i'w parchu. Bu nifer o enghreifftiau o erledigaeth a throseddau casineb yn erbyn Mwslemiaid, pobl o Dde Asia ac yn erbyn Siciaid. Bu ymosodiadau eraill ar fosgiau ac adeiladau crefyddol eraill, ymosodiadau ar bobl a bu un llofruddiaeth hefyd. Cofnodwyd sawl adroddiad o droseddau fel fandaliaeth, llosgi bwriadol, ymosodiadau, saethu, erledigaeth a bygythiadau mewn nifer o lefydd. Ymateb Mwslemiaid UDA Beirniadwyd yr ymosodiadau yn syth gan fudiadau a sefydliadau Mwslimaidd, gan alw ar Fwslemiaid Americanaidd i gynnig eu sgiliau a\u2019u hadnoddau i helpu\u2019r bobl a\u2019r teuluoedd a effeithiwyd. Darparodd llawer o\u2019r mudiadau hyn gymorth ariannol a meddygol, bwyd a llety i ddioddefwyr yr ymosodiadau. Ymateb rhyngwladol Condemniwyd yr ymosodiadau gan y wasg a llywodraethau ar draws y byd. Dangosodd gwledydd yn fyd-eang eu cefnogaeth a\u2019u hundod gydag UDA. Beirniadwyd yr ymosodiadau gan y mwyafrif o arweinyddion gwledydd y Dwyrain Canol, a chondemniwyd yr ymosodiadau gan Affganistan. Condemniwyd yr ymosodiadau gan Lywydd a Phen Goruchaf Iran. Roedd ymateb Irac yn eithriad i\u2019r ymateb hwn. Cynyddodd y tensiynau rhwng Mwslemiaid a phobl eraill yn UDA a gwledydd eraill ar draws y byd.Beirniadwyd yr ymosodiadau gan Gyngor Diogelwch y Cenhedloedd Unedig, a ddangosodd ei barodrwydd i weithredu yn erbyn unrhyw fath o derfysgaeth yn unol ag amodau ei Siarter. Cyflwynodd nifer o wledydd ddeddfwriaeth gwrth-derfysgaeth a rhewyd cyfrifon banc unigolion a ddrwgdybiwyd o fod \u00e2 chysylltiadau ag al-Qaeda. Arestiwyd nifer o derfysgwyr honedig mewn nifer o wledydd gan y gwasanaethau cudd ac asiantaethau'r gyfraith.Bu Prif Weinidog Prydain, Tony Blair, yn gadarn ei gefnogaeth i\u2019r UDA gan hedfan i Washington D.C. ychydig ddiwrnodau wedi\u2019r ymosodiadau.Tua mis wedi\u2019r ymosodiadau, arweiniodd UDA glymblaid o wledydd rhyngwladol i geisio dymchwel cyfundrefn y Taliban yn Affganistan oherwydd bod al-Qaeda wedi cael lloches yno. Rhoddodd Pacistan yr hawl i UDA gael mynediad i\u2019w chanolfannau milwrol ac arestiwyd a throsglwyddwyd dros 600 o aelodau honedig al-Qaeda i UDA. Yn sgil hynny, yn Rhagfyr 2001 sefydlodd UDA wersyll carchar Bae Guant\u00e1namo, yn ne-ddwyrain Ciwba, er mwyn carcharu unigolion oedd yn cael eu diffinio fel unigolion a oedd yn codi arfau yn erbyn cyfreithiau\u2019r wlad. Mae cyfreithlondeb y gwersylloedd hyn wedi cael ei gwestiynu gan yr Undeb Ewropeaidd a sefydliadau hawliau dynol. Rhyfel Affganistan Er i Lywodraeth Bush benderfynu mewn cyfarfod yn Camp David ar 15 Medi 2001 na fyddai UDA yn ymosod i ddial ar Irac, penderfynodd yn ddiweddarach, gyda chefnogaeth cynghreiriaid eraill, ei bod am ymosod ar y wlad, gan nodi mai cefnogaeth Saddam Hussein i derfysgaeth oedd y rheswm dros wneud hynny. Roedd 7 allan o bob 10 o bobl America yn credu ar y pryd bod Arlywydd Irac wedi chwarae rhan yn ymosodiadau 9\/11, er i'r Arlywydd Bush gyfaddef dair blynedd yn ddiweddarach nad oedd hyn yn wir. Cyhoeddodd Cyngor NATO bod yr ymosodiadau terfysgol ar UDA yn ymosodiad ar bob un o wledydd NATO. Cyhoeddodd Llywodraeth Bush \u2018Ryfel ar Derfysgaeth\u2019 a datgan mai ei fwriad oedd dwyn bin Laden ac al-Qaeda i gyfiawnder a rhwystro rhwydweithiau terfysgol eraill rhag datblygu. Byddai hyn yn digwydd drwy osod sancsiynau economaidd a milwrol ar wledydd oedd yn llochesu terfysgwyr, cynyddu monitro byd-eang ar derfysgaeth a rhannu cudd-wybodaeth. Ar 14 Medi 2001, pasiodd Cyngres UDA Ddeddf Awdurdodi Grym Milwrol yn Erbyn Terfysgwyr (Authorization for Use of Military Force Against Terrorists), a roddai\u2019r awdurdod a\u2019r p\u0175er i\u2019r Arlywydd ddefnyddio'r grymoedd angenrheidiol yn erbyn y rhai oedd wedi cynllunio, trefnu, helpu a gweithredu ymosodiadau 11 Medi, neu a oedd wedi rhoi lloches i unigolion yn gysylltiedig \u00e2 9\/11. Ar 7 Hydref 2001, dechreuodd y Rhyfel yn Affganistan pan ddechreuodd lluoedd UDA a Phrydain gynnal cyrchoedd bomio o\u2019r awyr yn targedu gwersylloedd y Taliban ac al-Qaeda. Goresgynnwyd Affganistan drwy ddefnyddio milwyr tir y Lluoedd Arbennig. Arweiniodd hyn yn y pen draw at chwalu rheolaeth y Taliban yn Affganistan gyda Chwymp Kandahar ar 7 Rhagfyr 2001 o dan arweiniad UDA a lluoedd clymbleidiol. Mae\u2019r gwrthdaro yn Affganistan rhwng cefnogwyr y Taliban a lluoedd Affganistan, sy\u2019n cael cefnogaeth gan NATO, yn parhau hyd heddiw.Atgyweiriwyd y rhannau o\u2019r Pentagon a ddifrodwyd o fewn blwyddyn i\u2019r ymosodiadau a dechreuwyd ar y gwaith o adeiladu Canolfan Fasnach y Byd newydd yn 2006, gyda'r adeilad hwnnw'n cael ei ailagor ar 3 Tachwedd 2014. Ailadeiladwyd nifer o dyrrau eraill hefyd ar y safle. Cofebion Mae nifer o gofebion wedi eu hadeiladu hefyd i gofnodi beth ddigwyddodd ac enwau\u2019r bobl a fu farw. Agorwyd Cofeb ac Amgueddfa Genedlaethol 11 Medi gyferbyn \u00e2 safle Canolfan Fasnach y Byd yn 2011 a 2014. Mae ysgoloriaethau ac elusennau wedi cael eu sefydlu gan deuluoedd yr unigolion a fu farw a dioddefwyr yr ymosodiadau, gyda sefydliadau ac unigolion preifat yn cyfrannu at eu creu a'u sefydlu.Yn Efrog Newydd, mae enwau\u2019r unigolion a fu farw yn yr ymosodiad yn cael eu darllen yn gyhoeddus yn flynyddol yno. Mae Arlywydd UDA yn mynychu gwasanaeth coffa yn y Pentagon ac mae Arlywydd UDA yn gofyn bod Diwrnod Gwladgarwyr yn cael ei goff\u00e1u bob blwyddyn gyda munud o dawelwch.  Cyfeiriadau Cysylltiadau allanol (Cymraeg) Atgofion gohebydd o Fedi 11 (Cymraeg) Y byd yn cofio Medi 11, 2001 (Saesneg) BBC Newyddion \u2013 Trychineb America (Saesneg) BBC Newyddion \u2013 Dyddiadur Trychineb (Saesneg) BBC Newyddion \u2013 Cyrch America: Mewn lluniau","1401":"Prifddinas yr Alban er 1492 yw Caeredin (Gaeleg: D\u00f9n \u00c8ideann; Sgoteg a Saesneg: Edinburgh). Mae hi ar arfordir dwyreiniol y wlad ac ar lan deheuol y Firth o Forth. Yma mae Senedd yr Alban, a gafodd ei hail-sefydlu ym 1999. Gyda phoblogaeth o 495,360 in 2011 (cynnydd o 1.9% ers 2010), dyma'r ddinas fwyaf yn Lothian a saif yng nghanol ardal boblog sy'n cynnwys odeutu 850,000 o drigolion.Mae Dinas Caeredin yn un o awdurdodau unedol yr Alban. Mae'r ddinas yn enwog am \u0174yl Caeredin, ei chastell hond a'r dathliadau Hogmanay. Mae enw'r ddinas yn dod o'r Frythoneg Din Eidyn, sef Caer Eidyn. Safai un o amddiffynfeydd y Gododdin ar y lle, efallai yn perthyn i'r brenin Clydno Eiddin, yng nghanol y chweched ganrif. Ar \u00f4l ei goresgyn gan y deyrnas Seisnig Bernicia newidiwyd yr enw i Edin-burh, efallai gyda dylanwad enw Edwin, brenin Northumbria. Ond ni lwyddodd yr Eingl-Sacsoniaid i ymsefydlu dim pellach i'r gogledd na Chaeredin, ac erbyn y 10g roedd y Saeson wedi colli gafael ar yr ardal hon i frenhinoedd yr Alban.  Nodweddion hynod Dau o nifer o rosod mewn cerigos wedi eu gosod ar wyneb Rose Street, Caeredin yn adlewyrchu daeareg yr ardal. (Llun: Duncan Brown 16\/10\/2010)  Dyma\u2019r cenadwri a gafodd y daearegydd Ray Roberts gan ei gydweithwyr yn yr Alban am rosod Rose Street, Caeredin (Bwletin 34):  Mike Browne came up with information from a web site.\"There are eight large pebble mosaics by Maggy Howarth. As well as foot traffic, they were designed to withstand the weight of delivery vans and service vehicles. The mosaics are around 2 metres across and each one is a different variation on the rose design. I found this on a web page trying \u201cmosaic roses\"\u00a0: \u2018mosaicists will know the difficulties of hand collecting legally in the UK, not to mention the backache. Cobblestone Designs has been importing stones from the Far East, China and India for several years, primarily for our own use\u2019. So it looks as if the stone came from much further east than Eastern Scotland. Hanes Mae Prince's Street Gardens yn ffordd fawr trwy ganol y ddinas. I'r de i'r ffordd hon mae Castell Caeredin a adeiladwyd uwchben craig clogwyn basalt, sydd yn hen losgfynydd, a'r Hen Dref (Old Town). I'r gogledd i'r ffordd mae Princes Street a'r Dref Newydd (New Town). Dechreuwyd adeiladu Princes Street Gardens ym 1816 ar safle gwern o'r enw Nor Loch a oedd yn llyn cyn hynny. Roedd safle'r castell yn gaer naturiol, ac mae'r lle wedi cael ei ddefnyddio ers diwedd Oes yr Efydd (tua 850 CC). Yn \u00f4l adroddiadau Rhufeinig o'r ganrif 1af, roedd gan llwyth y Votadini (Gododdin yr Hen Ogledd) eu canolfan yno ac mae cerdd arwrol o'r enw 'Y Gododdin' (tua 600), a briodolir o'r bardd Aneirin, yn s\u00f4n am ryfelwyr yn gwledda yn Neuadd Fawr Din Eidin (Caeredin), wedi cael eu gwahodd yno gan y brenin Mynyddog Mwynfawr. Hyd heddiw, mae llawer o strydoedd canoloesol a hen adeiladau yn yr Hen Dref. Mae yna lu o strydoedd cul o'r enw close neu wynd a sgwarau i gynnal marchnadoedd. Yn ystod y 1700au roedd tua 80,000 o bobl yn byw yn yr Hen Dref gyda wal cryf o'i chwmpas, ond does dim ond 4,000 yn byw yno heddiw. Dinistriwyd y rhan fwyaf o'r Hen Dref a'i hadeiladau uchel gan d\u00e2n ym 1824. Bu t\u00e2n mawr arall ar 7 Rhagfyr, 2002, a ddinistriodd ardal Cowgate o'r Hen Dref, gan gynnwys Llyfrgell AI a rhai o adeiladau eraill Prifysgol Caeredin. Dechreuwyd adeiladu'r Ddinas Newydd yn ystod y ddeunawfed ganrif ac mae hi'n enghraifft dda iawn o gynllun tref a phensaern\u00efaeth Sioraidd.  Adeiladau a chofadeiladau Castell Caeredin Cofadail Nelson Cofadail Scott Amgueddfa Genedlaethol yr Alban Oriel Genedlaethol yr Alban Llyfrgell Genedlaethol yr Alban Neuadd Usher Palas Holyrood Pont y Gogledd Senedd yr Alban Stadiwm Murrayfield T\u0175r Outlook Enwogion Thomas Coutts (1735-1822), bancwr James Boswell (1740\u20131795), cyfreithiwr ac awdur R. M. Ballantyne (1825\u20131894), nofelydd James Clerk Maxwell (1831-1879), ffisegydd Alexander Graham Bell (1847-1922), dyfeisiwr Robert Louis Stevenson (1850-1894), awdur Fyfe Robertson (1902\u20131987), newyddiadurwr teledu Ian Charleson (1949-1990), actor Tony Blair (g. 1953), gwleidydd Ken Stott (g. 1954), actor J. K. Rowling (g. 1965), awdures y gyfres Harri Potter (byw yn y ddinas ers 1993) Syr Chris Hoy (g. 1976), seiclwr Gefeilldrefi Gweler hefyd Castell Caeredin Prifysgol Caeredin Coed Cathedin Ceir sawl Etholaeth Seneddol (y DU) oddi fewn i'r ddinas: De Caeredin, De-orllewin Caeredin, Gorllewin Caeredin, Dwyrain Caeredin a Gogledd Caeredin a Leith. Cyfeiriadau","1402":"Prifddinas yr Alban er 1492 yw Caeredin (Gaeleg: D\u00f9n \u00c8ideann; Sgoteg a Saesneg: Edinburgh). Mae hi ar arfordir dwyreiniol y wlad ac ar lan deheuol y Firth o Forth. Yma mae Senedd yr Alban, a gafodd ei hail-sefydlu ym 1999. Gyda phoblogaeth o 495,360 in 2011 (cynnydd o 1.9% ers 2010), dyma'r ddinas fwyaf yn Lothian a saif yng nghanol ardal boblog sy'n cynnwys odeutu 850,000 o drigolion.Mae Dinas Caeredin yn un o awdurdodau unedol yr Alban. Mae'r ddinas yn enwog am \u0174yl Caeredin, ei chastell hond a'r dathliadau Hogmanay. Mae enw'r ddinas yn dod o'r Frythoneg Din Eidyn, sef Caer Eidyn. Safai un o amddiffynfeydd y Gododdin ar y lle, efallai yn perthyn i'r brenin Clydno Eiddin, yng nghanol y chweched ganrif. Ar \u00f4l ei goresgyn gan y deyrnas Seisnig Bernicia newidiwyd yr enw i Edin-burh, efallai gyda dylanwad enw Edwin, brenin Northumbria. Ond ni lwyddodd yr Eingl-Sacsoniaid i ymsefydlu dim pellach i'r gogledd na Chaeredin, ac erbyn y 10g roedd y Saeson wedi colli gafael ar yr ardal hon i frenhinoedd yr Alban.  Nodweddion hynod Dau o nifer o rosod mewn cerigos wedi eu gosod ar wyneb Rose Street, Caeredin yn adlewyrchu daeareg yr ardal. (Llun: Duncan Brown 16\/10\/2010)  Dyma\u2019r cenadwri a gafodd y daearegydd Ray Roberts gan ei gydweithwyr yn yr Alban am rosod Rose Street, Caeredin (Bwletin 34):  Mike Browne came up with information from a web site.\"There are eight large pebble mosaics by Maggy Howarth. As well as foot traffic, they were designed to withstand the weight of delivery vans and service vehicles. The mosaics are around 2 metres across and each one is a different variation on the rose design. I found this on a web page trying \u201cmosaic roses\"\u00a0: \u2018mosaicists will know the difficulties of hand collecting legally in the UK, not to mention the backache. Cobblestone Designs has been importing stones from the Far East, China and India for several years, primarily for our own use\u2019. So it looks as if the stone came from much further east than Eastern Scotland. Hanes Mae Prince's Street Gardens yn ffordd fawr trwy ganol y ddinas. I'r de i'r ffordd hon mae Castell Caeredin a adeiladwyd uwchben craig clogwyn basalt, sydd yn hen losgfynydd, a'r Hen Dref (Old Town). I'r gogledd i'r ffordd mae Princes Street a'r Dref Newydd (New Town). Dechreuwyd adeiladu Princes Street Gardens ym 1816 ar safle gwern o'r enw Nor Loch a oedd yn llyn cyn hynny. Roedd safle'r castell yn gaer naturiol, ac mae'r lle wedi cael ei ddefnyddio ers diwedd Oes yr Efydd (tua 850 CC). Yn \u00f4l adroddiadau Rhufeinig o'r ganrif 1af, roedd gan llwyth y Votadini (Gododdin yr Hen Ogledd) eu canolfan yno ac mae cerdd arwrol o'r enw 'Y Gododdin' (tua 600), a briodolir o'r bardd Aneirin, yn s\u00f4n am ryfelwyr yn gwledda yn Neuadd Fawr Din Eidin (Caeredin), wedi cael eu gwahodd yno gan y brenin Mynyddog Mwynfawr. Hyd heddiw, mae llawer o strydoedd canoloesol a hen adeiladau yn yr Hen Dref. Mae yna lu o strydoedd cul o'r enw close neu wynd a sgwarau i gynnal marchnadoedd. Yn ystod y 1700au roedd tua 80,000 o bobl yn byw yn yr Hen Dref gyda wal cryf o'i chwmpas, ond does dim ond 4,000 yn byw yno heddiw. Dinistriwyd y rhan fwyaf o'r Hen Dref a'i hadeiladau uchel gan d\u00e2n ym 1824. Bu t\u00e2n mawr arall ar 7 Rhagfyr, 2002, a ddinistriodd ardal Cowgate o'r Hen Dref, gan gynnwys Llyfrgell AI a rhai o adeiladau eraill Prifysgol Caeredin. Dechreuwyd adeiladu'r Ddinas Newydd yn ystod y ddeunawfed ganrif ac mae hi'n enghraifft dda iawn o gynllun tref a phensaern\u00efaeth Sioraidd.  Adeiladau a chofadeiladau Castell Caeredin Cofadail Nelson Cofadail Scott Amgueddfa Genedlaethol yr Alban Oriel Genedlaethol yr Alban Llyfrgell Genedlaethol yr Alban Neuadd Usher Palas Holyrood Pont y Gogledd Senedd yr Alban Stadiwm Murrayfield T\u0175r Outlook Enwogion Thomas Coutts (1735-1822), bancwr James Boswell (1740\u20131795), cyfreithiwr ac awdur R. M. Ballantyne (1825\u20131894), nofelydd James Clerk Maxwell (1831-1879), ffisegydd Alexander Graham Bell (1847-1922), dyfeisiwr Robert Louis Stevenson (1850-1894), awdur Fyfe Robertson (1902\u20131987), newyddiadurwr teledu Ian Charleson (1949-1990), actor Tony Blair (g. 1953), gwleidydd Ken Stott (g. 1954), actor J. K. Rowling (g. 1965), awdures y gyfres Harri Potter (byw yn y ddinas ers 1993) Syr Chris Hoy (g. 1976), seiclwr Gefeilldrefi Gweler hefyd Castell Caeredin Prifysgol Caeredin Coed Cathedin Ceir sawl Etholaeth Seneddol (y DU) oddi fewn i'r ddinas: De Caeredin, De-orllewin Caeredin, Gorllewin Caeredin, Dwyrain Caeredin a Gogledd Caeredin a Leith. Cyfeiriadau","1403":"Prifddinas yr Alban er 1492 yw Caeredin (Gaeleg: D\u00f9n \u00c8ideann; Sgoteg a Saesneg: Edinburgh). Mae hi ar arfordir dwyreiniol y wlad ac ar lan deheuol y Firth o Forth. Yma mae Senedd yr Alban, a gafodd ei hail-sefydlu ym 1999. Gyda phoblogaeth o 495,360 in 2011 (cynnydd o 1.9% ers 2010), dyma'r ddinas fwyaf yn Lothian a saif yng nghanol ardal boblog sy'n cynnwys odeutu 850,000 o drigolion.Mae Dinas Caeredin yn un o awdurdodau unedol yr Alban. Mae'r ddinas yn enwog am \u0174yl Caeredin, ei chastell hond a'r dathliadau Hogmanay. Mae enw'r ddinas yn dod o'r Frythoneg Din Eidyn, sef Caer Eidyn. Safai un o amddiffynfeydd y Gododdin ar y lle, efallai yn perthyn i'r brenin Clydno Eiddin, yng nghanol y chweched ganrif. Ar \u00f4l ei goresgyn gan y deyrnas Seisnig Bernicia newidiwyd yr enw i Edin-burh, efallai gyda dylanwad enw Edwin, brenin Northumbria. Ond ni lwyddodd yr Eingl-Sacsoniaid i ymsefydlu dim pellach i'r gogledd na Chaeredin, ac erbyn y 10g roedd y Saeson wedi colli gafael ar yr ardal hon i frenhinoedd yr Alban.  Nodweddion hynod Dau o nifer o rosod mewn cerigos wedi eu gosod ar wyneb Rose Street, Caeredin yn adlewyrchu daeareg yr ardal. (Llun: Duncan Brown 16\/10\/2010)  Dyma\u2019r cenadwri a gafodd y daearegydd Ray Roberts gan ei gydweithwyr yn yr Alban am rosod Rose Street, Caeredin (Bwletin 34):  Mike Browne came up with information from a web site.\"There are eight large pebble mosaics by Maggy Howarth. As well as foot traffic, they were designed to withstand the weight of delivery vans and service vehicles. The mosaics are around 2 metres across and each one is a different variation on the rose design. I found this on a web page trying \u201cmosaic roses\"\u00a0: \u2018mosaicists will know the difficulties of hand collecting legally in the UK, not to mention the backache. Cobblestone Designs has been importing stones from the Far East, China and India for several years, primarily for our own use\u2019. So it looks as if the stone came from much further east than Eastern Scotland. Hanes Mae Prince's Street Gardens yn ffordd fawr trwy ganol y ddinas. I'r de i'r ffordd hon mae Castell Caeredin a adeiladwyd uwchben craig clogwyn basalt, sydd yn hen losgfynydd, a'r Hen Dref (Old Town). I'r gogledd i'r ffordd mae Princes Street a'r Dref Newydd (New Town). Dechreuwyd adeiladu Princes Street Gardens ym 1816 ar safle gwern o'r enw Nor Loch a oedd yn llyn cyn hynny. Roedd safle'r castell yn gaer naturiol, ac mae'r lle wedi cael ei ddefnyddio ers diwedd Oes yr Efydd (tua 850 CC). Yn \u00f4l adroddiadau Rhufeinig o'r ganrif 1af, roedd gan llwyth y Votadini (Gododdin yr Hen Ogledd) eu canolfan yno ac mae cerdd arwrol o'r enw 'Y Gododdin' (tua 600), a briodolir o'r bardd Aneirin, yn s\u00f4n am ryfelwyr yn gwledda yn Neuadd Fawr Din Eidin (Caeredin), wedi cael eu gwahodd yno gan y brenin Mynyddog Mwynfawr. Hyd heddiw, mae llawer o strydoedd canoloesol a hen adeiladau yn yr Hen Dref. Mae yna lu o strydoedd cul o'r enw close neu wynd a sgwarau i gynnal marchnadoedd. Yn ystod y 1700au roedd tua 80,000 o bobl yn byw yn yr Hen Dref gyda wal cryf o'i chwmpas, ond does dim ond 4,000 yn byw yno heddiw. Dinistriwyd y rhan fwyaf o'r Hen Dref a'i hadeiladau uchel gan d\u00e2n ym 1824. Bu t\u00e2n mawr arall ar 7 Rhagfyr, 2002, a ddinistriodd ardal Cowgate o'r Hen Dref, gan gynnwys Llyfrgell AI a rhai o adeiladau eraill Prifysgol Caeredin. Dechreuwyd adeiladu'r Ddinas Newydd yn ystod y ddeunawfed ganrif ac mae hi'n enghraifft dda iawn o gynllun tref a phensaern\u00efaeth Sioraidd.  Adeiladau a chofadeiladau Castell Caeredin Cofadail Nelson Cofadail Scott Amgueddfa Genedlaethol yr Alban Oriel Genedlaethol yr Alban Llyfrgell Genedlaethol yr Alban Neuadd Usher Palas Holyrood Pont y Gogledd Senedd yr Alban Stadiwm Murrayfield T\u0175r Outlook Enwogion Thomas Coutts (1735-1822), bancwr James Boswell (1740\u20131795), cyfreithiwr ac awdur R. M. Ballantyne (1825\u20131894), nofelydd James Clerk Maxwell (1831-1879), ffisegydd Alexander Graham Bell (1847-1922), dyfeisiwr Robert Louis Stevenson (1850-1894), awdur Fyfe Robertson (1902\u20131987), newyddiadurwr teledu Ian Charleson (1949-1990), actor Tony Blair (g. 1953), gwleidydd Ken Stott (g. 1954), actor J. K. Rowling (g. 1965), awdures y gyfres Harri Potter (byw yn y ddinas ers 1993) Syr Chris Hoy (g. 1976), seiclwr Gefeilldrefi Gweler hefyd Castell Caeredin Prifysgol Caeredin Coed Cathedin Ceir sawl Etholaeth Seneddol (y DU) oddi fewn i'r ddinas: De Caeredin, De-orllewin Caeredin, Gorllewin Caeredin, Dwyrain Caeredin a Gogledd Caeredin a Leith. Cyfeiriadau","1404":"T\u0177 cyhoeddi Cymraeg a fu'n rhan ganolog o fyd cyhoeddi llyfrau Cymraeg o'r 1940au hyd y 1970au oedd Llyfrau'r Dryw. Sefydlwyd Llyfrau'r Dryw yn Llandybie yn 1940 gan y llenor Aneirin Talfan Davies a'i frawd Alun Talfan Davies. Cyfres o lyfrau bach clawr papur yn y Gymraeg, dan yr argraffnod Llyfrau'r Dryw, ar bynciau amrywiol oedd man cychwyn y cyhoeddwyr. Eu bwriad oedd 'cyflenwi llyfrau clawr papur rhad i'r werin gan awduron o safon'. Ymhlith yr awduron hynny oedd Edward Tegla Davies, Kate Bosse-Griffiths, Sarnicol, R. T. Jenkins, William Ambrose Bebb, T. Gwynn Jones, Thomas Jones, Ifor Williams, Alwyn D. Rees ac E. Morgan Humphreys. Straeon ac ysgrifau ar bynciau amrywiol a geid yn y rhan fwyaf o'r cyfrolau yn y gyfres, gydag ambell eithriad fel casgliad o hwiangerddi Cymraeg gan Eluned Bebb. Chwareai'r llyfrau poblogaidd hyn ran bwysig yn adfywio'r farchnad llyfrau Cymraeg yn y 1950au, pan wynebai argyfwng oherwydd diffyg deunydd darllen poblogaidd. Parhaodd Llyfrau'r Dryw fel t\u0177 cyhoeddi ar \u00f4l i'r gyfres clawr papur ddod i ben yn 1952. Mae cyhoeddiadau Llyfrau'r Dryw yn y 1950au a'r 1960au yn cynnwys y gyfres uchelgeisiol Crwydro Cymru, sy'n cynnwys cyfrolau o safon llenyddol uchel am siroedd a broydd Cymru, a'r cylchgronau arloesol Barn, yn Gymraeg, a Poetry Wales yn Saesneg. Lleihaodd cynnyrch y wasg yn y 1970au a daeth yn rhan o Gwmni Christopher Davies (Abertawe), mab Alun Talfan Davies sef ochr gyhoeddi Saesneg y wasg. Roedd argraffdy'r cwmni wedi ei sefydlu yn Llandybie. Daeth Emlyn Evans yn rheolwr ar y wasg yn 1957 ond fe ymddiswyddodd adeg anghydfod cyhoeddi Ieuenctid yw 'Mhechod gan John Rowlands. Dilynwyd ef gan Dennis Rees a dilynwyd yntau ddechrau'r 70au gan John Phillips.  Cyfres Llyfrau'r Dryw Cyhoeddwyd 44 o gyfrolau yn y gyfres clawr papur. Dyma nhw yn nhrefn eu cyhoeddi:  Deg Pregeth (amryw) Catiau Cwta, Sarnicol 1940, W. Ambrose Bebb Darlun a ch\u00e2n, Nantlais Gyda'r Glannau, Edward Tegla Davies Stor\u00efau Gwallter Map, addaswyd gan R. T. Jenkins Hen Ddwylo, E. Llwyd Williams Sgweier Hafila, T. Hughes Jones Y Baradwys Bell, W. Ambrose Bebb Aneswyth Hoen, Kate Bosse-Griffiths Jones y Plisman, John Aelod Jones Hwiangerddi'r Wlad, gol. Eluned Bebb Cerrig Milltir, Thomas Jones Stor\u00efau o'r Rwsieg, cyf. T. Hudson Williams Cerddi'r Hogiau, W. D. Williams Cyfrinach yr Ogof, T. Glyndwr Jones 1941, W. Ambrose Bebb Adfeilion, Alwyn D. Rees David Lloyd George, E. Morgan Humphreys Dechrau'r Daith, Edward Tegla Davies Cwlwm y Dialydd, G. E. Breeze Tua'r Cyfnos, E. Llwyd Williams Cap y Cythraul, J. R. Lloyd-Hughes Brithgofion, T. Gwynn Jones Yr Ysgol Sul, W. Ambrose Bebb Coed T\u00e2n a stor\u00efau eraill (amryw) Gwedd\u00efau, gol. y Parch. D. Tecwyn Evans Lampau'r Hwyr, Elfed Ffynhonnau Elim, Idris Thomas Meddwn i, Ifor Williams Yr Aelwyd, Gwenda Gruffudd Cap Wil Tomos, Islwyn Williams Y G\u0175r Drws Nesaf, J. Ellis Williams Crefydd heddiw ac yfory, Dr. Martin Lloyd Jones Straeon y Meirw, Jac L. Williams Straeon J.E.. J. E. Williams Chwedlau Dau Fynydd, Gomer M. Roberts Y Dillad Sy'n Gwneud y Dyn, Tom P. Williams Y Diafol i Dalu, W. D. P. Davies Gadael Tir, W. Ambrose Bebb Cofio Doe, D. Perry Jones Detholiad o adroddiadau, gol. Trebor Lloyd Evans Blodeugerdd o Englynion, gol. Aneirin Talfan Davies Stor\u00efau Moelona, Moelona","1405":"T\u0177 cyhoeddi Cymraeg a fu'n rhan ganolog o fyd cyhoeddi llyfrau Cymraeg o'r 1940au hyd y 1970au oedd Llyfrau'r Dryw. Sefydlwyd Llyfrau'r Dryw yn Llandybie yn 1940 gan y llenor Aneirin Talfan Davies a'i frawd Alun Talfan Davies. Cyfres o lyfrau bach clawr papur yn y Gymraeg, dan yr argraffnod Llyfrau'r Dryw, ar bynciau amrywiol oedd man cychwyn y cyhoeddwyr. Eu bwriad oedd 'cyflenwi llyfrau clawr papur rhad i'r werin gan awduron o safon'. Ymhlith yr awduron hynny oedd Edward Tegla Davies, Kate Bosse-Griffiths, Sarnicol, R. T. Jenkins, William Ambrose Bebb, T. Gwynn Jones, Thomas Jones, Ifor Williams, Alwyn D. Rees ac E. Morgan Humphreys. Straeon ac ysgrifau ar bynciau amrywiol a geid yn y rhan fwyaf o'r cyfrolau yn y gyfres, gydag ambell eithriad fel casgliad o hwiangerddi Cymraeg gan Eluned Bebb. Chwareai'r llyfrau poblogaidd hyn ran bwysig yn adfywio'r farchnad llyfrau Cymraeg yn y 1950au, pan wynebai argyfwng oherwydd diffyg deunydd darllen poblogaidd. Parhaodd Llyfrau'r Dryw fel t\u0177 cyhoeddi ar \u00f4l i'r gyfres clawr papur ddod i ben yn 1952. Mae cyhoeddiadau Llyfrau'r Dryw yn y 1950au a'r 1960au yn cynnwys y gyfres uchelgeisiol Crwydro Cymru, sy'n cynnwys cyfrolau o safon llenyddol uchel am siroedd a broydd Cymru, a'r cylchgronau arloesol Barn, yn Gymraeg, a Poetry Wales yn Saesneg. Lleihaodd cynnyrch y wasg yn y 1970au a daeth yn rhan o Gwmni Christopher Davies (Abertawe), mab Alun Talfan Davies sef ochr gyhoeddi Saesneg y wasg. Roedd argraffdy'r cwmni wedi ei sefydlu yn Llandybie. Daeth Emlyn Evans yn rheolwr ar y wasg yn 1957 ond fe ymddiswyddodd adeg anghydfod cyhoeddi Ieuenctid yw 'Mhechod gan John Rowlands. Dilynwyd ef gan Dennis Rees a dilynwyd yntau ddechrau'r 70au gan John Phillips.  Cyfres Llyfrau'r Dryw Cyhoeddwyd 44 o gyfrolau yn y gyfres clawr papur. Dyma nhw yn nhrefn eu cyhoeddi:  Deg Pregeth (amryw) Catiau Cwta, Sarnicol 1940, W. Ambrose Bebb Darlun a ch\u00e2n, Nantlais Gyda'r Glannau, Edward Tegla Davies Stor\u00efau Gwallter Map, addaswyd gan R. T. Jenkins Hen Ddwylo, E. Llwyd Williams Sgweier Hafila, T. Hughes Jones Y Baradwys Bell, W. Ambrose Bebb Aneswyth Hoen, Kate Bosse-Griffiths Jones y Plisman, John Aelod Jones Hwiangerddi'r Wlad, gol. Eluned Bebb Cerrig Milltir, Thomas Jones Stor\u00efau o'r Rwsieg, cyf. T. Hudson Williams Cerddi'r Hogiau, W. D. Williams Cyfrinach yr Ogof, T. Glyndwr Jones 1941, W. Ambrose Bebb Adfeilion, Alwyn D. Rees David Lloyd George, E. Morgan Humphreys Dechrau'r Daith, Edward Tegla Davies Cwlwm y Dialydd, G. E. Breeze Tua'r Cyfnos, E. Llwyd Williams Cap y Cythraul, J. R. Lloyd-Hughes Brithgofion, T. Gwynn Jones Yr Ysgol Sul, W. Ambrose Bebb Coed T\u00e2n a stor\u00efau eraill (amryw) Gwedd\u00efau, gol. y Parch. D. Tecwyn Evans Lampau'r Hwyr, Elfed Ffynhonnau Elim, Idris Thomas Meddwn i, Ifor Williams Yr Aelwyd, Gwenda Gruffudd Cap Wil Tomos, Islwyn Williams Y G\u0175r Drws Nesaf, J. Ellis Williams Crefydd heddiw ac yfory, Dr. Martin Lloyd Jones Straeon y Meirw, Jac L. Williams Straeon J.E.. J. E. Williams Chwedlau Dau Fynydd, Gomer M. Roberts Y Dillad Sy'n Gwneud y Dyn, Tom P. Williams Y Diafol i Dalu, W. D. P. Davies Gadael Tir, W. Ambrose Bebb Cofio Doe, D. Perry Jones Detholiad o adroddiadau, gol. Trebor Lloyd Evans Blodeugerdd o Englynion, gol. Aneirin Talfan Davies Stor\u00efau Moelona, Moelona","1406":"T\u0177 cyhoeddi Cymraeg a fu'n rhan ganolog o fyd cyhoeddi llyfrau Cymraeg o'r 1940au hyd y 1970au oedd Llyfrau'r Dryw. Sefydlwyd Llyfrau'r Dryw yn Llandybie yn 1940 gan y llenor Aneirin Talfan Davies a'i frawd Alun Talfan Davies. Cyfres o lyfrau bach clawr papur yn y Gymraeg, dan yr argraffnod Llyfrau'r Dryw, ar bynciau amrywiol oedd man cychwyn y cyhoeddwyr. Eu bwriad oedd 'cyflenwi llyfrau clawr papur rhad i'r werin gan awduron o safon'. Ymhlith yr awduron hynny oedd Edward Tegla Davies, Kate Bosse-Griffiths, Sarnicol, R. T. Jenkins, William Ambrose Bebb, T. Gwynn Jones, Thomas Jones, Ifor Williams, Alwyn D. Rees ac E. Morgan Humphreys. Straeon ac ysgrifau ar bynciau amrywiol a geid yn y rhan fwyaf o'r cyfrolau yn y gyfres, gydag ambell eithriad fel casgliad o hwiangerddi Cymraeg gan Eluned Bebb. Chwareai'r llyfrau poblogaidd hyn ran bwysig yn adfywio'r farchnad llyfrau Cymraeg yn y 1950au, pan wynebai argyfwng oherwydd diffyg deunydd darllen poblogaidd. Parhaodd Llyfrau'r Dryw fel t\u0177 cyhoeddi ar \u00f4l i'r gyfres clawr papur ddod i ben yn 1952. Mae cyhoeddiadau Llyfrau'r Dryw yn y 1950au a'r 1960au yn cynnwys y gyfres uchelgeisiol Crwydro Cymru, sy'n cynnwys cyfrolau o safon llenyddol uchel am siroedd a broydd Cymru, a'r cylchgronau arloesol Barn, yn Gymraeg, a Poetry Wales yn Saesneg. Lleihaodd cynnyrch y wasg yn y 1970au a daeth yn rhan o Gwmni Christopher Davies (Abertawe), mab Alun Talfan Davies sef ochr gyhoeddi Saesneg y wasg. Roedd argraffdy'r cwmni wedi ei sefydlu yn Llandybie. Daeth Emlyn Evans yn rheolwr ar y wasg yn 1957 ond fe ymddiswyddodd adeg anghydfod cyhoeddi Ieuenctid yw 'Mhechod gan John Rowlands. Dilynwyd ef gan Dennis Rees a dilynwyd yntau ddechrau'r 70au gan John Phillips.  Cyfres Llyfrau'r Dryw Cyhoeddwyd 44 o gyfrolau yn y gyfres clawr papur. Dyma nhw yn nhrefn eu cyhoeddi:  Deg Pregeth (amryw) Catiau Cwta, Sarnicol 1940, W. Ambrose Bebb Darlun a ch\u00e2n, Nantlais Gyda'r Glannau, Edward Tegla Davies Stor\u00efau Gwallter Map, addaswyd gan R. T. Jenkins Hen Ddwylo, E. Llwyd Williams Sgweier Hafila, T. Hughes Jones Y Baradwys Bell, W. Ambrose Bebb Aneswyth Hoen, Kate Bosse-Griffiths Jones y Plisman, John Aelod Jones Hwiangerddi'r Wlad, gol. Eluned Bebb Cerrig Milltir, Thomas Jones Stor\u00efau o'r Rwsieg, cyf. T. Hudson Williams Cerddi'r Hogiau, W. D. Williams Cyfrinach yr Ogof, T. Glyndwr Jones 1941, W. Ambrose Bebb Adfeilion, Alwyn D. Rees David Lloyd George, E. Morgan Humphreys Dechrau'r Daith, Edward Tegla Davies Cwlwm y Dialydd, G. E. Breeze Tua'r Cyfnos, E. Llwyd Williams Cap y Cythraul, J. R. Lloyd-Hughes Brithgofion, T. Gwynn Jones Yr Ysgol Sul, W. Ambrose Bebb Coed T\u00e2n a stor\u00efau eraill (amryw) Gwedd\u00efau, gol. y Parch. D. Tecwyn Evans Lampau'r Hwyr, Elfed Ffynhonnau Elim, Idris Thomas Meddwn i, Ifor Williams Yr Aelwyd, Gwenda Gruffudd Cap Wil Tomos, Islwyn Williams Y G\u0175r Drws Nesaf, J. Ellis Williams Crefydd heddiw ac yfory, Dr. Martin Lloyd Jones Straeon y Meirw, Jac L. Williams Straeon J.E.. J. E. Williams Chwedlau Dau Fynydd, Gomer M. Roberts Y Dillad Sy'n Gwneud y Dyn, Tom P. Williams Y Diafol i Dalu, W. D. P. Davies Gadael Tir, W. Ambrose Bebb Cofio Doe, D. Perry Jones Detholiad o adroddiadau, gol. Trebor Lloyd Evans Blodeugerdd o Englynion, gol. Aneirin Talfan Davies Stor\u00efau Moelona, Moelona","1407":"Ras hwyl gyfnewid er lles y Gymraeg yw Ras yr Iaith. Seiliwyd hi ar rasys iaith eraill fel ar Redadeg (Llydaw), Korrika (Gwlad y Basg) a'r Rith (Iwerddon). Trefnwyd Ras yr Iaith 2014 gan wirfoddolwyr lleol o dan arweiniad Cered: Menter Iaith Ceredigion ond bellach mae wedi tyfu y tu hwnt i Geredigion ac mae'n cael ei gydlynu yn genedlaethol gan Fentrau Iaith Cymru. Un o amcanion y ras yw codi arian, ac mae unrhyw elw a wneir yn cael ei fuddsoddi ar ffurf grantiau i hyrwyddo'r Gymraeg yn ardal y Ras.  Trefniant Cynhaliwyd Ras yr Iaith am y tro cyntaf yn 2014. Yn wahanol i rasys y gwledydd eraill, dim ond yn y trefi y bydd Ras yr Iaith yn rhedeg. Yn wahanol hefyd i rasys Gwlad y Basg a Llydaw, nid yw'n rhedeg yn ddi-dor, ddydd a nos. Gweinyddir Ras yr Iaith gan gwmni Rhedadeg Cyf, a sefydlwyd gan Si\u00f4n Jobbins. Mae grwpiau, busnesau, cynghorau cymuned, ysgolion neu unigolion yn talu \u00a350 i noddi a rhedeg cilomedr. Codir arian hefyd gan noddwyr masnachol.  Ras 2014 Dechreuodd Ras 2014 yn Senedd-dy Owain Glyn D\u0175r ym Machynlleth, gan orffen yn Aberteifi. Noddwyd baton Ras 2014 gan fudiad Mentrau Iaith Cymru a'i chreu gan Ysgol Penweddig, Aberystwyth. Bu Dewi Pws yn arwain gan roi annogaeth a chyngor i'r rhedwyr o Fan y Ras. Noddwyd cilomedrau'r Ras gan amrywiaeth eang o noddwyr yn talu \u00a350, gan gynnwys busnesau, ysgolion, capeli, clybiau a chyrff cyhoeddus. O'r arian nawdd a godwyd gan noddwyr a rhedwyr y Ras, llwyddwyd i ddosbarthu gwerth \u00a34,000 o grantiau i hyrwyddo'r Gymraeg yn yr ardaloedd lle rhedwyd y Ras.  Ras 2016 Cynhaliwyd y Ras dros dri diwrnod gyda chydweithrediad agos sawl un o Fentrau Iaith Cymru, gyda Si\u00f4n Jobbins yn cydlynu. Rhedwyd drwy ganol trefi ond nid rhyngddynt. Cafwyd cefnogaeth Dewi Pws unwaith eto, a bu sawl person amlwg yn rhedeg ac yn cefnogi gan gynnwys y cyflwynydd teledu a'r dyfarnwr, Owain Gwynedd, a redodd y diwrnod cyntaf i gyd, a'r cyflwynydd teledu a'r rhedwraig brofiadol Angharad Mair a fu'n rhedeg yng Nghaerfyrddin. Bu cyngherddau fin nos yng nghastell Aberteifi i ddathlu'r Ras (nos Iau 7 Gorffennaf) ac yn Nh\u0177 Newton, Llandeilo (nos Wener 8 Gorffennaf). Diwrnod Un - Dydd Mercher 6 Gorffennaf: Bangor - Bethesda - Llanrwst - Blaenau Ffestiniog - y Bala - Dolgellau - Machynlleth. (nodwyd Betws y Coed ar y llenyddiaeth, ond ni redwyd drwy'r pentref am resymau diogelwch). Diwrnod Dau - Dydd Iau 7 Gorffennaf: Aberystwyth - Tregaron - Llanbedr Pont Steffan - Aberaeron - Ceinewydd - Llandysul - Castellnewydd Emlyn - Aberteifi. Diwrnod Tri - Dydd Gwener 8 Gorffennaf: Crymych - Arberth - Dinbych y Pysgod - San Cl\u00ear - Caerfyrddin - Rhydaman - Brynaman - Llanymddyfri - Llandeilo.   Ras 2018 Cynhaliwyd Ras 2018 unwaith eto dros dair diwrnod ond gan estyn tiriogaeth y Ras i'r dwyrain ac i F\u00f4n am y tro cyntaf. Trefnwyd y Ras gan Fentrau Iaith Cymru mewn cydweithrediad gyda chwmni Rhedadeg Cyf. Bu Dewi Pws Morris yn gyfrifol am arwain y Ras ar Ddiwrnod 1 (dydd Mercher 4 Gorffennaf 2018) gan godi hwyl a chadw trefn o gefn fan y Ras fel y gwnaeth yn y ddau Ras flaenorol. Mewn trefi eraill cafwyd enwogion eraill neu Prif Weithredwr Mentrau Iaith Cymru, Heledd ap Gwynfor. Gweler enwau'r enwogion wrth ymyl y trefi lle buont yn arwain. Diwrnod Un - dydd Mercher 4 Gorffennaf 2018: Wrecsam - Porthaethwy gan gynnwys redeg dros Bont y Borth o dafarn yr Antelope yn sir Gaernarfon - Bangor - Llanrwst - Machynlleth - Aberystwyth. Diwrnod Dau - dydd Iau 5 Gorffennaf 2018: Hwlffordd - Caerfyrddin - Rhydaman - Llanelli, Tudur Phillips. Diwrnod Tri - dydd Gwener 6 Gorffennaf 2018: Ystradgynlais Martin Geraint, - Pontardawe - Clydach - Porthcawl, Leon Welsby - Caerffili.  Cyfeiriadau Dolenni allanol Gwefan Ras yr Iaith Gwefan Korrika Gwefan ar Redadeg Gwefan an Rith Archifwyd 2013-02-25 yn y Peiriant Wayback.","1408":"Ras hwyl gyfnewid er lles y Gymraeg yw Ras yr Iaith. Seiliwyd hi ar rasys iaith eraill fel ar Redadeg (Llydaw), Korrika (Gwlad y Basg) a'r Rith (Iwerddon). Trefnwyd Ras yr Iaith 2014 gan wirfoddolwyr lleol o dan arweiniad Cered: Menter Iaith Ceredigion ond bellach mae wedi tyfu y tu hwnt i Geredigion ac mae'n cael ei gydlynu yn genedlaethol gan Fentrau Iaith Cymru. Un o amcanion y ras yw codi arian, ac mae unrhyw elw a wneir yn cael ei fuddsoddi ar ffurf grantiau i hyrwyddo'r Gymraeg yn ardal y Ras.  Trefniant Cynhaliwyd Ras yr Iaith am y tro cyntaf yn 2014. Yn wahanol i rasys y gwledydd eraill, dim ond yn y trefi y bydd Ras yr Iaith yn rhedeg. Yn wahanol hefyd i rasys Gwlad y Basg a Llydaw, nid yw'n rhedeg yn ddi-dor, ddydd a nos. Gweinyddir Ras yr Iaith gan gwmni Rhedadeg Cyf, a sefydlwyd gan Si\u00f4n Jobbins. Mae grwpiau, busnesau, cynghorau cymuned, ysgolion neu unigolion yn talu \u00a350 i noddi a rhedeg cilomedr. Codir arian hefyd gan noddwyr masnachol.  Ras 2014 Dechreuodd Ras 2014 yn Senedd-dy Owain Glyn D\u0175r ym Machynlleth, gan orffen yn Aberteifi. Noddwyd baton Ras 2014 gan fudiad Mentrau Iaith Cymru a'i chreu gan Ysgol Penweddig, Aberystwyth. Bu Dewi Pws yn arwain gan roi annogaeth a chyngor i'r rhedwyr o Fan y Ras. Noddwyd cilomedrau'r Ras gan amrywiaeth eang o noddwyr yn talu \u00a350, gan gynnwys busnesau, ysgolion, capeli, clybiau a chyrff cyhoeddus. O'r arian nawdd a godwyd gan noddwyr a rhedwyr y Ras, llwyddwyd i ddosbarthu gwerth \u00a34,000 o grantiau i hyrwyddo'r Gymraeg yn yr ardaloedd lle rhedwyd y Ras.  Ras 2016 Cynhaliwyd y Ras dros dri diwrnod gyda chydweithrediad agos sawl un o Fentrau Iaith Cymru, gyda Si\u00f4n Jobbins yn cydlynu. Rhedwyd drwy ganol trefi ond nid rhyngddynt. Cafwyd cefnogaeth Dewi Pws unwaith eto, a bu sawl person amlwg yn rhedeg ac yn cefnogi gan gynnwys y cyflwynydd teledu a'r dyfarnwr, Owain Gwynedd, a redodd y diwrnod cyntaf i gyd, a'r cyflwynydd teledu a'r rhedwraig brofiadol Angharad Mair a fu'n rhedeg yng Nghaerfyrddin. Bu cyngherddau fin nos yng nghastell Aberteifi i ddathlu'r Ras (nos Iau 7 Gorffennaf) ac yn Nh\u0177 Newton, Llandeilo (nos Wener 8 Gorffennaf). Diwrnod Un - Dydd Mercher 6 Gorffennaf: Bangor - Bethesda - Llanrwst - Blaenau Ffestiniog - y Bala - Dolgellau - Machynlleth. (nodwyd Betws y Coed ar y llenyddiaeth, ond ni redwyd drwy'r pentref am resymau diogelwch). Diwrnod Dau - Dydd Iau 7 Gorffennaf: Aberystwyth - Tregaron - Llanbedr Pont Steffan - Aberaeron - Ceinewydd - Llandysul - Castellnewydd Emlyn - Aberteifi. Diwrnod Tri - Dydd Gwener 8 Gorffennaf: Crymych - Arberth - Dinbych y Pysgod - San Cl\u00ear - Caerfyrddin - Rhydaman - Brynaman - Llanymddyfri - Llandeilo.   Ras 2018 Cynhaliwyd Ras 2018 unwaith eto dros dair diwrnod ond gan estyn tiriogaeth y Ras i'r dwyrain ac i F\u00f4n am y tro cyntaf. Trefnwyd y Ras gan Fentrau Iaith Cymru mewn cydweithrediad gyda chwmni Rhedadeg Cyf. Bu Dewi Pws Morris yn gyfrifol am arwain y Ras ar Ddiwrnod 1 (dydd Mercher 4 Gorffennaf 2018) gan godi hwyl a chadw trefn o gefn fan y Ras fel y gwnaeth yn y ddau Ras flaenorol. Mewn trefi eraill cafwyd enwogion eraill neu Prif Weithredwr Mentrau Iaith Cymru, Heledd ap Gwynfor. Gweler enwau'r enwogion wrth ymyl y trefi lle buont yn arwain. Diwrnod Un - dydd Mercher 4 Gorffennaf 2018: Wrecsam - Porthaethwy gan gynnwys redeg dros Bont y Borth o dafarn yr Antelope yn sir Gaernarfon - Bangor - Llanrwst - Machynlleth - Aberystwyth. Diwrnod Dau - dydd Iau 5 Gorffennaf 2018: Hwlffordd - Caerfyrddin - Rhydaman - Llanelli, Tudur Phillips. Diwrnod Tri - dydd Gwener 6 Gorffennaf 2018: Ystradgynlais Martin Geraint, - Pontardawe - Clydach - Porthcawl, Leon Welsby - Caerffili.  Cyfeiriadau Dolenni allanol Gwefan Ras yr Iaith Gwefan Korrika Gwefan ar Redadeg Gwefan an Rith Archifwyd 2013-02-25 yn y Peiriant Wayback.","1409":"Ras hwyl gyfnewid er lles y Gymraeg yw Ras yr Iaith. Seiliwyd hi ar rasys iaith eraill fel ar Redadeg (Llydaw), Korrika (Gwlad y Basg) a'r Rith (Iwerddon). Trefnwyd Ras yr Iaith 2014 gan wirfoddolwyr lleol o dan arweiniad Cered: Menter Iaith Ceredigion ond bellach mae wedi tyfu y tu hwnt i Geredigion ac mae'n cael ei gydlynu yn genedlaethol gan Fentrau Iaith Cymru. Un o amcanion y ras yw codi arian, ac mae unrhyw elw a wneir yn cael ei fuddsoddi ar ffurf grantiau i hyrwyddo'r Gymraeg yn ardal y Ras.  Trefniant Cynhaliwyd Ras yr Iaith am y tro cyntaf yn 2014. Yn wahanol i rasys y gwledydd eraill, dim ond yn y trefi y bydd Ras yr Iaith yn rhedeg. Yn wahanol hefyd i rasys Gwlad y Basg a Llydaw, nid yw'n rhedeg yn ddi-dor, ddydd a nos. Gweinyddir Ras yr Iaith gan gwmni Rhedadeg Cyf, a sefydlwyd gan Si\u00f4n Jobbins. Mae grwpiau, busnesau, cynghorau cymuned, ysgolion neu unigolion yn talu \u00a350 i noddi a rhedeg cilomedr. Codir arian hefyd gan noddwyr masnachol.  Ras 2014 Dechreuodd Ras 2014 yn Senedd-dy Owain Glyn D\u0175r ym Machynlleth, gan orffen yn Aberteifi. Noddwyd baton Ras 2014 gan fudiad Mentrau Iaith Cymru a'i chreu gan Ysgol Penweddig, Aberystwyth. Bu Dewi Pws yn arwain gan roi annogaeth a chyngor i'r rhedwyr o Fan y Ras. Noddwyd cilomedrau'r Ras gan amrywiaeth eang o noddwyr yn talu \u00a350, gan gynnwys busnesau, ysgolion, capeli, clybiau a chyrff cyhoeddus. O'r arian nawdd a godwyd gan noddwyr a rhedwyr y Ras, llwyddwyd i ddosbarthu gwerth \u00a34,000 o grantiau i hyrwyddo'r Gymraeg yn yr ardaloedd lle rhedwyd y Ras.  Ras 2016 Cynhaliwyd y Ras dros dri diwrnod gyda chydweithrediad agos sawl un o Fentrau Iaith Cymru, gyda Si\u00f4n Jobbins yn cydlynu. Rhedwyd drwy ganol trefi ond nid rhyngddynt. Cafwyd cefnogaeth Dewi Pws unwaith eto, a bu sawl person amlwg yn rhedeg ac yn cefnogi gan gynnwys y cyflwynydd teledu a'r dyfarnwr, Owain Gwynedd, a redodd y diwrnod cyntaf i gyd, a'r cyflwynydd teledu a'r rhedwraig brofiadol Angharad Mair a fu'n rhedeg yng Nghaerfyrddin. Bu cyngherddau fin nos yng nghastell Aberteifi i ddathlu'r Ras (nos Iau 7 Gorffennaf) ac yn Nh\u0177 Newton, Llandeilo (nos Wener 8 Gorffennaf). Diwrnod Un - Dydd Mercher 6 Gorffennaf: Bangor - Bethesda - Llanrwst - Blaenau Ffestiniog - y Bala - Dolgellau - Machynlleth. (nodwyd Betws y Coed ar y llenyddiaeth, ond ni redwyd drwy'r pentref am resymau diogelwch). Diwrnod Dau - Dydd Iau 7 Gorffennaf: Aberystwyth - Tregaron - Llanbedr Pont Steffan - Aberaeron - Ceinewydd - Llandysul - Castellnewydd Emlyn - Aberteifi. Diwrnod Tri - Dydd Gwener 8 Gorffennaf: Crymych - Arberth - Dinbych y Pysgod - San Cl\u00ear - Caerfyrddin - Rhydaman - Brynaman - Llanymddyfri - Llandeilo.   Ras 2018 Cynhaliwyd Ras 2018 unwaith eto dros dair diwrnod ond gan estyn tiriogaeth y Ras i'r dwyrain ac i F\u00f4n am y tro cyntaf. Trefnwyd y Ras gan Fentrau Iaith Cymru mewn cydweithrediad gyda chwmni Rhedadeg Cyf. Bu Dewi Pws Morris yn gyfrifol am arwain y Ras ar Ddiwrnod 1 (dydd Mercher 4 Gorffennaf 2018) gan godi hwyl a chadw trefn o gefn fan y Ras fel y gwnaeth yn y ddau Ras flaenorol. Mewn trefi eraill cafwyd enwogion eraill neu Prif Weithredwr Mentrau Iaith Cymru, Heledd ap Gwynfor. Gweler enwau'r enwogion wrth ymyl y trefi lle buont yn arwain. Diwrnod Un - dydd Mercher 4 Gorffennaf 2018: Wrecsam - Porthaethwy gan gynnwys redeg dros Bont y Borth o dafarn yr Antelope yn sir Gaernarfon - Bangor - Llanrwst - Machynlleth - Aberystwyth. Diwrnod Dau - dydd Iau 5 Gorffennaf 2018: Hwlffordd - Caerfyrddin - Rhydaman - Llanelli, Tudur Phillips. Diwrnod Tri - dydd Gwener 6 Gorffennaf 2018: Ystradgynlais Martin Geraint, - Pontardawe - Clydach - Porthcawl, Leon Welsby - Caerffili.  Cyfeiriadau Dolenni allanol Gwefan Ras yr Iaith Gwefan Korrika Gwefan ar Redadeg Gwefan an Rith Archifwyd 2013-02-25 yn y Peiriant Wayback.","1412":"Y Pla Du yw'r enw a ddefynyddir am y pandemig gwaethaf a gofnodwyd yn hanes y ddynoliaeth. Dechreuodd yn ne-orllewin Asia ac ymledodd i Ewrop erbyn diwedd y 1340au. Credir i o leiaf 75 miliwn o bobl farw o'r pla, gan gynnwys o leiaf draean o boblogaeth Ewrop. Cafodd y pla effaith fawr ar Ewrop, gan achosi nifer o newidiadau cymdeithasol. Lleihaodd awdurdod yr Eglwys Gatholig, ac arweiniodd at erlid Iddewon.  Tarddiad ac ymlediad Credir fod y pla wedi ei achosi gan Yersinia pestis, sy'n endemig yng nghanolbarth Asia. Mae'r bacillus yn cael ei gario mewn chwain sy'n byw ar lygod mawr, ond yn medru brathu bodau dynol hefyd. Efallai fod y pla wedi ei gario tua'r dwyrain a'r gorllewin gan fyddinoedd y Mongoliaid. Roedd dau fersiwn o'r pla, y math biwbonig, a geid o frathiadau chwain oedd yn cario'r haint, a'r math niwmonig, y gellid ei ddal trwy anadlu.  Effeithiwyd Tsieina gan y pla o 1334, gyda marwolaeth sylweddol yn 1353\u20131354. Yn y gorllewin, cyrhaeddodd ddinasoedd Caergystennin a Trebizond yn 1347. Yr un flwyddyn yr oedd dinas Caffa yn y Crimea, oedd yn berchen i Genova, dan warchae gan fyddin y Mongol. Pan ddechreuodd marwolaeth oherwydd y pla, lledaenwyd y pla i dde Ewrop, gan gyrraedd Messina yn Yr Eidal yn Hydref 1347. O'r Eidal lledaenodd y pla tua'r gogledd-orllewin, i Ffrainc, Spaen, Portiwgal a Lloegr erbyn haf 1348, i'r Almaen a gwledydd Llychlyn rhwng 1348 a 1350, a gogledd-orllewin Rwsia yn 1351. Ni effeithiwyd pob gwlad mor drwm, er enghraifft dihangodd rhannau o Wlad Pwyl bron yn ddianaf, ac ni fu'r pla gynddrwg yn yr Iseldiroedd ag yn y rhan fwyaf o Ewrop.  Y Pla Du yng Nghymru Yng Nghymru, yr oedd y pla wedi cyrraedd Caerfyrddin a'r Fenni erbyn Mawrth 1349. Cofnododd y bardd Ieuan Gethin o Flaenau Morgannwg fod pob un o'i feibion wedi marw o'r pla. Cred John Davies fod o leiaf chwarter poblogaeth Cymru wedi marw yn 1349-1350. Efallai fod y pla wedi bod yn llai angheuol yn yr ardaloedd mynyddig nag ar y gwastadeddau. Credir fod effaith y Pla Du ar yr economi wedi bod yn rhannol gyfrifol am yr anfodlonrwydd a arweiniodd at wrthryfel Owain Glynd\u0175r. Effeithiau Barn croniclwyr ar y pryd oedd fod tua traean o boblogaeth Ewrop wedi marw o'r pla, ond mae rhai ysgolheigion diweddar o'r farn bod dros hanner y boblogaeth wedi marw. Roedd y ganran fu farw yn arbennig o uchel yn y dinasoedd. Effeithiwyd yn sylweddol ar economi Ewrop. Mae'n debyg i'r taeogion ddioddef yn arbennig o effeithiau'r pla, gan achosi prinder llafur ar y tir. Cynyddodd y duedd i'r caeau mawr agored oedd yn nodweddiadol o'r cyfnod cyn y pla gael ei rhannu yn ffermydd llai, yn cael eu trin gan denantiaid rhyddion yn hytrach na gan daeogion oedd wedi eu rhwymo wrth y tir. Rhoddodd y pla ddiwedd ar gryn nifer o bentrefi trwy Ewrop, ac effeithiwyd ar d\u0175f llawer o'r trefi am flynyddoedd lawer. Dychwelodd y Pla Du nifer o weithiau, yn arbennig yn 1361 a 1369, a hyd at y 17g.  Llenyddiaeth Ceir disgrifiad o'r Pla Du, neu o leiaf s\u00f4n amdano, mewn cerddi gan nifer o feirdd o'r cyfnod, yn cynnwys Ieuan Gethin. Yn y cyfnod modern, y Pla Du yw cefndir y nofel Y Pla gan William Owen Roberts.  Cyfeiriadau","1413":"Canwr Cymreig sy'n nodweddiadol am ei lais sy'n ymestyn dros sawl wythfed ydy Syr Thomas Jones Woodward neu Tom Jones (ganwyd 7 Mehefin 1940, Pontypridd). Mae'n enedigol o bentref Trefforest. Mae e wedi ennill Gwobr Grammy, ac ymhlith ei ganeuon enwocaf, gellid crybwyll The Green Green Grass of Home a Delilah.  Bywyd cynnar Ganwyd Thomas John Woodward, yn 57 Kingsland Terrace, Trefforest, Pontypridd, Sir Forgannwg. Ei rieni oedd Thomas Woodward (bu farw 5 Hydref 1981), gl\u00f6wr, a Freda Jones (bu farw 7 Chwefror 2003). Roedd tri o'i deulu o dras Seisnig: roedd ei dad-cu tadol, James Woodward, yn haliwr haearnwerthwr o Swydd Gaerloyw, ac roedd ei fam-gu dadol o Wiltshire. Roedd ei dad-cu mamol yn Gymraeg, a ganwyd ei fam-gu famol ym Mhontypridd, i rieni o Wlad yr Haf a Wiltshire.Mynychodd Jones Ysgol Fabanod Wood Road, Ysgol Gynradd Wood Road ac Ysgol Uwchradd Fodern Pontypridd Central. Dechreuodd ganu yn ifanc iawn: Roedd yn canu'n rheolaidd mewn digwyddiadau teuluol, priodasau ac yng ngh\u00f4r yr ysgol. Nid oedd Jones yn hoffi ysgol na chwaraeon, ond magodd hyder drwy ei dalent i ganu. Yn 12 oed cafodd fod y dici\u00e2u arno. Blynyddoedd yn ddiweddarach dywedodd: \"Treuliais i ddwy flynedd yn y gwely yn gwella. Dyna'r adeg waetha yn fy mywyd.\" Wrth wella nid oedd ganddo ddim i'w wneud heblaw gwrando ar gerddoriaeth a darlunio.Datblygodd arddull canu Jones allan o synau cerddoriaeth soul Americanaidd. Roedd ei ddylanwadau cynnar yn cynnwys cantorion y felan ac R&B fel Little Richard, Solomon Burke, Jackie Wilson a Brook Benton, ynghyd \u00e2 Elvis Presley, oedd yn eilun i Jones a daeth yn ffrindiau agos gydag e yn ddiweddarach.Yn Mawrth 1957 priododd Jones ei gariad o'r ysgol uwchradd, Linda Trenchard, pan oedd y ddau yn 16 mlwydd oed a Linda yn disgwyl plentyn ganddo. Ganwyd ei mab Mark yn y mis yn dilyn y briodas. I gynnal ei deulu ifanc, cymerodd Jones swydd mewn ffatri fenig ac yn ddiweddarach mewn gwaith adeiladu. Bywyd personol Roedd Jones yn briod gyda'i wraig Linda rhwng 1957 hyd ei marwolaeth yn 2016, er gwaetha bod yn anffyddlon yn ystod ei yrfa. Mae gan y cwpl un mab, Mark Woodward (1957). Ar anterth ei enwogrwydd, honnodd Jones ei fod wedi cael rhyw gyda fyny at 250 o grwpis y flwyddyn Unwaith arweiniodd ei fercheta at Linda i ymosod yn gorfforol arno.  Ar \u00f4l darllen am un garwriaeth yn y papur newydd, fe bwniodd a chiciodd Jones, ond ni ymladdodd 'e n\u00f4l. \"I took it\", dywedodd. Cafodd Jones garwriaethau gyda nifer o fenywod adnabyddus yn cynnwys Mary Wilson o The Supremes, cyflwynydd teledu Charlotte Laws a'r cyn Miss Byd Marjorie Wallace.  Honnodd Cassandra Peterson, sy'n fwy adnabyddus fel Elvira, Mistress of the Dark, ei bod wedi colli ei gwyryfdod i Jones.Ganwyd bachgen o ganlyniad i un garwriaeth. Yn Hydref 1987, tra ar daith yn yr UDA, cafodd Jones berthynas byr gyda'r model Katherine Berkery, a ddarganfu wedyn ei bod yn feichiog. Ar \u00f4l brwydr gyfreithiol oedd yn cynnwys profi DNA, dyfarnodd llys yn yr Unol Daleithiau yn 1989 mai Jones oedd tad y bachgen. Gwadodd Jones ganfyddiad y llys, hyd at 2008 pan gyfaddefodd y gwir. Nid yw wedi dangos diddordeb mewn cyfarfod ei fab, Jonathan Berkery.Yn dilyn etholiad Harold Wilson o'r Blaid Lafur fel Prif Weinidog yn 1974, daeth Jones yn alltud treth. Yn Mehefin 1976, prynodd blasty bric coch ar 363 Copa De Oro Road yn East Gate Bel Air, Los Angeles o Dean Martin am $500,000. Fe'i gwerthodd i Nicolas Cage yn 1998 am $6.469 miliwn yn \u00f4l adroddiadau. Yn 2009 ar \u00f4l 35 mlynedd o fyw yn yr UDA, datgelodd Jones ei fod e a'i wraig yn bwriadu symud yn \u00f4l i Brydain. Dywedodd Jones \"I've had a great time living in Los Angeles but after all these years, we think now is the time to move home\". Ar sioe The Chris Moyles Show ar 27 Gorffennaf 2009, dywedodd ei fod dal i fyw yn Los Angeles a'i fod am aros yno am y tro, ond ei fod dal yn ymweld \u00e2 gwledydd Prydain yn aml. Yn Hydref 2014 cyhoeddwyd ei hunangofiant Over the Top and Back: The Autobiography gan Michael Joseph. Yn adolygu'r llyfr yn The Express, dywedodd Clair Woodward, \"Yn nhraddodiad gymaint o hunangofiannau dyddiau yma, 'dyw Tom Jones ddim wir yn dweud beth ydych chi wir eisiau glywed. ... Beth sydd yn weddill yw stori ddifyr tu hwnt o Jones 'The Voice' sydd hefyd yn dweud stori am bop Prydeinig ac adloniant ysgafn o'r Chwedegau ymlaen.\"Bu farw y Fonesig Melinda Rose Woodward (Linda) ar 11 Ebrill 2016, wedi \"brwydr fer\" gyda chanser. Roedd Jones wedi canslo cyngherddau wythnos ynghynt oherwydd \"salwch difrifol\" yn y teulu. Cyfeiriadau Cysylltiad Allanol (Saesneg) Gwefan swyddogol","1416":"Mae llyfr dysgwr yn llyfr sy'n helpu dysgwyr i ddysgu ieithoedd newydd, drwy wersi ffurfiol, ymarferion darllen ayb.  Gwerslyfrau CBAC Mae gwerslyfrau cyfoes, fel arfer, yn dilyn dull o ddysgu a sefydlwyd gan CBAC:  Mynediad (melyn): Dyma'r lefel isaf addas ar gyfer pobl sy ddim yn siarad Cymraeg o gwbl - ddechreuwyr llwyr Sylfaen (gwyrdd): Lefel addas ar gyfer pobl sy'n deall tipyn o'r iaith - fel arfer ar \u00f4l dysgu am flwyddyn Canolradd (glas): Lefel addas ar gyfer pobl sy'n gallu siarad eithaf da - fel arfer ar \u00f4l dysgu am ddwy neu dair blynedd Uwch (porffor): Lefel addas ar gyfer pobl sy ddim yn rhugl ond sy'n gallu siarad braidd o dda, ac efallai codi hyder ynddynt Hyfedredd (du): Dyma'r lefel uchaf a gynigir. Mae'r cymhwyster hwn yn agored i siaradwyr iaith gyntaf yn ogystal \u00e2 siaradwyr ail iaith.Mae CBAC yn creu gwerslyfrau yn fersiwn y De a fersiwn y Gogledd. Mae sawl cwrs Cymraeg yn defnyddio'r llyfrau swyddogol, ond mae llawer o gyrsiau yn defnyddio'u llyfrau eu hunain, ond yn dilyn yr un maes llafur.  Nofelau dysgwr Fel ymateb i angen dysgwyr i fwynhau darllen, mae sawl cyhoeddwr yn creu nofelau dysgwyr ers y chwedegau, sy'n defnyddio iaith symlach nag arfer, neu'n rhoi geirfa yng nghefn y llyfr neu ar waelod pob tudalen. Ceir sawl genre - nofelau ffuglen (e.e. Pwy sy'n cofio Si\u00f4n), nofelau ffuglen hanesol (e.e. Ifor Bach), nofelau ffugwyddynol (e.e. Deltanet), ac ati. Maen nhw'n rhoi cyfle i ddysgwyr ddysgu geirfa newydd, adeiladu ar ei iaith a mwynhau darllen a hynny ar gyfer pob math o ddysgwyr: o lefel mynediad (e.e. e-ffrindiau) i lefel uchaf ac mae'n bosib i bobl sy'n rhugl yn iaith lafar wella eu darllen hefyd trwy ddefnyddio'r math hwn o lyfrau. Mae llyfrau eraill i ddysgwyr yn gynnwys Fi, a Mr Huws gan Mared Lewis, cyfres Blodwen Jones Archifwyd 2017-07-22 yn y Peiriant Wayback. gan Bethan Gwanas, Sg\u0175p! gan Lois Arnold, Budapest gan Elin Meek a Dysgu Byw Archifwyd 2017-01-29 yn y Peiriant Wayback. gan Sarah Reynolds.  Cylchgrawn dysgwyr Mae cylchgronau'n gallu rhoi'r cyfle i ddysgwyr i ddilyn materion cyfoes. Yn y Gymraeg, nid oedd ond un cylchgrawn dysgwr yn 2013: Lingo Newydd, ac mae e'n cefnogi bob lefel dysgu trwy ysgrifennu pob erthygl ar lefel mynediad (mewn glas), ar lefel sylfaen (gwyrdd) ac ar y lefel uchaf (coch). Mae parallel.cymru yn cylchgrawn arlein sy'n darparu erthgylau, llyfrau ac adnoddau dwyieithog am ddim. Cylchgrawn plant yw WCW a'i ffrindiau, ond mae e'n cynnwys tudalen gymorth (uniaith Saesneg) i rieni nad \u0177nt yn siarad Gymraeg, i esbonio'r erthyglau a'r gemau trwy'r cylchgrawn ac i alluogi rhieni di-Gymraeg i fwynhau'r cylchgrawn gyda'u plant.  Llyfrau dysgwyr eraill Mae sawl math arall o lyfrau dysgwyr. Yn ddiweddar, rhyddhaodd y Lolfa gyfres newydd i ddysgwyr yn cynnwys llawer o stori neu j\u00f4ciau byr gan sawl awdur i roi cyfle i ddysgwyr i ddarllen tipyn bob dydd, ar sawl pwnc. Mae cyfres Stori Sydyn yn llyfrau hyd at 128 tudalen, maent wedi'u cynllunio er mwyn hybu darllen ymhlith pobl h\u0177n, a darllenwyr llai hyderus i ddarllen mwy. Mae sawl lyfr Saeseng wedi cael eu cyfieithu i mewn i'r Gymraeg sy'n addas ma ddyswyr, ee Roald Dahl gan Elin Meek, Merch Ar-lein gan Eiry Miles a Harri Potter a Maen yr Athronydd gan Emily Huws. Llyfrau eraill sydd yn ffeithiol gan gynnwys cyfres Ar Ben Ffordd gan Y Lolfa, Ble Mae'r Gair gan Jo Knell, Cant y Cant Archifwyd 2017-02-01 yn y Peiriant Wayback. gan R. Alun Charles and The Welsh Learner's Dictionary Archifwyd 2020-08-14 yn y Peiriant Wayback. gan Heini Gruffudd. Mae rhestr o lyfrau sydd yn addas i ddysgwyr, gyda sylwadau o'r awduron, yw'r yma: http:\/\/parallel.cymru\/?p=1428  Cyfeiriadau","1418":"Mae llyfr dysgwr yn llyfr sy'n helpu dysgwyr i ddysgu ieithoedd newydd, drwy wersi ffurfiol, ymarferion darllen ayb.  Gwerslyfrau CBAC Mae gwerslyfrau cyfoes, fel arfer, yn dilyn dull o ddysgu a sefydlwyd gan CBAC:  Mynediad (melyn): Dyma'r lefel isaf addas ar gyfer pobl sy ddim yn siarad Cymraeg o gwbl - ddechreuwyr llwyr Sylfaen (gwyrdd): Lefel addas ar gyfer pobl sy'n deall tipyn o'r iaith - fel arfer ar \u00f4l dysgu am flwyddyn Canolradd (glas): Lefel addas ar gyfer pobl sy'n gallu siarad eithaf da - fel arfer ar \u00f4l dysgu am ddwy neu dair blynedd Uwch (porffor): Lefel addas ar gyfer pobl sy ddim yn rhugl ond sy'n gallu siarad braidd o dda, ac efallai codi hyder ynddynt Hyfedredd (du): Dyma'r lefel uchaf a gynigir. Mae'r cymhwyster hwn yn agored i siaradwyr iaith gyntaf yn ogystal \u00e2 siaradwyr ail iaith.Mae CBAC yn creu gwerslyfrau yn fersiwn y De a fersiwn y Gogledd. Mae sawl cwrs Cymraeg yn defnyddio'r llyfrau swyddogol, ond mae llawer o gyrsiau yn defnyddio'u llyfrau eu hunain, ond yn dilyn yr un maes llafur.  Nofelau dysgwr Fel ymateb i angen dysgwyr i fwynhau darllen, mae sawl cyhoeddwr yn creu nofelau dysgwyr ers y chwedegau, sy'n defnyddio iaith symlach nag arfer, neu'n rhoi geirfa yng nghefn y llyfr neu ar waelod pob tudalen. Ceir sawl genre - nofelau ffuglen (e.e. Pwy sy'n cofio Si\u00f4n), nofelau ffuglen hanesol (e.e. Ifor Bach), nofelau ffugwyddynol (e.e. Deltanet), ac ati. Maen nhw'n rhoi cyfle i ddysgwyr ddysgu geirfa newydd, adeiladu ar ei iaith a mwynhau darllen a hynny ar gyfer pob math o ddysgwyr: o lefel mynediad (e.e. e-ffrindiau) i lefel uchaf ac mae'n bosib i bobl sy'n rhugl yn iaith lafar wella eu darllen hefyd trwy ddefnyddio'r math hwn o lyfrau. Mae llyfrau eraill i ddysgwyr yn gynnwys Fi, a Mr Huws gan Mared Lewis, cyfres Blodwen Jones Archifwyd 2017-07-22 yn y Peiriant Wayback. gan Bethan Gwanas, Sg\u0175p! gan Lois Arnold, Budapest gan Elin Meek a Dysgu Byw Archifwyd 2017-01-29 yn y Peiriant Wayback. gan Sarah Reynolds.  Cylchgrawn dysgwyr Mae cylchgronau'n gallu rhoi'r cyfle i ddysgwyr i ddilyn materion cyfoes. Yn y Gymraeg, nid oedd ond un cylchgrawn dysgwr yn 2013: Lingo Newydd, ac mae e'n cefnogi bob lefel dysgu trwy ysgrifennu pob erthygl ar lefel mynediad (mewn glas), ar lefel sylfaen (gwyrdd) ac ar y lefel uchaf (coch). Mae parallel.cymru yn cylchgrawn arlein sy'n darparu erthgylau, llyfrau ac adnoddau dwyieithog am ddim. Cylchgrawn plant yw WCW a'i ffrindiau, ond mae e'n cynnwys tudalen gymorth (uniaith Saesneg) i rieni nad \u0177nt yn siarad Gymraeg, i esbonio'r erthyglau a'r gemau trwy'r cylchgrawn ac i alluogi rhieni di-Gymraeg i fwynhau'r cylchgrawn gyda'u plant.  Llyfrau dysgwyr eraill Mae sawl math arall o lyfrau dysgwyr. Yn ddiweddar, rhyddhaodd y Lolfa gyfres newydd i ddysgwyr yn cynnwys llawer o stori neu j\u00f4ciau byr gan sawl awdur i roi cyfle i ddysgwyr i ddarllen tipyn bob dydd, ar sawl pwnc. Mae cyfres Stori Sydyn yn llyfrau hyd at 128 tudalen, maent wedi'u cynllunio er mwyn hybu darllen ymhlith pobl h\u0177n, a darllenwyr llai hyderus i ddarllen mwy. Mae sawl lyfr Saeseng wedi cael eu cyfieithu i mewn i'r Gymraeg sy'n addas ma ddyswyr, ee Roald Dahl gan Elin Meek, Merch Ar-lein gan Eiry Miles a Harri Potter a Maen yr Athronydd gan Emily Huws. Llyfrau eraill sydd yn ffeithiol gan gynnwys cyfres Ar Ben Ffordd gan Y Lolfa, Ble Mae'r Gair gan Jo Knell, Cant y Cant Archifwyd 2017-02-01 yn y Peiriant Wayback. gan R. Alun Charles and The Welsh Learner's Dictionary Archifwyd 2020-08-14 yn y Peiriant Wayback. gan Heini Gruffudd. Mae rhestr o lyfrau sydd yn addas i ddysgwyr, gyda sylwadau o'r awduron, yw'r yma: http:\/\/parallel.cymru\/?p=1428  Cyfeiriadau","1419":"Newyddiadurwr, bardd, ysgolhaig a nofelydd oedd T. Gwynn Jones, enw llawn Thomas Gwyn Jones (10 Hydref 1871 \u2013 7 Mawrth 1949). Roedd T. Gwynn yn llenor amryddawn a wnaeth gyfraniad pwysig iawn i lenyddiaeth Gymraeg, ysgolheictod Cymreig ac astudiaethau ll\u00ean gwerin yn hanner cyntaf yr 20g. Roedd hefyd yn gyfieithydd medrus o'r Almaeneg, Groeg, Gwyddeleg a Saesneg. Cafod ei eni yn Gwyndy Uchaf, Betws yn Rhos yn yr hen Sir Ddinbych (sir Conwy heddiw), a'i gladdu ym mynwent Heol Llanbadarn. Roedd yn fab i Issac a Jane Jones. Priododd Margaret Jane Davies yn 1899.  Bywgraffiad Cafodd T. Gwynn Jones ei addysg gynnar yn Ninbych ac Abergele. Daeth yn is-olygydd Baner ac Amserau Cymru (Y Faner) yn 1890. Ysgrifennodd gofiant ardderchog i'r cyhoeddwr Rhyddfrydol Thomas Gee sy'n ddrych i'w oes yn ogystal \u00e2'i waith. Yn 1894 symudodd i Lerpwl a dod yn is-olygydd i Isaac Foulkes. Erbyn 1898 roedd yn is-olygydd ar Yr Herald a'r Caernarvon and Denbigh Herald. Bu wedyn yn olygydd ar Bapur Pawb. Yn 1905, treuliodd sawl mis yn yr Aifft - Alexandria a Chairo - i geisio lleddfu diagnosis o'r dici\u00e2u. Yn 1908 bu'n o sylfaenwyr Clwb Awen a Ch\u00e2n yng Nghaernarfon. Aeth i weithio i Lyfrgell Genedlaethol Cymru yn Aberystwyth yn 1909 ar \u00f4l blynyddoedd o newyddiadura, ac wedyn bu'n ddarlithydd yn yr adran Gymraeg yng Ngholeg Prifysgol Cymru, Aberystwyth. Yn 1919 daeth yn athro llenyddiaeth Gymraeg yn y coleg hwnnw hyd at ei ymddeoliad yn 1937. Enillodd gadair Eisteddfod Genedlaethol Cymru Bangor 1902 am ei awdl Ymadawiad Arthur, a hefyd yn Eisteddfod Genedlaethol Llundain yn 1909. Anrhydeddwyd ef \u00e2 D.Lit. Prifysgol Cymru a Phrifysgol Iwerddon, ill dau yn 1938. Roedd yn wrthwynebydd cadarn yn erbyn y Rhyfel Byd Cyntaf. Cerddodd allan o Gapel Tabernacl, Aberystwyth pan wedd\u00efodd y gweinidog am fuddugoliaeth i Brydain yn y rhyfel.  Oriel        Llyfryddiaeth ddethol Llyfrau T. Gwynn Jones Caradog yn Rhufain (Wrecsam, 1914). [Drama] Dafydd ap Gruffydd (Aberystwyth, 1914). [Drama] Tir na N-\u00f3g (Caerdydd, 1916). [Drama] Dewi Sant (Wrecsam, 1916). [Drama] Y Gloyn Byw (Y Drenewydd, 1922). [Drama] Anrhydedd (Caerdydd, 1923). [Drama] Y Gainc Olaf (Wrecsam, 1934). [Drama] Y Dwymyn, 1934\u201335 (Caerdydd, 1972). Dylanwadau (Bethesda, 1986). Tudur Aled, (gol.) T. Gwynn Jones, Gwaith Tudur Aled (Caerdydd, 1926). [Golygiad mewn dwy gyfrol o gerddi Tudur Aled.] Welsh Folklore and Folk Custom (Llundain, 1930). [Astudiaeth arloesol o l\u00ean gwerin Cymru.] Marged Enid Griffiths, (gol.) T. Gwynn Jones, Early Vacation in Welsh (Caerdydd, 1937). Pietro Mascagni, trosiad i\u2019r Gymraeg gan Dyfnallt Morgan, (gol.) T. Gwynn Jones, Gwyddoch Amdano (Porthmadog, 1987). Gounod, (gol. a chyf.) T. Gwynn Jones, Rhowch i mi nerth (Porthmadog, 1987). Adolygiad\/au: T. Gwynn Jones, Y Faner (17.2.89), 14. Ymadawiad Arthur (Caernarfon, 1910). [Cerddi] T. P. Ellis, Dreams and memories (Y Drenewydd, 1936), gyda T. Gwynn Jones, \u2018Foreward\u2019, t. Vii. Caniadau (Wrecsam, 1934) [Cerddi] Astudiaethau (Wrecsam, 1935). [Ysgrifau] Beirniadaeth a Myfyrdod (Wrecsam, 1935). [Ysgrifau] Brethyn Cartref (Caernarfon, 1913). [Straeon] John Homer (Wrecsam, 1923). [Nofel] Peth Nas Lleddir (Aberd\u00e2r, 1921). Rhieingerddi\u2019r Gogynfeirdd (Dinbych, 1915). [Astudiaeth o waith y Gogynfeirdd.] Cymeriadau (Wrecsam, 1933). [Ysgrifau] Detholiad o Ganiadau (Y Drenewydd, 1926). Cerddi Hanes (Wrecsam, 1930). Gwlad y g\u00e2n (Caernarfon, 1902). [Cerddi] Manion (Wrecsam, 1902). \u2018Rhagymadrodd\u2019, yn (casg.) W. S. Gwynn Williams, Rhwng Ddoe a Heddiw: Casgliad o Delynegion Cymraeg, (Wrecsam, 1926), tt. 13\u201318 Emrys ap Iwan: Cofiant (Caernarfon, 1912). [Cofiant] Llenyddiaeth y Cymry: Llawlyfr i Erfydwyr (Dinbych, 1915). [Hanes llenyddiaeth Gymraeg yr Oesoedd Canol.] (Gol.) T. Gwynn Jones, Ceiriog (Wrecsam, 1927). Llenyddiaeth Gymraeg y Bedwaredd ganrif ar bumtheg (Caernarfon, 1920) (Casg. a gol.) T. Gwynn Jones, Y Gelfyddyd Gwta (Aberystwyth, 1929) . (Gol.) T. Gwynn Jones, Talhaiarn (Aberystwyth, 1930). Johann Wolfgang von Goethe, (tros.) T. Gwynn Jones, Faust (Cyfres y Werin, 1922). [Cyfieithiad o waith mawr Goethe.] (Deth. a chyf.) T. Gwynn Jones, Awen y Gwyddyl (Cyfres y Werin, 1923). [Barddoniaeth Wyddeleg mewn cyfieithiad.] Brithgofion (Llandyb\u00efe, 1944). [Darn o hunangofiant.] (Gol.) T. Gwynn Jones, O Oes i Oes (Wrecsam, 1917). Llyfr Gwion Bach (Wrecsam, 1924). Plant Bach T\u0177 Gwyn (Caerdydd, 1928). Yn Oes yr Arth a\u2019r Blaidd (Wrecsam, 1913). Dyddgwaith (Wrecsam, 1937). \u2018Lluniau o Gawr y Llenor\u2019, Barddas, rhif. 212\u2013213 (Rhagfyr 1994\u2013Ionawr 1995), t. 47. \u2018Rhagair\u2019 yn Ioan Brothen, (gol.) John W. Jones, Llinell neu Ddwy (Blaenau Ffestiniog, 1942). Cerddi Canu (Llangollen, 1942). T. Gwynn Jones ac Arthur ap Gwynn, Geiriadur Cymraeg-Saesneg a Saesneg-Cymraeg (Caerdydd, 1950). (Gol.) T. Gwynn Jones, Troeon Bywyd (Wrecsam, 1936). Cerddi \u201974 (Llandysul, 1974). Bardism and Romance: a Study of the Welsh Literary Tradition (Llundain, 1914). [Astudiaeth] Modern Welsh Literature (Aberystwyth, 1936). Casgliad o eiriau llafar Dyffryn Aman (Caerdydd, 1931). \u2018Rhagair\u2019, yn (gol.) John W. Jones, Yr Awen Barod: cyfrol goffa Gwilym Deudraeth (1863\u20131940) (Llandysul, 1943). Gorchest Gwilym Bevan (Wrecsam, 1900). Gwedi Brad a Gofid (Caernarfon, 1898). [Nofel] Y Dwymyn, 1934\u201335 (Aberystwyth, 1944). [Cerddi] Cultural Basis: a study of the Tudor period in Wales (, 1921). Llenyddiaeth Wyddelig (Lerpwl, 1916). C\u00e2n y Nadolig (Llangollen, 1945). The Culture and Tradition of Wales (Wrecsam, 1927). \u2018Rhagair\u2019 yn D. Emrys James, Odl a Chynghanedd (Llandyb\u00efe, 1961). Cofiant Thomas Gee (Dinbych, 1913). [Un o'r cofiannau mwyaf trwyadl a welwyd yn y Gymraeg, ar fywyd a chyfnod y cyhoeddwr Thomas Gee.] (Casg.) Llen Cymru (Caernarfon, 1921). (Casg.) Llen Cymru: Rhan 2 (Caernarfon, 1922). (Casg.) Llen Cymru: Rhan 3 (Aberystwyth, 1926). (Casg.) Llen Cymru: Rhan 4 (Aberystwyth, 1927). Homerus, (cyf.) R. Morris Lewis gydag ychwanegiadau, rhagair ac anodiadau T. Gwynn Jones, Iliad Homer, (Wrecsam, 1928). Daniel Owen, 1836\u20131895 (Caerdydd, 1936). Daniel Owen, (gol.) T. Gwynn Jones, Profedigaeth Enoc Huws (Wrecsam, 1939). Y Cerddor (Aberystwyth, 1913). Am ragor, gweler A Bibliography of Thomas Gwynn Jones (Casg.) Owen Williams (Wrecsam, 1938) (cyf.), Blodau o Hen Ardd (1927). [ Epigramau Groeg mewn cyfieithiad] Dychweledigion (1920). [Cyfieithiad o ddrama Henrik Ibsen] Eglwys y Dyn Tlawd (1892) Lona (1923). [Nofel] (cyf.) Macbeth gan William Shakespeare (1942) [Cyfieithiad mydryddol grymus o ddrama enwog Shakespeare] (cyf.), Visions of the Sleeping Bard (1940). [Cyfieithiad o Gweledigaethau'r Bardd Cwsg gan Ellis Wynne] Beirniadaeth ac astudiaethau Owen Williams (casg.) , A Bibliography of Thomas Gwynn Jones (Wrecsam, 1938) \"Rhifyn Coffa Thomas Gwynn Jones\", Y Llenor cyf. 28 (Haf 1949) W. Beynon Davies, Thomas Gwynn Jones (Caerdydd, 1970) D. Ben Rees, Pumtheg o W\u0177r Ll\u00ean yr Ugeinfed Ganrif (Pontypridd, 1972) Derec Llwyd Morgan, Barddoniaeth Thomas Gwynn Jones: Astudiaeth (Llandysul, 1972) David Jenkins, Thomas Gwynn Jones - Cofiant (Gwasg Gee, 1973) D. Hywel E. Roberts, Llyfryddiaeth T. Gwynn Jones (Caerdydd, 1981) Gwynn ap Gwilym (gol.), Thomas Gwynn Jones (Llandyb\u00efe, 1982) David Jenkins (gol.), Bro a Bywyd: T. Gwynn Jones 1871-1949 (Caerdydd, 1984) Alan Llwyd, Byd Gwynn: Cofiant T. Gwynn Jones, 1871-1949 (Aberystwyth, 2019)","1420":"Newyddiadurwr, bardd, ysgolhaig a nofelydd oedd T. Gwynn Jones, enw llawn Thomas Gwyn Jones (10 Hydref 1871 \u2013 7 Mawrth 1949). Roedd T. Gwynn yn llenor amryddawn a wnaeth gyfraniad pwysig iawn i lenyddiaeth Gymraeg, ysgolheictod Cymreig ac astudiaethau ll\u00ean gwerin yn hanner cyntaf yr 20g. Roedd hefyd yn gyfieithydd medrus o'r Almaeneg, Groeg, Gwyddeleg a Saesneg. Cafod ei eni yn Gwyndy Uchaf, Betws yn Rhos yn yr hen Sir Ddinbych (sir Conwy heddiw), a'i gladdu ym mynwent Heol Llanbadarn. Roedd yn fab i Issac a Jane Jones. Priododd Margaret Jane Davies yn 1899.  Bywgraffiad Cafodd T. Gwynn Jones ei addysg gynnar yn Ninbych ac Abergele. Daeth yn is-olygydd Baner ac Amserau Cymru (Y Faner) yn 1890. Ysgrifennodd gofiant ardderchog i'r cyhoeddwr Rhyddfrydol Thomas Gee sy'n ddrych i'w oes yn ogystal \u00e2'i waith. Yn 1894 symudodd i Lerpwl a dod yn is-olygydd i Isaac Foulkes. Erbyn 1898 roedd yn is-olygydd ar Yr Herald a'r Caernarvon and Denbigh Herald. Bu wedyn yn olygydd ar Bapur Pawb. Yn 1905, treuliodd sawl mis yn yr Aifft - Alexandria a Chairo - i geisio lleddfu diagnosis o'r dici\u00e2u. Yn 1908 bu'n o sylfaenwyr Clwb Awen a Ch\u00e2n yng Nghaernarfon. Aeth i weithio i Lyfrgell Genedlaethol Cymru yn Aberystwyth yn 1909 ar \u00f4l blynyddoedd o newyddiadura, ac wedyn bu'n ddarlithydd yn yr adran Gymraeg yng Ngholeg Prifysgol Cymru, Aberystwyth. Yn 1919 daeth yn athro llenyddiaeth Gymraeg yn y coleg hwnnw hyd at ei ymddeoliad yn 1937. Enillodd gadair Eisteddfod Genedlaethol Cymru Bangor 1902 am ei awdl Ymadawiad Arthur, a hefyd yn Eisteddfod Genedlaethol Llundain yn 1909. Anrhydeddwyd ef \u00e2 D.Lit. Prifysgol Cymru a Phrifysgol Iwerddon, ill dau yn 1938. Roedd yn wrthwynebydd cadarn yn erbyn y Rhyfel Byd Cyntaf. Cerddodd allan o Gapel Tabernacl, Aberystwyth pan wedd\u00efodd y gweinidog am fuddugoliaeth i Brydain yn y rhyfel.  Oriel        Llyfryddiaeth ddethol Llyfrau T. Gwynn Jones Caradog yn Rhufain (Wrecsam, 1914). [Drama] Dafydd ap Gruffydd (Aberystwyth, 1914). [Drama] Tir na N-\u00f3g (Caerdydd, 1916). [Drama] Dewi Sant (Wrecsam, 1916). [Drama] Y Gloyn Byw (Y Drenewydd, 1922). [Drama] Anrhydedd (Caerdydd, 1923). [Drama] Y Gainc Olaf (Wrecsam, 1934). [Drama] Y Dwymyn, 1934\u201335 (Caerdydd, 1972). Dylanwadau (Bethesda, 1986). Tudur Aled, (gol.) T. Gwynn Jones, Gwaith Tudur Aled (Caerdydd, 1926). [Golygiad mewn dwy gyfrol o gerddi Tudur Aled.] Welsh Folklore and Folk Custom (Llundain, 1930). [Astudiaeth arloesol o l\u00ean gwerin Cymru.] Marged Enid Griffiths, (gol.) T. Gwynn Jones, Early Vacation in Welsh (Caerdydd, 1937). Pietro Mascagni, trosiad i\u2019r Gymraeg gan Dyfnallt Morgan, (gol.) T. Gwynn Jones, Gwyddoch Amdano (Porthmadog, 1987). Gounod, (gol. a chyf.) T. Gwynn Jones, Rhowch i mi nerth (Porthmadog, 1987). Adolygiad\/au: T. Gwynn Jones, Y Faner (17.2.89), 14. Ymadawiad Arthur (Caernarfon, 1910). [Cerddi] T. P. Ellis, Dreams and memories (Y Drenewydd, 1936), gyda T. Gwynn Jones, \u2018Foreward\u2019, t. Vii. Caniadau (Wrecsam, 1934) [Cerddi] Astudiaethau (Wrecsam, 1935). [Ysgrifau] Beirniadaeth a Myfyrdod (Wrecsam, 1935). [Ysgrifau] Brethyn Cartref (Caernarfon, 1913). [Straeon] John Homer (Wrecsam, 1923). [Nofel] Peth Nas Lleddir (Aberd\u00e2r, 1921). Rhieingerddi\u2019r Gogynfeirdd (Dinbych, 1915). [Astudiaeth o waith y Gogynfeirdd.] Cymeriadau (Wrecsam, 1933). [Ysgrifau] Detholiad o Ganiadau (Y Drenewydd, 1926). Cerddi Hanes (Wrecsam, 1930). Gwlad y g\u00e2n (Caernarfon, 1902). [Cerddi] Manion (Wrecsam, 1902). \u2018Rhagymadrodd\u2019, yn (casg.) W. S. Gwynn Williams, Rhwng Ddoe a Heddiw: Casgliad o Delynegion Cymraeg, (Wrecsam, 1926), tt. 13\u201318 Emrys ap Iwan: Cofiant (Caernarfon, 1912). [Cofiant] Llenyddiaeth y Cymry: Llawlyfr i Erfydwyr (Dinbych, 1915). [Hanes llenyddiaeth Gymraeg yr Oesoedd Canol.] (Gol.) T. Gwynn Jones, Ceiriog (Wrecsam, 1927). Llenyddiaeth Gymraeg y Bedwaredd ganrif ar bumtheg (Caernarfon, 1920) (Casg. a gol.) T. Gwynn Jones, Y Gelfyddyd Gwta (Aberystwyth, 1929) . (Gol.) T. Gwynn Jones, Talhaiarn (Aberystwyth, 1930). Johann Wolfgang von Goethe, (tros.) T. Gwynn Jones, Faust (Cyfres y Werin, 1922). [Cyfieithiad o waith mawr Goethe.] (Deth. a chyf.) T. Gwynn Jones, Awen y Gwyddyl (Cyfres y Werin, 1923). [Barddoniaeth Wyddeleg mewn cyfieithiad.] Brithgofion (Llandyb\u00efe, 1944). [Darn o hunangofiant.] (Gol.) T. Gwynn Jones, O Oes i Oes (Wrecsam, 1917). Llyfr Gwion Bach (Wrecsam, 1924). Plant Bach T\u0177 Gwyn (Caerdydd, 1928). Yn Oes yr Arth a\u2019r Blaidd (Wrecsam, 1913). Dyddgwaith (Wrecsam, 1937). \u2018Lluniau o Gawr y Llenor\u2019, Barddas, rhif. 212\u2013213 (Rhagfyr 1994\u2013Ionawr 1995), t. 47. \u2018Rhagair\u2019 yn Ioan Brothen, (gol.) John W. Jones, Llinell neu Ddwy (Blaenau Ffestiniog, 1942). Cerddi Canu (Llangollen, 1942). T. Gwynn Jones ac Arthur ap Gwynn, Geiriadur Cymraeg-Saesneg a Saesneg-Cymraeg (Caerdydd, 1950). (Gol.) T. Gwynn Jones, Troeon Bywyd (Wrecsam, 1936). Cerddi \u201974 (Llandysul, 1974). Bardism and Romance: a Study of the Welsh Literary Tradition (Llundain, 1914). [Astudiaeth] Modern Welsh Literature (Aberystwyth, 1936). Casgliad o eiriau llafar Dyffryn Aman (Caerdydd, 1931). \u2018Rhagair\u2019, yn (gol.) John W. Jones, Yr Awen Barod: cyfrol goffa Gwilym Deudraeth (1863\u20131940) (Llandysul, 1943). Gorchest Gwilym Bevan (Wrecsam, 1900). Gwedi Brad a Gofid (Caernarfon, 1898). [Nofel] Y Dwymyn, 1934\u201335 (Aberystwyth, 1944). [Cerddi] Cultural Basis: a study of the Tudor period in Wales (, 1921). Llenyddiaeth Wyddelig (Lerpwl, 1916). C\u00e2n y Nadolig (Llangollen, 1945). The Culture and Tradition of Wales (Wrecsam, 1927). \u2018Rhagair\u2019 yn D. Emrys James, Odl a Chynghanedd (Llandyb\u00efe, 1961). Cofiant Thomas Gee (Dinbych, 1913). [Un o'r cofiannau mwyaf trwyadl a welwyd yn y Gymraeg, ar fywyd a chyfnod y cyhoeddwr Thomas Gee.] (Casg.) Llen Cymru (Caernarfon, 1921). (Casg.) Llen Cymru: Rhan 2 (Caernarfon, 1922). (Casg.) Llen Cymru: Rhan 3 (Aberystwyth, 1926). (Casg.) Llen Cymru: Rhan 4 (Aberystwyth, 1927). Homerus, (cyf.) R. Morris Lewis gydag ychwanegiadau, rhagair ac anodiadau T. Gwynn Jones, Iliad Homer, (Wrecsam, 1928). Daniel Owen, 1836\u20131895 (Caerdydd, 1936). Daniel Owen, (gol.) T. Gwynn Jones, Profedigaeth Enoc Huws (Wrecsam, 1939). Y Cerddor (Aberystwyth, 1913). Am ragor, gweler A Bibliography of Thomas Gwynn Jones (Casg.) Owen Williams (Wrecsam, 1938) (cyf.), Blodau o Hen Ardd (1927). [ Epigramau Groeg mewn cyfieithiad] Dychweledigion (1920). [Cyfieithiad o ddrama Henrik Ibsen] Eglwys y Dyn Tlawd (1892) Lona (1923). [Nofel] (cyf.) Macbeth gan William Shakespeare (1942) [Cyfieithiad mydryddol grymus o ddrama enwog Shakespeare] (cyf.), Visions of the Sleeping Bard (1940). [Cyfieithiad o Gweledigaethau'r Bardd Cwsg gan Ellis Wynne] Beirniadaeth ac astudiaethau Owen Williams (casg.) , A Bibliography of Thomas Gwynn Jones (Wrecsam, 1938) \"Rhifyn Coffa Thomas Gwynn Jones\", Y Llenor cyf. 28 (Haf 1949) W. Beynon Davies, Thomas Gwynn Jones (Caerdydd, 1970) D. Ben Rees, Pumtheg o W\u0177r Ll\u00ean yr Ugeinfed Ganrif (Pontypridd, 1972) Derec Llwyd Morgan, Barddoniaeth Thomas Gwynn Jones: Astudiaeth (Llandysul, 1972) David Jenkins, Thomas Gwynn Jones - Cofiant (Gwasg Gee, 1973) D. Hywel E. Roberts, Llyfryddiaeth T. Gwynn Jones (Caerdydd, 1981) Gwynn ap Gwilym (gol.), Thomas Gwynn Jones (Llandyb\u00efe, 1982) David Jenkins (gol.), Bro a Bywyd: T. Gwynn Jones 1871-1949 (Caerdydd, 1984) Alan Llwyd, Byd Gwynn: Cofiant T. Gwynn Jones, 1871-1949 (Aberystwyth, 2019)","1423":"Disgyblaeth academaidd sy'n ymwneud \u00e2 cherddoriaeth yw cerddoleg. Mae'n cwmpasu pob agwedd o gerddoriaeth, ac eithrio yr arfer o berfformio a chyfansoddi ei hun, hynny yw hyfforddiant cerddorol. Un o feysydd y dyniaethau yw cerddoleg. Mewn astudiaethau hanesyddol mae gwreiddiau'r maes, a datblygodd yn hwyrach i grybwyll dadansoddiad a damcaniaeth. Yn hanesyddol bu pwyslais ar gerddoriaeth Ewrop a cherddoriaeth glasurol yn enwedig, ond bellach caiff pob genre, cyfnod, a diwylliant ei astudio gan y cerddolegydd. Rhennir cerddoleg yn is-feysydd: ffurf a nodiant, bywydau'r cyfansoddwyr a'r cerddorion, datblygiad offerynnau cerdd, damcaniaeth cerddoriaeth, ac estheteg, acwsteg, a ffisioleg. Maes Damcaniaeth Maes eang sy'n crybwyll egwyddorion ac elfennau cerdd yw damcaniaeth cerddoriaeth: rhythm a metreg, moddion a graddfeydd, offeryniaeth, ffurf, ac harmoni. Weithiau caiff damcaniaeth cerddoriaeth ei astudio'n bwnc ar wah\u00e2n i gerddoleg mewn prifysgolion, gan ei bod yn ymwneud ag elfennau ymarferol.  Hanes cerddoriaeth Mae'r hanesydd cerdd yn defnyddio amrywiaeth o ddulliau, gan gynnwys dadansoddi testunau a nodiant (paleograffeg), ymchwil archifol, a'r dull cymharol. Estheteg Agwedd athronyddol ar gerddoriaeth yw estheteg, sy'n ymchwilio i effeithiau, emosiynau, semanteg, ontoleg, a chanfyddiad gweithiau cerddorol. Acwsteg Ffiseg sain gerddorol yw acwsteg.  Ffisioleg Mae ffisioleg y llais, y glust a'r dwylo o ddiddordeb i gerddolegwyr.  Ethnogerddoleg Trwy gyfuno astudiaethau cerdd ag ethnoleg, datblygodd y maes ethnogerddoleg sy'n astudio agweddau diwylliannol a chymdeithasol cerddoriaeth. Hon yw agwedd anthropolegol neu ethnograffig cerddoleg.  Organoleg Astudiaeth offerynnau cerdd yw organoleg: eu hanes, dyluniad, a gwneuthuriad.  Addysg a gwerthfawrogiad Pwrpas beirniadaeth cerdd yw dadansoddi, disgrifio, a dehongli gweithiau cerddorol, neu'r broses gerddorol. Mae'r is-faes hwn yn tynnu ar estheteg yn bennaf. Agweddau eraill Cafwyd effaith ar gerddoleg gan wyddorau cymdeithas, yn bennaf cymdeithaseg a seicoleg. Hefyd yn astudiaethau diwylliannol, mae delw-arluniaeth yn gynrychioliad gweledol o bynciau cerddorol, megis offerynnau a cherddorion, mewn testunau, celfyddyd, arian, a chyfryngau eraill. Dull ac agweddau \u00a0 \u00a0Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu at yr adran hon.  Hanes Gellir olrhain astudiaethau cerddorol i oes yr hen Roeg, a gwaith yr athronwyr parthed gwerthoedd moesol ac esthetaidd. Datblygant hefyd damcaniaethau mathemategol ar natur cerddoriaeth a dosbarthiad o foddion cerddorol. Goroesoedd y syniadau hyn drwy ysgolheictod yr Arabiaid a'r Cristnogion, a'u cynnal hyd yr Oesoedd Canol. Un o'r trawsnewidiadau yn Ewrop oedd nodiant y mynach Guido o Arezzo (c. 990\u20131050) a'i effaith ar addysg gerdd. Cyhoeddwyd nifer o lyfrau ar estheteg a damcaniaeth yn ystod y Dadeni, gan gynnwys traethodau ar offerynnau cerdd gan Henri Arnaut de Zwolle, Johannes Tinctoris, a Sebastian Virdung. Trwy'r cyfnod hwn, ni ystyrid egwyddorion cerddoriaeth yn faes ar wah\u00e2n i berfformio a chyfansoddi.Cychwynodd ymchwil hanesyddol ym maes cerddoriaeth yn y 18g. Ymhlith y gweithiau cynnar mae hanesion yr Eidalwr G. B. Martini (Storia della musica; 1757\u201381), yr Almaenwr Martin Gerbert (De cantu et musica sacra; 1774), a'r Saeson Charles Burney (General History of Music; 1776\u201389) a J. Hawkins (General History of the Science and Practice of Music; 1776). Yn y 19eg ganrif cynyddodd diddordeb yng ngherddoriaeth hynafol a chanoloesol, ac ymdrechodd ysgolheigion i ddeall yr hen ffurfiau o nodi cerddoriaeth. Llwyddodd y Belgiad Fran\u00e7ois Joseph F\u00e9tis (1784\u20131871) a'r Awstriad August Wilhelm Ambros (1816\u201376) i lunio hanesion cynhwysfawr o ddatblygiad cerddoriaeth Ewropeaidd, gan gynnwys trawsgrifiadau o gyfansoddiadau o'r Oesoedd Canol a'r Dadeni. Ymddiddorodd Samuel Wesley, Felix Mendelssohn ac eraill yng ngweithiau'r cyfansoddwyr cynt, a gwnaed rhagor o ymchwil i'r hen nodiant gan Johannes Wolf. Bathwyd yr enw Almaeneg Musikwissenschaft gan yr athro cerdd J. B. Logier ym 1827. Yn ei lyfr Jahrb\u00fccher f\u00fcr musikalischer Wissenschaft (1863), defnyddiodd F. Chrysander y gair hwnnw wrth ddadlau dros astudio gwyddor cerdd a gosod sylfaen a safonau methodolegol iddi. Ymledodd yr enw ar draws Ewrop a chafodd yr astudiaethau hanesyddol eu mabwysiadu gan y maes newydd. Sefydlwyd y Gymdeithas Gerddoriaeth Frenhinol ym Mhrydain ym 1874, a'r Gymdeithas Gerddoleg Americanaidd ym 1934. Pwrpas y Gymdeithas Gerddoriaeth Ryngwladol (1900\u201314) oedd i hybu astudiaeth cerddoleg, a pharh\u00e1odd dan ei olynydd y Soci\u00e9t\u00e9 Internationale de Musicologie a sefydlwyd ym 1928. Cafwyd dylanwad ar gerddoleg gan seicoleg ac ethnoleg, a daeth bywgraffiad yn agwedd bwysig o'r maes. Ymchwiliodd cerddolegwyr yn ddyfnach i'r gerddoriaeth gynharaf. Ers canol yr 20g, mae cerddoleg yn bwnc mewn nifer o brifysgolion a cheir sawl cyfnodolyn sy'n ymdrin ag agweddau arbenigol y maes.  Cyfeiriadau","1424":"Gweler hefyd Llywelyn ap Iorwerth (Llywelyn Fawr) a Llywelyn (gwahaniaethu). Llywelyn ap Gruffudd (Llywelyn ein Llyw Olaf) (tua 1225 \u2013 11 Rhagfyr 1282), oedd y tywysog cyntaf i gael ei gydnabod yn Dywysog Cymru gan Frenin Lloegr. Ei nod oedd ceisio uno Cymru, a brwydrodd yn galed yn erbyn Brenhinoedd Lloegr, yn enwedig Edward I, i gyflawni hyn. Mae llawer o bobl yn ei alw\u2019n Llywelyn ein Llyw Olaf am mai ef oedd tywysog olaf Cymru cyn i Frenin Lloegr, Edward I, reoli Cymru gyfan.Mae ei enw yn ymddangos am y tro cyntaf mewn cofnodion yn 1243.  Ar farwolaeth ei ewyrth Dafydd ap Llywelyn yn 1246, ef oedd yr olynydd amlwg, ond yn \u00f4l Cytundeb Woodstock yn 1247 rhannwyd Gwynedd rhwng y tri brawd: Llywelyn, Owain (ei frawd h\u0177n) a Dafydd. Yn 1255 gorchfygodd Llywelyn ei ddau frawd a sefydlodd ei hun yn unig reolwr Gwynedd Uwch Conwy. Y flwyddyn wedyn roedd y Berfeddwlad o dan ei arweinyddiaeth ac o fewn dwy flynedd roedd y rhan fwyaf o'r Gymru frodorol (Pura Wallia) yn ei feddiant. Ar \u00f4l ryfel cartref yn Lloegr yn 1263 dan arweiniad Simon de Montfort, llofnodwyd Cytundeb Trefaldwyn. Roedd y cytundeb rhwng Llywelyn a Harri III o Loegr yn cydnabod safle Llywelyn fel Tywysog Cymru gyda'r hawl i wrogaeth pob tywysog ac arglwydd yn y Gymru annibynnol. Gwnaed hynny ym mhresenoldeb Ottobuono, llysgenad y Pab.Bu farw Harri III yn 1272 ac ar \u00f4l i Edward I gael ei goroni yn frenin Lloegr dechreuodd y drwgdeimlad rhwng y ddwy wlad godi unwaith eto. Ar 21 Mawrth 1282 ymosododd Dafydd ap Gruffudd, brawd ieuengaf Llywelyn, ar Gastell Penarl\u00e2g, oedd ym meddiant y Saeson, gan ei feddiannu. Bu raid i Lywelyn gefnogi'r ymosodiad, gan fod y Cymry yn anesmwytho gan fod Edward wedi penodi Saeson i fod mewn grym yng Nghymru. Cafwyd buddugoliaeth arall ger Afon Menai a llwyddodd y Cymry yng Ngheredigion a Dyffryn Tywi. Mentrodd Llywelyn ddod o'i loches yn Eryri a mynd i'r Canolbarth. Yno, mewn cynllwyn Seisnig, lladdwyd Llywelyn yng Nghilmeri gan filwr o Sais ar 11 Rhagfyr 1282. Mae 11 Rhagfyr yn ddyddiad sy'n cael ei gadw gan lawer fel G\u0175yl i'w gofio.  Llinach Teyrnas Llywelyn Bu'n rhaid i dywysogion Gwynedd wrthsefyll sawl ymdrech i orchfygu gogledd Cymru. Erbyn dechrau\u2019r 13g, roedd Llywelyn Fawr yn hawlio teitl Tywysog Gogledd Cymru. Roedd ei deyrnas yn ymestyn i lawr i Bowys a Cheredigion. Yn 1267 cafodd \u0175yr Llywelyn Fawr, sef Llywelyn ap Gruffudd, ei gydnabod yn Dywysog Cymru gan Harri III. Erbyn hyn, caiff ei adnabod hefyd fel \u2018Llywelyn ein Llyw Olaf\u2019, sy\u2019n golygu \u2018ein harweinydd olaf\u2019. Y cyfnod cyn rhyfel 1277 Erbyn 1247 roedd Llywelyn yn teyrnasu dros Wynedd gyda\u2019i frawd Owain, ond erbyn 1255 roedd ei frodyr Owain a Dafydd wedi troi yn erbyn Llywelyn.\u00a0Sylweddolodd Llywelyn mai'r unig obaith i Gymru oedd iddo ef fod yn Dywysog cydnabyddedig Cymru, a chasglodd ynghyd fyddin gref. Roedd rhaid i'r anghydfod ddod i ben, ac fe gafwyd brwydr hir a ffyrnig rhwng Llywelyn ac Owain, Dafydd a Rhodri ei frodyr. Llywelyn fu'n fuddugol ym Mrwydr Bryn Derwin. Aeth Llywelyn o nerth i nerth ar \u00f4l Brwydr Bryn Dewin. Enillodd y Berfeddwlad yn ei h\u00f4l, a meddiannu Ceredigion, ac yna aeth yn ei flaen i Ddyffryn Tywi ac enillodd dir y Normaniaid hyd at Sir Benfro. Yn ffodus i Lywelyn roedd y barwniaid wedi codi yn erbyn y brenin Harri III o Loegr. Erbyn 1263 daeth yn rhyfel cartref dan arweiniad Simon de Montfort. Pan ddaeth y gwrthryfel i ben sylweddolodd Llywelyn y gallai brenin Lloegr fod yn fygythiad eto ac felly arwyddodd Gytundeb Trefaldwyn. Fe wnaeth brenin Lloegr gydnabod Cymro am y tro cyntaf a'r tro olaf yn Dywysog Cymru yn y cytundeb hwn (yn ddiweddarach cafodd Owain Glynd\u0175r ei gydnabod gan Ffrainc, ond nid gan Loegr). Cafodd Llywelyn hefyd gadw'r tiroedd yr oedd wedi eu hennill, ac fe wnaeth y brenin ganiat\u00e1u priodas rhwng Llywelyn ac Eleanor de Montfort, er ei bod hi a'i theulu yn Ffrainc ar y pryd, mewn alltudiaeth. Cytunodd Llywelyn i dalu gwrogaeth a'i deyrngarwch i'r brenin.  Erbyn 1270 ceisiodd Llywelyn ymestyn ei b\u0175er drwy ymosod ar Gastell Caerffili a'i losgi - castell a oedd yn cael ei adeiladu gan y Normaniaid.\u00a0Cododd Llywelyn Gastell Dolforwyn ger Trefaldwyn. Ond roedd heriau newydd yn wynebu Llywelyn ar y gorwel yn Lloegr.Pan ddaeth Edward I yn frenin yn 1274, roedd Llywelyn ap Gruffudd yn disgwyl iddo ei gydnabod ef yn Dywysog Cymru. Gwrthododd Edward ei gydnabod yn Dywysog Cymru nes i Lywelyn dalu gwrogaeth iddo. Er mwyn talu gwrogaeth, byddai angen i Lywelyn ddangos ei barch at y brenin yn gyhoeddus. Roedd Edward wedi rhoi lloches i frawd Llywelyn, Dafydd ap Gruffudd, ac i un o arglwyddi\u2019r Cymry o'r enw Gruffudd ap Gwenwynwyn. Bu'n rhaid iddynt ffoi i Loegr rhag Llywelyn ar \u00f4l iddynt gynllwynio i\u2019w ladd. Yn ogystal, roedd Edward wedi carcharu dyweddi Llywelyn, Eleanor de Montfort. Gwrthododd Llywelyn dalu gwrogaeth nes byddai\u2019r materion hyn wedi eu datrys. Gwrthododd Edward ddatrys y materion hyn nes byddai Llywelyn wedi talu gwrogaeth iddo. Nid oedd y naill na\u2019r llall yn fodlon ildio. Golygai hyn bod rhyfel yn anochel rhwng y ddau.  Goresgyniad Daeth yr ymosodiadau cyntaf ym mis Ionawr 1277.\u00a0 Cynllun Edward oedd ymosod ar Lywelyn o dri chyfeiriad: Caer yn y gogledd-ddwyrain, Trefaldwyn yn y canolbarth, a Chaerfyrddin yn y de.\u00a0 Yn y gogledd, cafodd byddin Lloegr help gan Dafydd, brawd Llywelyn. Yn y de, dechreuwyd ymosod ar gestyll y Cymry yn nyffryn Tywi. Erbyn mis Ebrill, roedd Castell Dinefwr wedi ei gipio. Yna, newidiodd yr arweinydd lleol Rhys ap Maredudd ei ochr, ac ymuno \u00e2'r Saeson. Cyn diwedd y rhyfel, byddai llawer o arweinwyr eraill y Cymry yn newid ochrau. Roedd Gruffudd ap Gwenwynwyn yn helpu byddin y Saeson yn y canolbarth. Ym mis Ebrill, fe wnaethon nhw ymosod ar Gastell Dolforwyn a\u2019i gipio. Erbyn mis Gorffennaf 1277, roedd gan Edward fyddin fawr yn barod i ymosod ar Wynedd. Yn y fyddin roedd 800 o farchogion a 15,600 o filwyr, 9,000 ohonynt yn Gymry. Wrth i Edward symud ymlaen ar draws y gogledd, adeiladodd gestyll newydd fel cestyll y Fflint a Rhuddlan. Anfonodd Edward 2,000 o filwyr i ymosod ar Ynys M\u00f4n. Bu hyn yn llwyddiant ac roedd Llywelyn wedi ei amgylchynu ar dair ochr: y gogledd-orllewin, y dwyrain a\u2019r de. Ar 1 Tachwedd, ildiodd Llywelyn. Llofnodwyd Cytundeb Aberconwy, gan ostwng statws Llywelyn i Dywysog Gwynedd. Roedd gweddill Cymru o dan lywodraeth y Saeson erbyn hynny. Dros y pum mlynedd nesaf, cymerodd arweinyddion Cymru yn erbyn y swyddogion Seisnig a benodwyd i lywodraethu rhan fawr o Gymru.  Gwrthryfel y Cymry Ym mis Mawrth 1282 arweiniodd Dafydd ap Gruffudd ymosodiadau ar gestyll yr oedd y Saeson yn eu dal ledled gogledd a chanolbarth Cymru. Bu\u2019r ymosodiadau hyn yn llwyddiannus a chymerwyd rheolaeth ar sawl castell yn cynnwys Dolforwyn. Ymunodd tywysog gogledd Powys \u00e2 Dafydd. O weld yr ymosodiadau hyn yn llwyddo, ymunodd Llywelyn ap Gruffudd yn y gwrthryfel. Erbyn mis Mehefin roedd y gwrthryfel wedi cyrraedd de Cymru. Ym mis Gorffennaf arweiniodd Edward fyddin o 600 o farchogion a 4,000 o filwyr i Gymru. Y tro hwn, nod Edward oedd gorchfygu Cymru gyfan. Erbyn mis Rhagfyr 1282 roedd rhan fawr o Gymru yn \u00f4l o dan lywodraeth y Saeson. Penderfynodd Llywelyn ymosod ar Gastell Buallt a oedd yn nwylo\u2019r Saeson.  Marwolaeth Llywelyn Ar 11 Rhagfyr 1282, ymladdwyd Brwydr Pont Orewin (neu Frwydr Pont Irfon). Roedd Llywelyn yn un o 3,000 o Gymry a laddwyd y diwrnod hwnnw. Does neb yn gwybod yn union sut y bu i Lywelyn farw. Yn \u00f4l un stori, cafodd ei ladd gan farchog o\u2019r enw Stephen de Frankton. Dywed y stori bod Llywelyn wedi ei wahanu oddi wrth ei fyddin. Gwelodd Stephen farchog o Gymro ar ei ben ei hunan a\u2019i ladd \u00e2\u2019i waywffon. Dim ond ar \u00f4l i Stephen ei ladd y gwelwyd mai Llywelyn ydoedd. Yn \u00f4l stori arall, cafodd Llywelyn ei ddenu i drap gan y Saeson cyn y frwydr. Ar \u00f4l iddynt redeg ar ei \u00f4l i goedwig, cafodd ei ladd ganddynt. Torrwyd pen Llywelyn a\u2019i anfon i D\u0175r Llundain i'w arddangos uwchlaw'r gatiau. Claddwyd ei gorff yn Abaty Cwm-hir. Gorchfygu Cymru Ar \u00f4l i Llywelyn farw, symudodd Edward ymlaen ar draws y gogledd. Aeth Dafydd ap Gruffudd ar ffo. Ar 21 Mehefin 1283 daliwyd Dafydd ac fe\u2019i dedfrydwyd i farwolaeth. Anfonwyd ei ben i D\u0175r Llundain i gael ei arddangos wrth ymyl pen ei frawd. Gyda diwedd y gwrthryfel, roedd Cymru wedi ei gorchfygu\u2019n llwyr am y tro cyntaf.\u00a0 Roedd Oes y Tywysogion wedi dod i ben.  Edward yn dathlu Ym mis Gorffennaf 1284 bu Edward I yn dathlu ei fuddugoliaeth yn Nefyn. Yno roedd un o Lysoedd pwysicaf Tywysogion Gwynedd. Rhwng diwedd Medi a chanol Rhagfyr bu Edward yn teithio Cymru. Taith i ddathlu ei fuddugoliaeth ac i ddangos ei fod wedi gorchfygu Cymru gyfan yn llwyr oedd hon. Yn 1301 cyhoeddwyd bod mab Edward, a anwyd yng Nghaernarfon, yn Dywysog newydd Cymru. Dyma oedd dechrau traddodiad newydd o roi\u2019r teitl i fab hynaf y Brenin.  Statud Cymru Cyhoeddwyd cyfraith o\u2019r enw Statud Cymru yn Rhuddlan yn 1284. Roedd y gyfraith yn dweud y byddai Cymru'n cael ei llywodraethu o dan Goron Lloegr. Gyda\u2019r statud, cafodd cyfraith trosedd Cymru ei disodli gan gyfraith trosedd Lloegr. Disodlwyd tywysogion Cymru gan lywodraethwr brenhinol, Ustus Gogledd Cymru. Roedd Ustus ar gyfer De Cymru wedi ei gyflwyno yn 1280. Cyflwynwyd system newydd o siroedd ledled Cymru. Mewn rhannau o dde Cymru oedd yn cael eu rheoli gan y Saeson yn barod, bu siroedd yn eu lle ers 1241. Roedd rhai swyddi yn y llysoedd Cymreig fel y Rhingyll yn dal yn nwylo\u2019r Cymry, ond roeddent yn gwasanaethu Coron Lloegr yn awr. Etifeddiaeth Heddiw coffeir marwolaeth Llywelyn ar safle ei gwymp yng Nghilmeri gan wladgarwyr ar Ddiwrnod Llywelyn Ein Llyw Olaf (11 Rhagfyr) bob blwyddyn. Er gwaethaf pwysau ar y Post Brenhinol yn 1982 i ryddhau stamp arbennig ar gyfer yr achlysur, ni chafwyd stamp i nodi 700 mlwyddiant ei farw, ond cyhoeddwyd stamp answyddogol. Dyfernir Gwobr Goffa'r Tywysog Llywelyn ap Gruffudd gan Brifysgol Cymru i'r traethawd gorau ar gyfer gradd MPhil neu PhD.  Cyfeiriadau  Gweler hefyd Maesmynnan un o'i aneddau yn Nyfrryn Clwyd Llyfryddiaeth A. D. Carr, Llywelyn ap Gruffudd (Caerdydd, 1982) J. Beverly Smith, Llywelyn ap Gruffudd, Tywysog Cymru (Caerdydd, 1986). ISBN 0-7083-0884-8","1427":"Anifeiliaid di-asgwrn-cefn sydd yn perthyn i'r dosbarth Insecta yw pryfed (neu drychfilod). Y pryfed yw'r dosbarth mwyaf yn y ffylwm Arthropoda ac yn cynnwys mwy nag 800,000 o rywogaethau - mwy nag unrhyw ddosbarth arall o anifeiliaid. Mae gan bryfed chwe choes. Gall fod hyd at dau b\u00e2r o adenydd ganddynt hefyd. Mae pryfed yn byw ymhob amgylchedd ar y ddaear, er mai dim ond ychydig o rywogaethau ohonynt sy'n byw yn y m\u00f4r.  Rhestr pryfed Cacynen (Wasp: Apocrita) Cardwenynen (Carder bumble-bee: Bombus humilis a Shrill carder bee Bombus sylvarum) Ceiliog y rhedyn (Grashopper: Orthoptera) Coenagrion Benfro (Southern damselfly: Coenagrion mercuriale) Chwannen (Flea: Siphonaptera) Chwilen (Beetle, Coleoptera) Chwilen deigr (Tiger beetle: Cicindela germanica) Chwilen ddaear (Ground beetle: Lionychus quadrillium, Panagaeus crux-major a Perileptus areolatus) Chwilen ddu (Cockroach: Blattodea) Chwilen dd\u0175r (Water beetle: Bidessus minutissimus) Chwilen gorniog (Stag beetle: Lucanus cervus) Chwilen grwydr (Rove beetle: Meotica anglica) Gl\u00f6yn byw (Butterfly: Papilionoidea) Gwas y neidr (Dragonfly: Odonata) Gwenynbryf smotiog (Dotted beefly: Bombylius discolor) Gwenynen (Bee: Apoidea) Gwiddonyn (Weevil: Curculionoidea) Gwyfyn: (Moth: Heterocera) Lleuen (Louse: Phthiraptera) Morgrugyn (Ant: Formicidae) Morgrugyn du'r gors (Black bog ant: Formica candida) Morgrugyn gwyn (Termite: Isoptera) Pryf (Fly) Pryf clust (Earwig: Dermaptera) Pryf lladd (Hornet robber fly: Asilus crabroniformis, Spiriverpa (Thereva) lunulata a Thinobius newberyi) Pryf pigfain (Stiletto fly: Cliorismia rustica) Pryf soldiwr (Soldier fly: Odontomyia hydroleon) Pryf t\u00e2n (Firefly: Lampyridae) Pryf teiliwr (Cranefly: Tipulidae) Pryf y cerrig (Stonefly: Plecoptera) Saerwenynen (Mason bee: Osmia parietina a Osmia xanthomelana) Enwau Cymraeg ar y trychfilod Bu sawl ymdrech dros y blynyddoedd i gasglu ac i safoni enwau'r holl deuluoedd a rhywogaethau trychfilod, weithiau yn systematig fesul grwp, dro arall fesul rhywogaeth unigol mewn ymateb i geisiadau brys gan gyfieithwyr. Cynhwysa'r rhestrau a wnaed yn systematig grwpiau fel y gwyfynod, y gl\u00f6ynnod byw y gweision neidr a'r buchod cwta. Gwnaethpwyd hefyd y gwaith casglu paratoadol ar gyfer grwpiau eraill megis y gwenyn a'u tebyg er mwyn bod mor driw a phosib i'r termau llafar sydd ar gael pan yn eu safoni. Dyma un enghraifft o'r gwaith paratoadol hwn gan Twm Elias ac O.T. Jones Ar faes Eisteddfod Genedlaethol Maldwyn a'r Cylch, 1981, cynhaliwyd arbrawf gan aelodau o'r Gymdeithas i geisio gweld pa enw a ddefnyddir ar bedair rhywogaeth adnabyddus o drychfilod yng ngwahanol ardaloedd Cymru. Dewiswyd y wenynen (\u2018\u2019Apis mellifera\u2019\u2019; S. \u2018\u2019Honey Bee\u2019\u2019), y cacwn (rhu. \u2018\u2019Bombus\u2019\u2019; \u2018\u2019S. Bumble Bee\u2019\u2019), Gwenyn Meirch (rhu. \u2018\u2019Vespula\u2019\u2019; S. \u2018\u2019wasp\u2019\u2019) a Robin y Gyrrwr (Teuluoedd \u2018\u2019Oestridae\u2019\u2019 a \u2018\u2019Gasterophilidae\u2019\u2019; S. \u2018\u2019Warble Fly\u2019\u2019 neu \u2018\u2019Gad Fly\u2019\u2019, \u2018\u2019Horse Bot Fly\u2019\u2019) fel rhywogaethau i\u2019w hastudio.Ym mhabell Gwasg Dwyfor y cynhaliwyd yr arbrawf. Yno gosodwyd lluniau ardderchog Ann Garrod o'r bedair rhywogaeth gydag enghreifftiau o bob un wedi ei binio allan; hefyd map o Gymru ar gyfer bob un. Gwahoddwyd ymwelwyr i'r babell i roddi eu henwau arbennig hwy ar y pedair rhywogaeth ac i leoli symbol a gyfatebai i'r enwau hynny ar eu broydd genedigol ar y mapiau. Fe welir y canlyniadau a gafwyd ar y mapiau. a) Gwenynen (ll. gwenyn) Mae'n amlwg mai dyma'r enw a ddefnyddir drwy Gymru gyfan. Defnyddir hefyd 'Gwenynen F\u00eal', 'Gwenynen ddu Gymreig' a 'Gwenynen Ddof gan wenynwyr(b) Cacynen (ll. cacwn) Drwy\u2019r gogledd yn gyffredinol, y gair a ddefnyddir yw 'cacwn' ac fe'i ceir rnewn rhannau o'r de hefyd, sef gogledd Penfro a dyffryn Teifi. Ond fe geir amrywiaethau diddorol yma yn ogystal, sef 'cachgi bwm' neu \u2018caci bwm' yn nyffryn Tywi ac yng Ngheredigion, tra bod 'picynen fawr' a 'bili bomen' i'w cael yn amlach yng Nghwm Tawe, Cawsom hefyd yr amrywiaethau canlynol ond yn aml heb enghraifft o'r fath gan berson arall 'cacynen fawr' (Dinas Mawddwy: 'cacwn mwnci, (Sir F\u00f4n), \u2018cacwn meirch'  (Bethesda), 'bwmsen' (Llanddarog), 'bombi' (Pontiets) a \u2018bombili' (Brynaman).c) Gwenynen Feirch (ll. Gwenyn Meirch) Fel y gwelir oddiwrth y mapiau, ceir dosbarthiad diddorol lawn i'r enw yma o ogledd-orllewin Cymru (M\u00f4n, Arfon a rhan o Feirion) ar hyd yr arfordir i lawr i ddyffryn Teifi a gogledd Sir Benfro. 'cacwn' a ddefnyddir yn y rhan fwyaf o Glwyd ac hefyd i lawr i Ddyfi hyd at y m\u00f4r. Yng nghanolbarth Ceredigion ceir yr enw 'piffci' (ll. piffcwn) ac yno'n unig hyd y gwelwn ni y gair mwyaf cyffredin am y trychfilyn yma yn Sir Gaerfyrddin a dwyrain Morgannwg yw 'picwnen' (ll. picwn). Ceir hefyd \u2018picacwnen' yn Llanelli a  Burry Port a \u2018picagwnen\u2019 yn Ystalyfera a Llangyfelach. Yn y gogledd fe gawsom hefyd amrywiaethau ar y gair 'cacwn' - 'cacwn brith ( rhwng dyffrynnoedd Clwyd a Chonwy), 'cacwn meirch, (Tremadog a Phenygroes), 'cacwn geifr' (neu ar lafar 'Cacwn Gifir') (Dolgellau, Ganllwyd, Brithdir, Rhydymain, Y Bala ac Aberhosan.ym Maldwyn), 'cacwn bach' (Llanfyllin a Dyffryn Tanat) a \u2018Cacwn y Cythraul' (Penuwch yng Ngheredigion).(ch) Robin y Gyrrwr Mae amryw o rywogaethau a elwlr yn 'Robin y Gyrrwr' neu ei amrywiaethau. Eu nodwedd bwysicaf yw eu bod oll yn gwneud swn uchel tra\u2019n hedfan ac yn achosi i wartheg a cheffylau i ddychryn a rhedeg - 'ystodi' yw'r enw a roddir ar yr ymateb hwn yn Sir F\u00f4n. Trwy ogledd Cymru ac ar arfordir gogledd Penfro y gair a ddefnyddir yw 'Robin y Gyrrwr'. Ym Mhont Senni a Threcastell yn Sir Frycheiniog ceir yr enw 'Robin Dreifar\u2019. Yn Sir Gaerfyrddin y gair 'Robin' yn unig a ddefnyddir tra yng Nghwm Tawe fe galedir y \u2018b' yn y gair i 'ropin\u2019. Y gair traddodiadol am gynrhon 'robin y gyrrwr' a geir yn magu o dan groen cefn gwartheg yw 'gweryd\u2019, ac fe geisiwyd yn y blynyddoedd diwethaf gan y Weinyddiaeth Amaeth ac eraill, i gael pobol i ddefnyddio \u2018pryfed gweryd\u2019 am y pryfed aeddfed a ddatblyga o'r cynrhon sy'n magu mewn gwartheg. Fel y gwelir oddiwrth y mapiau, mae'r enw yma yn cael ei ddefnyddio mewn rhannau o'r gogledd.Mewn hen lyfrau o'r ganrif ddiwethaf ceir enwau fel 'cacwn y cwn\u2019 neu \u2018cacwn y meirch\u2019, a 'chacwn yr ych' am robin y gyrrwr ond ni chafwyd ond un neu ddau o enghreifftiau o'r gair 'cacwn' yn y cyd-destun yma. Fe allem ddamcaniaethu mai yn y gorffennol 'cacwn yr ych\u2019, 'cacwn geifr\u2019 a 'chacwn y meirch' a ddefnyddid am y rhywogaethau hynny a ymosodai ar wartheg, geifr a cheffylau ond bod 'robin y gyrrwr' yn cael el arfer yn ddiweddarach am yr holl rywogaethau. Efallai fod cysylltiad hefyd rhwng yr enwau hyn a'r defnydd o 'wenyn meirch' yng Ngwynedd, yr enw hwn wedi ei drosglwyddo bellach, fodd bynnag, i gyfateb a'r Saesneg \u2018\u2019wasp'\u2019. Cyfeiriadau"},"human_summary":{"1368":"Roedd Daniel Owen yn awdur Cymreig yn y 19G. Owen oedd un o lenorion mwyaf blaengar y cyfnod hwnnw yn yr iaith Gymraeg, ac mae\u0092n cael ei adnabod fel un o arloeswyr mawr y nofel Gymraeg. Yn wreiddiol o\u0092r Wyddgrug, mab i l\u00f6wr oedd Daniel Owen. Bu farw ei dad a\u0092i ddau frawd mewn damwain mewn pwll glo pan oedd Daniel yn ddwy oed. Gadawodd hyn Owen, ei fam, a thri o\u0092i frodyr a\u0092i chwiorydd i ddibynnu ar elusen y plwyf am eu cynhaliaeth. Yn 12 oed roedd Owen yn brentis i deiliwr, Angel Jones, a chafodd y brentisiaeth gryn ddylanwad ar ei ddyfodol fel ysgrifennwr. Byddai Owen yn ysgrifennu cerddi am ei gyd-weithwyr, a byddai\u0092n defnyddio\u0092r siop fel cyfle i drafod a dadlau gyda chyd-weithwyr a chwsmeriaid, thema sy\u0092n gyffredin yn ei nofelau. Astudiodd Owen yng Ngholeg y Bala rhwng 1865 a 1867 er mwyn dod yn weinidog, ond ni chafodd ei ordeinio gan iddo orfod dychwelyd adref i edrych ar \u00f4l ei deulu wedi i\u0092w frawd briodi. Roedd yn aelod o gapel Bethesda, o dan weinidogaeth y Parchedig Roger Edwards, a ysgogodd Owen i ddechrau ysgrifennu gan nad oedd bellach yn medru pregethu. Aeth Owen ymlaen i gyhoeddi  7 nofel, gan gynnwys Y Dreflan (1881), Rhys Lewis (1885) ac Enoc Huws (1891). Cafodd Owen wobr goffa yn ei enw gan Yr Eisteddfod Genedlaethol ar gyfer nofel sydd heb ei chyhoeddi, a rhwng 2002 a 2006 darlledodd S4C y gyfres Treflan, cyfres deledu yn seiliedig ar lyfrau Daniel Owen, yn dilyn hanesion Rhys Lewis ac Enoc Huws. ","1369":"Roedd Daniel Owen yn un o lenorion mwyaf blaengar y 19g yn yr iaith Gymraeg. Cafodd ei eni yn yr Wyddgrug yn 1836. Yn 1838 bu farw ei dad a\u0092i ddau frawd mewn damwain ym mhwll glo Argoed. Daeth ei deulu yn ddibynnol ar elusen y plwyf am eu cynhaliaeth. Cafodd ei addysgu yn bennaf yn yr Ysgol Sul.\nYn 12 oed, daeth yn brentis i deiliwr yn y Wyddgrug, a bu\u0092r profiad o weithio yn siop y teiliwr yn ddylanwadol ar ei nofelau. Roedd yn trafod materion gwleidyddol a diwinyddol yn y siop gyda\u0092i gyd-weithwyr a\u0092r cwsmeriaid. Dechreuodd ysgrifennu cerddi dan y ffugenw \u0091Glaslwyn\u0092 hefyd. \nCafodd ei hyfforddi yng Ngholeg y Bala am gyfnod ond chafodd o ddim ei ordeinio, a dychwelodd i\u0092r Wyddgrug i ailafael yn ei waith fel teiliwr.\nRoedd Daniel Owen yn pregethu (er nad oedd o\u0092n weinidog) ac yn aelod o gapel Bethesda. Gweinidog y capel ysgogodd Owen i ysgrifennu nofelau. Offrymau Neilltuaeth oedd ei nofel ddifrifol cyntaf. Aeth ymlaen i gyhoeddi Y Dreflan fesul pennod yng nghyfnodolyn Y Drysorfa. Roedd hi\u0092n boblogaidd iawn, felly aeth Owen ati i ysgrifennu ei nofel nesaf Rhys Lewis. Yn dilyn y cyhoeddiad hwn, daeth enw Daniel Owen yn adnabyddus iawn yng Nghymru. Adeiladodd dy i\u0092w fam gyda\u0092r elw a wnaeth o\u0092i lyfrau, yn agos i\u0092w fan geni. \nCyhoeddodd Enoc Huws, Gwen Tomos a chyfres o straeon byrion yn dilyn nofel Rhys Lewis.\nMae Gwobr Goffa yn cael ei rhoi yn enw Daniel Owen yn yr Eisteddfod Genedlaethol.\n","1370":"Daniel Owen (1836-1895) oedd un o awduron pwysicaf yr Iaith Gymraeg yn y 19g ac un o arloeswyr mawr y nofel yn Gymraeg.  Ganwyd yn yr Wyddgrug y 20 Hydref 1836.  Roedd ei dad yn l\u00f6wr a bu e a dau o\u0092i feibion farw mewn llifogydd yn y pwll glo ym 1838.  Dim ond ychydig bach o addysg gafodd Daniel Owen, ar wah\u00e2n i\u0092r Ysgol Sul.  Aeth yn brentis i deiliwr yn 12 oed, a dechreuodd barddoni dan ddylanwad un o\u0092i gydweithwyr.  Roedden nhw\u0092n arfer trafod pynciau gwleidyddol a diwinyddol yn y yn y siop a darllen amrywiaeth o destunau yn Gymraeg ac yn Saesneg.  Cyhoeddodd ei gerddi cyntaf mewn cylchgronau yn y cyfnod hwn.  Cafodd e hyfforddiant yng Ngholeg y Bala (rhwng 1865 a 1867) ond penderfynodd peidio \u00e2 chael ei ordeinio.  Aeth yn \u00f4l i\u0092r Wyddgrug lle bu\u0092n gweithio fel teiliwr a daeth yn gyd-berchennog y busnes.  Dechreuodd ysgrifennu dan ysgogaeth ei weinidog, Roger Edwards.  Cyhoeddodd ei nofel gyntaf yn 1879 ac wedyn cafodd ei berswadio i ysgrifennu nofel (Y Dreflan) i\u0092w chyhoeddi fesul pennod yng nghylchgrawn Y Drysorfa.  Dilynodd ei ail nofel, Rhys Lewis, yn fuan wedyn a daeth yn boblogaidd ac yn enwog fel awdur.  Ysgrifenodd dwy nofel arall, Enoc Huws a Gwent Tomos, a chyfres o straeon byrion, Straeon y Pentan.   Mae un o wobrau\u0092r Eisteddfod Genedlaethol, ar gyfer nofel heb ei chyhoeddi, yn dwyn ei enw, a chafodd ei waith ei addasu i S4C rhwng 2002 a 2006.  ","1371":"Sianel Pedwar Cymru yw S4C a gafodd ei lansio ym mis Tachwedd 1982. S4C yw\u0092r unig ddarparwr gwasanaethau teledu trwy\u0092r Gymraeg. Y rhaglen gyntaf a gafodd ei darlledu oedd \u0091SuperTed\u0092. Cafodd y sianel ei sefydlu wedi Deddfau Darlledu 1980\/81 wedi ymprydiad Gwynfor Evans. Cychwynnodd y sianel ar deledu analog yn ystod oriau brig, ond roedd Channel 4 yn darlledu gweddill yr amser. Yn dilyn y newid i deledu digidol, daeth y sianel yn uniaith Gymraeg. Nid S4C ei hunain sy\u0092n cynhyrchu rhaglenni\u0092r sianel, yn hytrach maent yn comisiynu cwmn\u00efau annibynnol i wneud. \n\nYn yr 80au, roedd gan S4C enw da iawn, yn oes aur cynhyrchu cyfryngau Cymraeg, gyda llwyddiannau byd-eang megis \u0091SuperTed\u0092 a \u0091Sam T\u00e2n\u0092. Yn fwy diweddar, mae S4C yn fwy adnabyddus am ddram\u00e2u sydd wedi llwyddo yn rhyngwladol neu dros y DU, megis \u0091Y Gwyll\u0092 ac \u0091Un Bore Mercher\u0092. Mae rhaglenni chwaraeon hefyd yn denu nifer o wylwyr i\u0092r sianel, ac mae S4C yn darparu amrywiaeth o chwaraeon yn cynnwys p\u00eal-droed a rygbi. \n\nMae\u0092r sianel yn cael ei hariannu yn rhannol gan Adran Ddigidol, Diwylliant, Cyfryngau a Chwaraeon San Steffan, ac yn rhannol trwy\u0092r BBC a\u0092r drwydded deledu. Mae\u0092r BBC hefyd yn cynhyrchu deg awr o raglenni bob wythnos, gan gynnwys rhaglenni \u0091Pobl y Cwm\u0092 a \u0091Newyddion\u0092. Yn ddiweddar, mae\u0092r sianel wedi datblygu platfformau ar gyfer pobl ifanc trwy wasanaeth \u0091Hansh\u0092 er mwyn gwella eu cynnwys digidol ar y cyfryngau cymdeithasol a chynyddu eu gwylwyr iau yn yr oes ddigidol sydd ohoni. \n","1372":"Sianel deledu Cymraeg yw Sianel Pedwar Cymru neu S4C. Dechreuodd ddarlledu ar y 1af Tachwedd 1982. SuperTed oedd y rhaglen gyntaf ar y sianel.\nSefydlwyd S4C gan Ddeddfau Darlledu 1980\/1981. Mae\u0092r BBC  yn cynhyrchu deg awr o raglenni bob wythnos i S4C, gan gynnwys rhaglenni poblogaidd megis Pobol y Cwm a\u0092r Newyddion. Mae rhai o\u0092r dram\u00e2u sydd wedi\u0092u darlledu ar S4C wedi llwyddo yn rhyngwladol, gan gynnwys Y Gwyll, 35 Diwrnod ac Un Bore Mercher. \nYn 2008 lansiwyd gwasanaeth i blant ar y sianel o'r enw Cyw, Yn 2016 lansiwyd cyfres i bobl ifanc ac fe lansiwyd gwasanaeth Hansh ym Mehefin 2017.\nCyn sefydlu S4C roedd Cymry Cymraeg yn ddibynnol ar raglenni achlysurol ar BBC Cymru a HTV Cymru. Yn 1980 fe wnaeth Gwynfor Evans fygwth ymprydio hyd at farwolaeth ar \u00f4l i Lywodraeth Margaret Thatcher fynd yn \u00f4l ar addewid a wnaethant i roi sianel Gymraeg i Gymru. Ar 20 Hydref 2010 cyhoeddodd Canghellor y DU George Osborne AS y byddai'r cyfrifoldeb am ariannu S4C yn cael ei drosglwyddo i'r BBC. Nid oedd S4C na llywodraeth Cymru yn ymwybodol o\u0092r penderfyniad cyn hynny.\nYm mis Medi 2018, dechreuodd S4C adleoli i'r pencadlys newydd sef Canolfan S4C Yr Egin yng Nghaerfyrddin. Yn 2021 symudodd adrannau Cyflwyno, Llyfrgell, Hyrwyddo a Masnachol S4C i bencadlys BBC Cymru yn Sgw\u00e2r Canolog, Caerdydd. Y rhaglenni cyntaf a ddarlledwyd oddi yno oedd gwasanaeth plant y sianel, Cyw am 6:00. Daeth y cyflwyniad byw cyntaf gan Liz Scourfield ar 27 Ionawr 2021 cyn y bwletin newyddion am 12:00.","1373":"Mae Sianel Pedwar Cymru, yn darparu gwasanaethau teledu yn y Gymraeg.  Dechreuodd ddarlledu ym 1982.  Dyw\u0092r sianel ddim yn cynhyrchu ei raglenni ei hunan ond yn eu comisiynu gan gwmn\u00efau eraill.  Mae\u0092n nodedig am gomisiynu cartwnau poblogaidd iawn ac am ansawdd ei ddrama a\u0092i chwaraeon.  Adran Ddigidol, Diwylliant, Cyfryngau a Chwaraeon yn San Steffan sy\u0092n goruchwylio\u0092r gwasanaeth, ond ers 2010 mae ei arian yn dod yn rhannol o\u0092r BBC ac o incwm hysbysebu a gweithgareddau masnachol eraill.  Mae\u0092r BBC yn cynhyrchu 10 awr o raglenni bob wythnos.  Ers 2008 mae\u0092r sianel yn darlledu chwe awr a hanner o raglenni ar gyfer plant bob dydd o Lun tan Wener.  Ers 2017 mae\u0092n darlledu rhaglenni Hansh ar YouTube ar gyfer pobl ifainc, gyda chynnwys digidol ar y cyfryngau cymdeithasol.  Roedd cryn ymgyrchu yn y 1970au er mwyn cael gwasanaeth teledu yn y Gymraeg, gan gynnwys bygythiad ymprydio Gwynfor Evans.  I ddechrau roedd y sianel yn darlledu rhaglenni Cymraeg dim ond yn yr oriau brig, ond newidiodd i sianel uniaith Gymraeg ar \u00f4l dechrau teledu digidol ym 1998.  Yn 2010 penderfynodd Llywodraeth Llundain byddai S4C yn cael ei ariannu gan y BBC.  Achosodd y cyhoeddiad hwn gryn bryder, gan nad oedd trafodaeth wedi bod gydag S4C na Llywodraeth Cymru.  Gofynnodd arweinwyr y pedair prif blaid yn y Cynulliad Cenedlaethol am adolygiad.  Yn 2018 symudodd pencadlys S4C o Gaerdydd i Gaerfyrddin, gan adael rhai adrannau yng Nghaerdydd i symud i bencadlys newydd y BBC yn 2021.","1374":"Cyfansoddwr Tsiec oedd Anton\u00edn Dvo?\u00e1k oedd yn defnyddio cerddoriaeth werin o\u0092i ardal enedigol, Bohemia, yn ei gerddoriaeth. Cafodd ei eni yn 1841 yn Nelahozeves a chafodd ei fagu gyda ffydd Gristnogol gref a chariad at ei dreftadaeth Behomaidd. Dechreuodd ganu\u0092r ffidil yn chwech oed a dangosodd dawn yn gynnar. Cafodd wersi organ, piano a ffidil, a thybir i\u0092w gyfansoddiad cyntaf, y Polka pomn?nka gael ei ysgrifennu yn 1855.\nCafodd ei hyfforddi fel organydd, a gweithiodd fel feiolydd mewn nifer o gerddorfeydd. Ym 1863 chwaraeodd mewn cerddorfa wedi\u0092i arwain gan Wagner. Rhoddodd wersi piano er mwyn ennill rhagor o incwm, a thrwy hynny bu i Dvo?\u00e1k gyfarfod \u00e2\u0092i ddarpar-wraig, Anna ?erm\u00e1kov\u00e1. Gadawodd y gerddorfa i ddod yn organydd i eglwys St. Vojt?ch ac yno llwyddodd i gyfansoddi corff sylweddol o gerddoriaeth. Ym 1872 cafodd ei waith ei berfformio yn gyhoeddus am y tro cyntaf ym Mhrag, ac ym 1874, 1876 a 1877 enillodd Wobr Wladwriaethol Awstria am gyfansoddi, lle oedd Brahms yn un o\u0092r beirniaid. Ym 1891 derbyniodd radd anrhydedd gan Brifysgol Caergrawnt, a rhwng 1892 1895 daeth yn gyfarwyddwr Conservatoire Cerdd Genedlaethol Efrog Newydd. Ym 1895 dychwelodd i Brag.\nYn ystod ei oes, ysgrifennodd deg opera, gan gynnwys y mwyaf poblogaidd, Rusalka. Ei waith enwocaf yw Symffoni\u0092r Byd Newydd, ei Nawfed Symffoni.\nBu farw ar 1 Mai 1904 yn 62 oed yn dilyn cyfnod o salwch. Cafodd ei gladdu ym mynwent Vy\u009aehrad ym Mhrag.\n","1375":"Roedd Anton\u00edn Leopold Dvo?\u00e1k (8 Medi 1841 - 1 Mai 1904) yn gyfansoddwr o\u0092r Weriniaeth Tsiec. Ei waith enwocaf yw ei Nawfed Symffoni sef Symffoni'r Byd Newydd.\n\nDechreuodd ganu'r ffidil yn chwech oed ac yn 1872 perfformiwyd ei waith yn gyhoeddus am y tro cyntaf ym Mhrag. Yn 1874 enillodd gystadleuaeth gyfansoddi ac eto yn 1876 ac 1877. Brahms oedd un o'r beirniaid. Fe gyfansoddodd deg opera i gyd. Rusalka yw ei opera mwyaf poblogaidd. Disgrifiwyd Dvo?\u00e1k fel \"o bosib ... cyfansoddwr mwyaf ei oes\".\n\nYm 1858, roedd Dvo?\u00e1k yn chwarae\u0092r fiola yng ngherddorfa Karel Komz\u00e1k. Ym mis Gorffennaf 1863, chwaraeodd mewn cerddorfa dan arweiniad y cyfansoddwr Almaeneg Richard Wagner. Oherwydd ei incwm isel, dechreuodd roi gwersi piano, a dyna sut y gwnaeth gwrdd \u00e2\u0092i ddarpar wraig. Fe syrthiodd mewn cariad \u00e2'i ddisgybl a'i gydweithiwr, Josef\u00edna ?erm\u00e1kov\u00e1 i ddechrau, ond fe briododd chwaer iau Josefina, Anna ?erm\u00e1kov\u00e1 ac fe gawson nhw naw o blant.\n\nYm 1871 gadawodd Dvo?\u00e1k gerddorfa'r Theatr Daleithiol i gael mwy o amser i gyfansoddi ac aeth i chwarae\u0092r organ yn eglwys St. Vojt?ch ym Mhr\u00e2g. Llwyddodd Dvo?\u00e1k i gyfansoddi corff sylweddol o gerddoriaeth yn y cyfnod hwn. Ym 1891, derbyniodd Dvo?\u00e1k radd anrhydeddus gan Brifysgol Caergrawnt, a chafodd swydd yng Nghonservatoire Prague.\n\nBu farw ar 1 Mai 1904 ar \u00f4l dioddef o\u0092r ffliw ers pum wythnos. Roedd yn 62 oed. Cafodd ei gladdu ym mynwent Vy\u009aehrad ym Mhr\u00e2g. Mae ffilm Concert at the End of Summer yn seiliedig ar ei fywyd.","1376":"Roedd Dvo?ak yn gyfansoddwr Tsiec, yn nodedig am ei ddefnydd o gerddoriaeth werin ei wlad yn ei gerddoriaeth.  Ei waith mwyaf enwog yw\u0092r nawfed symffoni, \u0091O\u0092r Byd Newydd\u0092.  Ganed Dvo?ak yn Nelahozeves, ger Prague, ym 1814 yn gyntaf i 14 o blant.  Roedd ei dad yn dafarnwr, chwaraewr proffesiynol sither a chigydd.  Dysgodd i chwarae ffidil yn yr ysgol gynradd  ac yn nes ymlaen cafodd wersi organ a phiano.  Dechreuodd gyfansoddi\u0092n gynnar.  Ar \u00f4l amser yn yr Ysgol Organ yn Zlonice, ymunodd Dvo?ak \u00e2 cherddorfa yn Prague cyn dod yn aelod o gerddorfa Theatr Daleithiol Bohemia.  Gan nad oedd yn ennill digon yn y gerddorfa rhoddodd gwersi piano, a thrwy hynny gwrdd \u00e2\u0092i wraig.  Priododd ym 1983 a chawson nhw naw o blant.  Ar \u00f4l gadael y Theatr Daleithiol ym 1871 canolbwyntiai ar gyfansoddi a llwyddodd i ennill Gwobr Wladwriaethol Awstria ym 1874, ac eto ym 1876 ac 1877.  Wedi hyn dechreuodd ddod yn fwy adnabyddus yn Ewrop a\u0092r Unol Daleithiau.  Cafodd swydd fel athro cyfansoddi ac offeryniaeth yng Nghonservatoire Prague, a hefyd dreuliodd dair blynedd, rhwng 1892 a 1895 yn gyfarwyddwr y Conservatoire Cerdd Genedlaethol.  Derbyniodd Dvo?ak fedal aur gan yr Ymerawdwr Franz Joseph I o Awstria-Hwngari ym 1899.  Ym 1901 daeth yn aelod o D? Arglwyddi Awstria-Hwngari ac yn gyfarwyddwr Conservatoire Prague.  Bu farw ar \u00f4l ymosodiad o\u0092r ffliw ym 1904, ac mae ei fedd ym mynwent Vy\u009aehrad ym Mhr\u00e2g.  Mae sawl ffilm a llyfr wedi seilio ar ei fywyd a\u0092i waith.","1377":"Chicago yw trydedd ddinas fwyaf yr Unol Daleithiau America. Llysenw Chicago yw \u0091The Windy City\u0092. Mae Chicago wedi ei lleoli yn Illinois ar lan Llyn Michigan. Mae Afon Chicago yn llifo i Lyn Michigan, ac yn cysylltu efo Afon Mississippi. Mae Maes Chicago, \u0091Maes Awyr Rhyngwladol O\u0092Hare\u0092 yn un o feysydd awyr prysuraf y byd. Mae rhwydwaith bysiau a threnau\u0092r \u0091Chicago Transit Authority\u0092 yn rhedeg rhwydwaith yr \u0091L\u0092 ar draws y ddinas. Mae miwsig y felan yn gerddoriaeth sy\u0092n deillio o daleithiau deheuol fel Mississippi hefyd \u00e2 hanes cryf yn Chicago, gydag artistiaid fel Muddy Waters yn hanu o\u0092r ddinas. Mae Poetry Slams (Stomp) hefyd yn hannu o Chicago. \n\nRoedd llwyth Potawatomi yn byw yn ardal Chicago yn ystod y 18G ar \u00f4l disodli llwythau\u0092r Miami, Sauk a Fox. Jean Baptiste Point du Sable, Americanwr Affricanaidd o Santo Domingo wnaeth sefydlu aneddiad yn y ddinas ym 1781. Ym 1832, ymosododd bobl gynhenid Chicago ar gaer Dearborn ar aber afon Chicago, ac fe orchfygodd y bobl yr arweinydd, Black Hawk yn 1832. Blwyddyn yn ddiweddarach, ym 1833, daeth Chicago yn dref, ac ym 1837 daeth Chicago yn ddinas. Roedd datblygiad y rheilffyrdd yn hwb mawr wrth ddatblygu\u0092r ddinas, gyda phoblogaeth Chicago yn tyfu i 300,000 o bobl erbyn 1870. Blwyddyn yn ddiweddarach, ym 1871, llosgodd y ddinas mewn tannau, gyda 17,450 o adeiladau yn cael eu dinistrio. Erbyn diwedd 19G, cynyddodd prisiau tir ac felly arweiniodd hynny i adeiladau mawr yn cael eu hadeiladu yn y ddinas, gan gynnwys nendwr cyntaf y byd, yr \u0091Home Insurance Building\u0092","1378":"Chicago (sydd weithiau yn cael ei hadnabod fel \u0093y ddinas wyntog\u0094) yw\u0092r drydedd ddinas fwyaf yn yr UDA. Mae Chicago yn Illinois ar lan Llyn Michigan.\nYn y 18g roedd y llwyth Potawatomi yn byw yno. Ym 1781 cafodd aneddiad ei sefydlu gan Jean Baptiste Point du Sable. Cafodd Fort Dearborn ei adeiladu wrth aber Afon Chicago, ac ymosododd y bobl gynhenid ar y caer nes cafodd eu harweinydd, Black Hawk, ei drechu. Daeth yn ddinas ym 1837, a pharhaodd i ddatblygu oherwydd ei rheilffordd. Ym 1871 roedd t\u00e2n mawr a chafodd dros 17,000 o adeiladau eu llosgi. \nYm 1893 cafodd \u0093Eisteddfod Ffair y Byd\u0094 ei gynnal yn Chicago.\nYn Chicago cafodd nendwr cynta\u0092r byd ei adeiladu ym 1885 sef y Home Insurance Building oedd yn 55m o daldra.\nMaes Awyr Rhyngwladol O\u0091Hare yw un o feysydd awyr prysuraf y byd ac mae\u0092n cael ei wasanaethu gan nifer fawr o gwmn\u00efau awyrennau. Mae\u0092r rhwydwaith o fysiau a threnau yn cael ei chynnig gan y Chicago Transit Authority.\nYn ystod hanner cyntaf y 20g datblygodd genre Miwsig y Felan yn Chicago a ddaeth yn wreiddiol o\u0092r taleithiau deheuol. Mae artistiaid enwog yn cynnwys Jimmy Reed, Muddy Waters a Willie Dixon. Mae\u0092r sin gwerin a jazz yn fywiog yno hefyd, ac mae clybiau adnabyddus fel yr Old Town School a Andy\u0092s Jazz Club yn y ddinas.\nMae Chicago yn gartref i\u0092r Poetry Slam cyntaf erioed ac mae\u0092r digwyddiad yn parhau hyd heddiw.\n","1379":"Chicago yw\u0092r drydedd ddinas fwyaf yn yr Unol Daleithiau. Mae\u0092r ddinas yn nhalaith Illinois ar lan Llyn Michigan. Mae\u0092r ddinas yn cael ei hadnabod fel \"The Windy City\" yn Saesneg.\n\nRoedd y llwyth Potawatomi yn trigo yn yr ardal yn ystod y drydedd ganrif ar bymtheg ar \u00f4l disodli llwythau\u0092r Miami, Sauk a\u0092r Fox.\n\nDaeth Louis Jolliet, ymchwiliwr o Ganada, a Jacques Marquette i'r ardal ym 1673. Yna, m 1781 fe ddaeth Jean Baptiste Point du Sable, Americanwr Affricanaidd o Santo Domingo i sefydlu cymuned yno. Daeth Chicago yn dref ym 1833 ac yn ddinas ym 1837. Tyfodd poblogaeth y ddinas o ganlyniad i\u0092r rheilffyrdd ac fe gafodd nendwr cyntaf y byd ei adeiladu gan William Le Baron Jenney yno ym 1885: sef y Home Insurance Building.\n\nMae Maes Awyr Rhyngwladol O'Hare yn un o feysydd awyr prysuraf y byd ac mae gan Chicago rwydwaith helaeth o fysiau a threnau sef y Chicago Transit Authority (CTA) ac mae'r gwasanaeth yn rhad ac yn rhedeg yn aml iawn.\n\nMae cerddoriaeth y felan yn boblogaidd yn Chicago, yn ogystal \u00e2 chanu gwerin a cherddoriaeth Jazz. Mae barddoniaeth hefyd yn rhan bwysig o ddiwylliant Chicago a chynhaliwyd y Poetry Slam cyntaf erioed yn y byd ym mar 'Get Me High' yn Bucktown ym 1986. Mae\u0092r nosweithiau hyn yn cael eu cynnal heddiw ac mae barddoniaeth a cherddoriaeth Jazz yn cael eu perfformio yn yr un digwyddiad. Mae nosweithiau tebyg, sef Stomp yn cael eu cynnal yng Nghymru hefyd.","1381":"Mae Cofeb yr Iaith Afrikaans (Afrikaanse Taalmonument) ar fryn uwchben Paarl yn nhalaith y Penrhyn Gorllewinol yn Ne Affrica.  Mae\u0092n dathlu hanner canmlwyddiant statws Afrikaans yn iaith swyddogol yn Ne Affrica, yn lle\u0092r Iseldireg.  Agorwyd yn swyddogol yn Hydref 1975.  Mae\u0092r gofeb  hefyd yn dathlu canmlwyddiant sefydlu \u0091Cymdeithas y Gwir Afrikaaners\u0092.  Mae strwythur y gofeb yn symbol o ddylanwadau gwahanol ar iaith a gwleidyddiaeth De Affrica.  Mae cyfres o siapau conigol sy\u0092n cynrychioli\u0092r Gorllewin Clir, Affrica Hudolus, Pontydd, Afrikaans, Gweriniaeth De Affrica, yr Iaith Malay a\u0092i diwylliant, a thwf yr iaith Afrikaans.  Mae arysgrif sy\u0092n dweud \"DIT IS ONS ERNS\" (\"dyma'n didwylledd\") ar hyd y llwybr sy'n arwain at y gofeb. Mae stadiwm wrth ei droed ar gyfer cyngherddau a digwyddiadau.  Mae dwy arysgrif ar y plac gan ddau o feirdd Afrikaans sy\u0092n s\u00f4n am yr iaith yn ddolen rhwng Ewrop ac Affrica ac am dwf yr iaith dros y blynyddoedd diweddar.  Mae\u0092r gofeb gyntaf i i ddathlu\u0092r iaith Afrikaans yn Burgersdorp, ac yn dyddio o 1893, er ei fod yn cyfeirio at yr \u0091iaith Iseldireg\u0092 yn hytrach nag Afrikaans.  Mae ymdrech wedi bod i ddenu ymwelwyr ac ysgolion at y gofeb gyda chaffi, teithiau tywys, digwyddiadau addysgol, arddangosfeydd a chystadlaethau ysgrifennu.  Mae ras hwyl dros yr iaith yn flynyddol, yn null rasys iaith gorllewin Ewrop.  Mae hefyd yn cydweithio \u00e2 chymunedau ieithoedd eraill De Affrica.","1383":"Tywysog Gwynedd a thywysog de facto Cymru oedd Llywelyn ap Iorwerth, neu Llywelyn Fawr. Erbyn diwedd ei deyrnasiad ym 1240, roedd yn cael ei gydnabod fel tywysog Aberffraw ac arglwydd Eryri. Roedd yn dywysog i Gymru gyfan i bob pwrpas. Roedd Llywelyn ap Gruffydd, neu Llywelyn ein llyw olaf yn ?yr iddo. Trwy ei ryfela a\u0092i ddiplomyddiaeth, daeth Llywelyn Fawr yn un o lywodraethwyr mwyaf blaengar ac abl Cymru\u0092r oesoedd canol. Yn ystod ei deyrnasiad fel tywysog, fe frwydrodd yn ddygn ac ymgyrchodd yn daer i wireddu ei weledigaeth o greu tywysogaeth Gymreig yng Nghymru.\n\nYn ystod ei blentyndod, roedd dau ewythr Llywelyn yn rheoli Gwynedd, ac roeddent yn rhannu\u0092r deyrnas rhyngddynt wedi marwolaeth Owain Gwynedd yn 1170, taid Llywelyn. Erbyn 1197, daliodd Llywelyn ei ewythr, a\u0092i alltudio o Wynedd, meddiannodd Llywelyn y berfeddwlad wedyn a chipiodd Gwynedd gyfan yn 1200. Roedd ganddo berthynas anghyson gyda Brenin John, Brenin Lloegr. Priododd ei ferch, Siwan yn 1205, ond gwaethygodd y berthynas ac ymosododd John ar Wynedd yn 1211. Wedi marwolaeth Brenin John, cytunodd Brenin newydd Lloegr, Harri III i lofnodi \u0091Cytundeb Caerwrangon\u0092, cydnabyddiaeth o hawliau Llywelyn yng Nghymru. Erbyn 1234, arwyddodd Llywelyn \u0091Gytundeb Heddwch Middle\u0092, yn datgan diwedd ei yrfa filwrol. Sefydlogodd ei safle a\u0092i awdurdod yng Nghymru tan ei farwolaeth yn 1240, a chafodd ei olynu gan ei fab Dafydd ap Llywelyn. Tyngodd yr arweinyddion eraill lw o ffyddlondeb i Dafydd, a chafodd pwerau Llywelyn eu trosglwyddo i\u0092w fab Dafydd yn dilyn hynny. ","1384":"Llywelyn ap Iorwerth (c.1173 - 11 Ebrill 1240), neu Llywelyn Fawr, oedd Tywysog Gwynedd a Thywysog de facto Cymru. Roedd yn ?yr i Owain Gwynedd, ac yn unig fab i Iorwerth Drwyndwn, sef mab cyfreithlon hynaf Owain Gwynedd. Yn 27 oed, daeth Llywelyn ap Iorwerth yn dywysog Gwynedd ar \u00f4l gorchfygu ei ddau ewythr. \n\nYng Ngorffennaf 1201 arwyddodd y cytundeb ysgrifenedig ffurfiol cyntaf yn hanes Cymru rhwng tywysog Cymru a choron Lloegr. Priododd Llywelyn Siwan, ferch y Brenin John, Brenin Lloegr, yn 1205. Wedi genedigaeth Dafydd ap Llywelyn ac Elen, plant Llywelyn a Siwan, cychwynnodd Siwan berthynas \u00e2 Gwilym Brewys, arglwydd Normanaidd o Frycheiniog. Cafodd Gwilym ei ddienyddio yn 1230, dan orchymyn Llywelyn. Rhwng 1231 ac 1240 mabwysiadodd Llywelyn y teitl Tywysog Aberffraw ac Arglwydd Eryri er mwyn pwysleisio bod ei awdurdod y tu hwnt i ffiniau a theitl Tywysog Gwynedd.\n\nDatblygodd Llywelyn yr hen gyfreithiau Cymreig, Cyfraith Hywel Dda. Tua diwedd ei oes, ymdrechodd Llywelyn yn galed i sicrhau y byddai Dafydd, ei fab ef a Siwan, a\u0092i unig fab cyfreithlon, yn ei olynu fel rheolwr Gwynedd, ac fe wnaeth addasu Cyfraith Cymru i sicrhau hynny. Yn 1238, cynhaliodd Llywelyn gyngor yn Abaty Ystrad Fflur, ac fe wnaeth y tywysogion Cymreig eraill dyngu llw o ffyddlondeb i Dafydd.\n\nBu Llywelyn farw ar 11 Ebrill 1240 yn Abaty Sistersaidd Aberconwy, ar \u00f4l cael ei barslysu am dair blynedd wedi marwolaeth Siwan yn 1237.","1385":"Roedd Llywelyn ap Iorwerth (1173-1240) yn Dywysog Cymru gyfan i bob pwrpas, er iddo alw ei hun yn Dywysog Aberffraw ac Arglwydd Eryri erbyn diwedd ei fywyd.  Roedd yn ?yr i Owain Gwynedd ac yn blentyn i\u0092w fab, Iorwerth Drwyndwn, ac yn ddisgynnydd uniongyrchol i Rodri Mawr.  Erbyn 1200  roedd wedi cipio Gwynedd o deyrnasiad ei ddau ewythr.  Lluniodd gytundeb gyda Brenin Lloegr, John, ym 1201.  Daeth yn uwch-arglwydd ar y Deheubarth a meddiannodd Powys.  Yn ystod ei dywysogaeth roedd cyfnodau o wrthdaro gyda brenhinoedd Lloegr ac Arglwyddi\u0092r Mers.  Collodd ac yna ailfeddiannu tiroedd a dim ond ym 1234 daeth cadoediad a heddwch.  Rhwng 1188 a 1199 roedd Llywelyn wrthi\u0092n sefydlu ei awdurdod dros Wynedd a Phowys, ac erbyn 1199 yn galw ei hun yn Dywysog Gogledd Cymru Gyfan.  Yn ystod y deg mlynedd nesaf, sefydlogodd Llywelyn ei sefyllfa.  Priododd merch Brenin Lloegr, Siwan, ym 1205, a meddiannodd y rhan fwyaf o Bowys a Cheredigion.  Roedd y blynyddoedd rhwng 1210 a 1217 yn rhai o golli ac adfer tir.  Ochrodd Llywelyn gyda\u0092r barwniaid oed yn gwrthryfela yn erbyn y Brenin John ac elwodd o delerau\u0092r Magna Carta.  Roedd Llywelyn erbyn hynny\u0092n arweinydd y tywysogion Cymreig annibynnol.  Gwelodd 1218 hyd 1229 drafferthion a brwydrau yn y Gororau.  Trefnodd priodasau rhwng rhai o\u0092i ferched ac arglwyddi pwerus.  Adeiladodd sawl castell yn y cyfnod hwn.  Roedd degawd olaf ei fywyd un un fwy heddychlon, ar \u00f4l Cytundeb Heddwch Middle. Bu farw ym 1240 a daeth ei fab Dafydd yn etifedd iddo.","1387":"Darn mawr o dir yw cyfandir. Daearyddiaeth sy\u0092n bennaf gyfrifol am eu diffinio, ac ym Mhrydain, rydym yn cydnabod bod saith cyfandir ar y Ddaear. \n\nNid yw pawb yn cytuno bod yna saith cyfandir ac mae yna ddadlau ynghylch ffiniau\u0092r cyfandiroedd hefyd. Mae rhai yn uno Ewrop ac Asia, sef Ewrasia a rhai hefyd yn uno Gogledd a De America.\n\nMae'r ardal gyfandirol, sef y tir sydd uwchben lefel y m\u00f4r yn gorchuddio 29% o arwynebedd y Ddaear ac mae mwy na dau draean o arwynebedd y tir cyfandirol i\u0092r gogledd o\u0092r cyhydedd. \n\nMae daearyddwyr, daearegwyr, llywodraethau, economegwyr, hanesyddion a phobl gyffredin i gyd yn dadlau dros sut i ddosbarthu\u0092r cyfandiroedd, ac nid yw pawb yn gyt\u00fbn o ran union ffiniau'r cyfandiroedd. Mae rhai yn dadlau ynghylch pa rai sydd yn gyfandiroedd, a pha rai sy\u0092n uwch gyfandiroedd, is gyfandiroedd, micro gyfandiroedd neu ynysoedd.\n\nYm maes daeareg, caiff cyfandiroedd eu diffinio yn \u00f4l strwythur cramennol y Ddaear a phlatiau tectonig. Ym maes daearyddiaeth, caiff cyfandiroedd eu diffinio yn \u00f4l maint y tir, ei strwythur a\u0092i ddatblygiad daearegol.\n\nMae gwyddonwyr yn credu bod y cyfandiroedd wedi\u0092u creu gan lafa yn llifo i arwyneb y Ddaear o'r craidd tawdd. Ar yr arwyneb, fe wnaeth y lafa ffurfio cramen y ddaear. Cafodd y gramen ei erydu trwy brosesau hindreuliad. Cafodd y gwaddodion hyn eu chwalu a\u0092u hailffurfio dro ar \u00f4l tro i ffurfio\u0092r cyfandiroedd, wrth i nwyon godi o ganol y Ddaear.","1388":"Mae cyfandir yn ddarn enfawr o dir.  Fel arfer daearyddiaeth sy\u0092n ei ddiffinio, ond weithiau gwleidyddiaeth a diwylliant sy\u0092n dylanwadu ar y diffiniad.  Mae gwyddonwyr yn credu bod lafa o graidd y ddaear yn dod i\u0092r wyneb wedi creu\u0092r llwyfandir a oedd wedi troi\u0092n gyfandiroedd wrth iddyn nhw erydu.  Mae cyfandiroedd yn gorchuddio tua 30% o wyneb y Ddaear (neu 35% os ydych chi\u0092n cyfrif yr ysgafelloedd cyfandirol).  Mae dadlau yngl?n \u00e2 dosbarthiad ac union ffiniau\u0092r cyfandiroedd, a hyd yn oed faint o gyfandiroedd sydd.  Mae\u0092r nifer yn amrywio o saith i bedwar.  Mae Tsiena, gwledydd Saesneg a rhannau o Orllewin Ewrop yn cydnabod saith ohonyn nhw.  Yn ne America, Iberia a rhannau eraill o Orllewin Ewrop maen nhw\u0092n meddwl am America fel un cyfandir.  Yn Nwyrain Ewrop, maen nhw\u0092n ystyried mai un cyfandir yw Ewrop ac Asia, gan eu bod yn un tir yn ddaearyddol.   Antarctica yw\u0092r unig gyfandir mae pawb yn cytuno\u0092n llwyr arno.  Yn hanesyddol, oherwydd bod platiau\u0092r ddaear wedi symud, bu cyfandiroedd eraill ond nid yw\u0092n sicr beth oedd eu ffurfiau.  Weithiau hefyd mae pobl yn s\u00f4n am isgyfandir, sef darnau o gyfandir sy\u0092n cael eu gwahanu gan nodweddion daearegol.  Mae mwy na dau draean o dir cyfandirol y Ddaear i ogledd y cyhydedd.  Mae ynysoedd sy\u0092n sefyll ar ysgafell cyfandir yn rhan o\u0092r cyfandir hwnna.  Ym maes Daeareg maen nhw\u0092n ystyried cyfandiroedd yn nhermau platiau tectonig, ac nid arwynebau tir.  ","1389":"Roedd Margaret Thatcher yn brif weinidog ar y Deyrnas Unedig rhwng 1979 a 1990, yn cynrychioli\u0092r blaid geidwadol. Hi oedd y ddynes gyntaf i fod yn brif weinidog Prydain, yn ogystal \u00e2\u0092r fenyw gyntaf yn Ewrop i gael ei hethol yn brif weinidog. Roedd hi\u0092n adnabyddus am ei pholis\u00efau Thatcheraidd a oedd yn hollti barn, ac am fod yn ddynes awdurdodol a phenderfynol, daeth hi i gael ei hadnabod fel y \u0091ddynes ddur\u0092 o ganlyniad.\n\nDaeth Thatcher yn aelod seneddol dros etholaeth Finchley yn Llundain ym 1959, ac yn ddiweddarach, ym 1970 penododd Edward Heath Thatcher fel ei ysgrifennydd gwladol dros addysg a gwyddoniaeth. Trechodd Thatcher Heath mewn ymgais i fod yn arweinydd y ceidwadwyr ym 1975, ac felly fe etholwyd Thatcher fel arweinydd yr wrthblaid yn erbyn llywodraeth lafur Harold Wilson ac yna Jim Callaghan. Arweinodd Thatcher ei phlaid am 15 mlynedd tan iddi ymddiswyddo fel arweinydd ym 1990. \n\nRoedd gwleidyddiaeth Thatcher yn gosod pwyslais ar ymestyn yr egwyddor o farchnad rydd, a chefnogi mentergarwch. Roedd Thatcher yn awyddus i bobl ddibynnu\u0092n llai ar arian y llywodraeth, ac i bobl fod yn fwy annibynnol. Gwerthodd Thatcher 1.5 miliwn o dai cyngor y llywodraeth i\u0092w tenantiaid, a phreifateiddiodd hi llu o wasanaethau a diwydiannau cyhoeddus a oedd wedi cael eu gwladoli gan y llywodraeth lafur blaenorol. Daeth hi hefyd yn symbol o\u0092r gwrthdaro rhwng y chwith a\u0092r dde ym Mhrydain, yn enwedig yn ystod streic y gl\u00f6wyr. Erbyn diwedd ei chyfnod fel prif weinidog, hi oedd wedi bod mewn gry am y cyfnod hiraf yn hanes Prydain.","1390":"Margaret Thatcher (1925-2013) oedd Prif Weinidog y Deyrnas Unedig rhwng 1979 a 1990, a hi oedd y ddynes gyntaf yn y swydd yn hanes Prydain ac Ewrop. Mae\u0092n enwog am ei pholis\u00efau Thatcheraidd Ceidwadol ac am ei phersonoliaeth awdurdodol.\nDaeth Thatcher yn Aelod Seneddol dros Finchley yn 1959, ac yn 1970 daeth yn Ysgrifennydd Gwladol dros Addysg a Gwyddoniaeth. Rhwng 1975 a 1990 bu\u0092n arweinydd y blaid Geidwadol.\nTra roedd Thatcher mewn grym, cafodd ei hadnabod fel y \u0093Ddynes Ddur\u0094, ac arweiniodd y Ceidwadwyr i ennill yr Etholiad Cyffredinol yn 1979. O blith ei blaenoriaethau roedd ymestyn y farchnad rydd a chefnogi busnesau. Roedd hi am i lai o bobl ddibynnu ar y Llywodraeth am gymorth ariannol. Yn ystod ei chyfnod mewn grym, gwerthodd tua 1.5 o dai cyngor i denantiaid y tai, a phreifateiddio gwasanaethau cyhoeddus er enghraifft y rheilffyrdd, trydan a glo. \nYn ystod Streic y Glowyr (1984-5) wnaeth Thatcher ddim ildio i ofynion y glowyr a\u0092r undebau, gan gau pyllau glo ar draws Prydain. Enillodd dri etholiad cyffredinol (1979, 1983 ac 1987), ac ar \u00f4l llawer o brotestio ffyrnig yn erbyn ei pholis\u00efau (gan gynnwys Treth y Pen), penderfynodd ymddiswyddo yn 1990, ac olynodd John Major fel arweinydd y Blaid. \nRoedd ei harddull arwain wedi polareiddio pobl, a thra roedd rhai yn dathlu yn dilyn ei marwolaeth, roedd eraill yn mynnu mai hi oedd y Prif Weinidog gorau yn hanes Prydain. \n","1391":"Margaret Hilda Thatcher oedd Prif Weinidog Ceidwadol y Deyrnas Unedig rhwng 1979 a 1990, a hi oedd y fenyw gyntaf i fod yn Brif Weinidog Prydain. \n\nAstudiodd Margaret Gemeg ym Mhrifysgol Rhydychen, gan raddio ym 1947. Aeth yn ei blaen i fod yn fod yn gemegydd ymchwil academaidd, yna\u0092n fargyfreithwraig cyn camu i fyd gwleidyddiaeth.\n\nBu\u0092n arweinydd ar y Ceidwadwyr am 15 mlynedd nes iddi ymddiswyddo yn 1990. Hi oedd Prif Weinidog cyntaf ers dros 150 o flynyddoedd i ennill cyfres o dri etholiad cyffredinol - yn 1979, 1983 ac 1987 a\u0092r Prif Weinidog a oedd wedi bod mewn grym am y cyfnod hiraf yn hanes Prydain.\n\nMae\u0092r syniadau gwleidyddol a fabwysiadodd tra'r oedd mewn grym yn cael eu hadnabod fel Thatcheriaeth ac roedd hi\u0092n cael ei hadnabod fel y Ddynes Ddur. Roedd hi\u0092n awyddus i leihau dibyniaeth y boblogaeth ar y Llywodraeth a\u0092r Wladwriaeth Les ac yn cefnogi mentergarwch ac entrepreneuriaeth.\n\nCafodd polis\u00efau Thatcher effaith andwyol ar y diwydiant glo yng Nghymru. Chwalodd cynlluniau\u0092r Llywodraeth i gau nifer o byllau glo nifer o gymunedau glofaol yn ne Cymru lle'r oedd y diwydiant yn allweddol i roi gwaith i\u0092r trigolion. Streiciodd y glowyr ac roedd 5,000 o deuluoedd yn dioddef tlodi enbyd o ganlyniad i hynny. Erbyn diwedd y streic yn 1985 roedd y diwydiant glo yng Nghymru wedi dirywio\u0092n fawr.\n\nBu farw Margaret Thatcher yn dilyn str\u00f4c ar 8 Ebrill 2013 yng ngwesty'r Ritz yn Llundain.","1392":"Mae cyfathrach rywiol yn ymddygiad rhywiol rhwng pobl neu rhwng anifeiliaid. Mae cyfathrach rywiol yn rhan o\u0092r broses atgenhedlu, ond hefyd mae agweddau emosiynol a chymdeithasol i gyfathrach rywiol. Mae\u0092n bosibl cael cyfathrach rywiol fel rhan o berthynas er mwyn atgenhedlu ai peidio, neu er mwyn pleser corfforol yn unig, heb y diben o gael plant.\n\nMae\u0092r broses ragarweiniol yn amrywio, ond wrth iddo ddigwydd mae pidyn y dyn yn ehangu ac yn caledu, ac mae organau cenhedlu\u0092r ddynes yn cynhyrchu hylifau llithrigol. Yn dilyn hynny, mae\u0092n bosibl gosod y pidyn fewn i fagina\u0092r ddynes er mwyn creu ffrithiant sy\u0092n arwain at bleser ac yn arwain at orgasm ac alldafiad. Mae\u0092r alldafliad dynol yn dosbarthu a chludo miliynau o gelloedd sberm, sef y gametau gwrywaidd. Mae\u0092r sberm hwn yn nofio trwy geg y groth i\u0092r groth, ac o\u0092r groth i\u0092r tiwbiau ffalopaidd. Os oes ?ygell ffrwythlon yn y tiwbiau ffalopaidd, bydd y sberm yn uno \u00e2 hi er mwyn creu embryo newydd. Os yw\u0092r embryo hwn yn mewnblannu ar fur y groth, mae\u0092r ddynes yn feichiog. Bydd y beichiogrwydd yn parhau am naw mis, cyn i\u0092r ferch rhoi genedigaeth i blentyn. Er hynny, mae\u0092n bosibl rhwystro beichiogrwydd trwy ddefnyddio dulliau atal-cenhedlu.\n\nYn ogystal \u00e2 chyfathrach rywiol faginiaidd, mae sawl math arall o gyfathrach rywiol. Mewn gweinlyfu a chalyfu, mae unigolyn yn defnyddio\u0092r geg a\u0092r tafod i gyffroi\u0092r organau cenhedlu unigolyn arall ar gyfer pleser. Mewn cyfathrach refrol, gan amlaf mae\u0092r dyn yn gosod ei bidyn yn anws ei gymar. ","1393":"Mae cyfathrach rywiol yn fath o ymddygiad rhywiol rhwng pobl ac anifeiliaid; esblygodd fel rhan o\u0092r broses atgenhedlu fiolegol, ond mae pobl yn cael rhyw i gael pleser corfforol ac emosiynol, heb gael plant. Y ffordd fwyaf cyffredin o gael rhyw yw i\u0092r gwryw osod ei bidyn yn fagina\u0092r fenyw (cyfathrach rywiol faginaidd). \nGall rhagarweiniad i gyfathrach rywiol achosi i bidyn y dyn ehangu a chaledu, ac organau cenhedlu\u0092r ddynes i gynhyrchu hylifau llithrigol. Wrth symud y pidyn yn \u00f4l ac ymlaen tu fewn i\u0092r fagina, cr\u00ebir ffrithiant a phleser sydd yn gallu arwain at orgasm ac alldafliad. \nCyfathrach rywiol faginaidd yw\u0092r ffordd sylfaenol o atgenhedlu ymysg pobl; mewn alldafliad gwrywol, mae semen (sydd yn cynnwys miliynau o gelloedd sberm) yn cael eu rhyddhau i gromell y fagina. Wedyn gall sberm nofio i\u0092r groth ac i\u0092r tiwbiau ffalopaidd. Os yw\u0092r ddynes yn cael orgasm wrth i\u0092r dyn alldaflu, mae cyfyngiadau cyhyrol yn y groth yn gallu cynorthwyo\u0092r sberm i gyrraedd y tiwbiau ffalopaidd. Os yw wygell ffrwythlon yn y tiwbiau, mae\u0092r sberm yn uno a hi mewn proses o\u0092r enw ffrwythloniad, gan greu embryo. Os bydd embryo yn mewnblannu ar fur y groth, mae beichiogrwydd yn dechrau. Mae beichiogrwydd yn gorffen ar \u00f4l 9 mis, pan mae plentyn yn cael ei eni. Gellir osgoi beichiogrwydd drwy ddefnyddio dulliau atal-cenhedlu.\nMae mathau gwahanol o gyfathrach rywiol hefyd, megis gweinlyfu a chalyfu, hunan-leddfu a chyfathrach refrol.","1394":"Mae cyfathrach rywiol yn rhan o\u0092r broses atgenhedlu, ond mae pobl yn cael rhyw er pleser corfforol yn unig hefyd. Yn aml, bydd pobl yn fflyrtian, cusanu, cyffwrdd, a dadwisgo cyn cael cyfathrach rywiol. Wrth i hyn ddigwydd, mae pidyn y dyn yn ehangu a'n caledu, sef codiad, ac mae organau cenhedlu'r ddynes yn creu hylifau. Pan gaiff pidyn ei osod yn y fagina, mae'r ddau berson yn symud fel bod y pidyn yn symud \u00f4l ac ymlaen tu fewn i'r fagina. Fel arfer, bydd hynny\u0092n arwain at orgasm ac alldafliad. Os yw'r dyn a'r ddynes yn ffrwythlon, gall dynes feichiogi ar \u00f4l cyfathrach rywiol. Gellir defnyddio dulliau effeithlon o atal-cenhedlu i osgoi hyn.\nI fodau dynol, cyfathrach rywiol faginaidd yw'r modd sylfaenol o atgenhedlu. Ar \u00f4l alldafliad y tu mewn i fagina, bydd celloedd sberm yn nofio i groth y fenyw ac i\u0092r tiwbiau Ffalopaidd. Os bydd wy ffrwythlon yn y tiwbiau ffalopaidd, mae'r sberm yn uno \u00e2\u0092r wy a bydd yr wy yn cael ei ffrwythloni. Bydd ffrwythloniad yn creu embryo newydd. Pan mae embryo yn mewnblannu yn wal y groth, mae'r ddynes yn feichiog. Mae menyw yn feichiog am tua naw mis cyn geni plentyn.\nYn ogystal \u00e2 chyfathrach rywiol faginaidd, mae sawl math arall o gael rhyw. Mae rhyw\u0092r geg yn defnyddio\u0092r geg a'r tafod i gyffroi'r organau cenhedlu. Wrth gael cyfathrach refrol, fel arfer, mae dyn yn gosod ei bidyn yn anws ei gymar. Fodd bynnag, mastyrbio ar y cyd yw'r ffurf fwyaf diogel o gael rhyw.","1395":"Mae \u0091Un Bore Mercher\u0092 yn rhaglen ddrama ddirgelwch sydd wedi ei leoli  yn Sir Gaerfyrddin. Mae\u0092n gyd-gomisiwn rhwng S4C, BBC Cymru, a thrwy gyllid buddsoddi yn y cyfryngau llywodraeth Cymru. Roedd hefyd ar gael i\u0092w ddarlledu\u0092n Saesneg o dan yr enw, \u0091Keeping Faith\u0092. Darlledodd y tair cyfres ar BBC One, y tro cyntaf i gynhyrchiad drama teledu ar y cyd rhwng S4C a BBC Cymru wneud hynny. \n\nAddasodd Anwen Huws stori Matthew Hall i\u0092r Gymraeg ar gyfer cynhyrchiad S4C. Cafodd y gyfres ei ffilmio ar yr un pryd mewn dwy iaith, ffordd o ffilmio sydd wedi dod yn gyffredin yn ddiweddar, wrth i S4C a\u0092r BBC gyd-gomisiynu dram\u00e2u, yn debyg i Y Gwyll \/ Hinterland. Roedd y sioe yn hynod boblogaidd yng Nghymru, gyda chyfartaledd o 300,000 o wylwyr ar gyfer bob pennod, gan ei wneud y sioe fwyaf poblogaidd ar BBC Cymru ers dros 25 mlynedd. Enillodd y gyfres gyntaf tair gwobr BAFTA Cymru, am actores orau (Eve Myles), cerddoriaeth wreiddiol (Amy Wadge a Laurence Love Greed) ac awdur (Matthew Hall).\n\nMae\u0092r stori yn dilyn Faith, y prif gymeriad sy\u0092n cael ei chwarae gan Eve Myles, wrth iddi ymchwilio i ddiflaniad sydyn ac annisgwyl ei g?r. Wrth ymchwilio i ddiflaniad ei g?r, mae Faith yn canfod cyfrinachau am ei g?r ac yn dechrau amau os yw hi wir yn nabod ei g?r o gwbl. Cyfreithwraig yw Faith, ond mae\u0092n troi\u0092n dditectif yn y gyfres wrth frwydro i ddarganfod y gwir, ac yn ceisio amddiffyn ei phlant rhag goblygiadau diflaniad eu tad. Yn ystod y tair cyfres mae Faith yn cael ei phortreadu fel gwraig, mam a merch. \n","1398":"Mae ymosodiadau 11 Medi 2001 (9:11) yn disgrifio 4 cyrch terfysgol yr erbyn UDA, lle meddiannodd 19 o aelodau al-Qaeda ar 4 awyren fasnachol a\u0092u taro mewn i dyrau Canolfan Fasnach y Byd yn Efrog Newydd a\u0092r Pentagon yn Virginia. Syrthiodd un awyren ar gae ym Mhennsylvania. Yn yr ymosodiad, bu farw tua 3000 o bobl (gan gynnwys 343 o ddynion t\u00e2n a 72 o blismyn), cafodd tua 25,000 eu hanafu, ac achoswyd $10 biliwn o ddifrod. \nYn dilyn yr ymosodiadau, dechreuodd UDA \u0093Rhyfel ar Derfysgaeth\u0094 i geisio dod o hyd i arweinydd al-Qaeda, Osama bin Laden, a cheisio diorseddu\u0092r Taleban yn Affganistan. Er i bin Laden ac al-Qaeda wadu eu cysylltiad \u00e2\u0092r ymosodiadau, cyfaddefon nhw yn 2004 eu bod wedi lansio\u0092r ymosodiadau. Roeddent wedi trefnu\u0092r ymosodiadau oherwydd presenoldeb milwyr America yn Sawdi Arabia, cefnogaeth y wlad i Israel a sancsiynau yn erbyn Irac. Cafodd bin Laden ei ladd yn 2011 mewn cyrch milwrol gan UDA ar \u00f4l osgoi cael ei gipio am bron i ddegawd.\nCafodd yr ymosodiadau effaith ddifrifol ar farchnadoedd y byd. Erbyn 2002 roedd safle Canolfan Fasnach y Byd wedi\u0092i glirio a chafodd y safle ei adnabod wedi hynny fel \u0091Ground zero\u0092. Cafodd adeilad Canolfan Fasnach y Byd newydd ei adeiladu a\u0092i agor yn 2014. O fewn blwyddyn i\u0092r ymosodiadau roedd gwaith atgyweirio\u0092r Pentagon hefyd wedi\u0092i orffen.\nMae nifer o gofebion yn coffau\u0092r sawl fu farw yn yr ymosodiadau yn Efrog Newydd, Virginia a Phennsylvania.\n","1401":"Caeredin yw prifddinas yr Alban, a hynny ers 1492. Mae Caeredin wedi ei lleoli ar arfordir dwyreiniol y wlad, ac ar lan deheuol y Firth o Forth. Mae Senedd yr Alban wedi ei lleoli yng Nghaeredin. Mae poblogaeth o 495,360 gan ddinas Caeredin, a thua 850,000 yn ardal boblog Caeredin, sy\u0092n golygu mai Caeredin yw dinas fwyaf ardal Lothian. Mae enw\u0092r ddinas yn deillio o\u0092r Frythoneg, \u0091Din Eidyn\u0092 sef, Caer Eidyn yn y Gymraeg, yn debyg iawn i\u0092r enw Cymraeg hyd heddiw felly. Mae Caeredin y enwog am ?yl Caeredin, ei chastell a dathliadau Hogmanay y flwyddyn newydd. \n\nRoedd safle\u0092r castell yn gaer naturiol, ac mae\u0092r lle wedi cael ei ddefnyddio ers diwedd oes yr efydd (tua 850CC). Yn hanesyddol, safai amddiffynfeydd y Gododdin yng Nghaeredin yn y 6G. Ar \u00f4l i Gaeredin gael ei goresgyn gan deyrnas Seisnig Bernicia, cafodd yr enw ei newid i \u0091Edin-burh\u0092. Ni lwyddodd yr Eingl-Sacsoniaid i ymsefydlu dim pellach i\u0092r gogledd heibio Caeredin, ac erbyn y 10G roedd y Saeson wedi colli gafael ar yr ardal hon i frenhinoedd yr Alban. Hyd heddiw, mae llawer o strydoedd canoloesol a hen adeiladau yn yr hen dref. Mae llu o strydoedd cul o\u0092r enw \u0091close\u0092 neu \u0091wynd\u0092 a sgwariau sy\u0092n cynnal marchnadoedd. Yn ystod y 1700au, roedd tua 80,000 o bobl yn byw yn yr hen dref, erbyn heddiw dim ond tua 4,000 sy\u0092n byw yno. Cafodd rhan fwyaf o\u0092r hen dref ei ddinistrio gan d\u00e2n ym 1824. Cafodd y dref newydd ei hadeiladu yn ystod y 18G ac mae\u0092n enghraifft o bensaern\u00efaeth Sioraidd. ","1402":"Prifddinas yr Alban yw Caeredin, yn nwyrain y wlad ac ar lan yr afon Firth. Yng Nghaeredin mae Senedd yr Alban ers 1999. Mae\u0092n enwog am ?yl Caeredin a dathliadau Hogmanay. Mae\u0092r enw yn dod o\u0092r Frythoneg, Din Eidyn. Yn y ddinas roedd un o amddiffynfeydd y Gododdin sydd o bosibl yn dyddio i\u0092r 6ed ganrif. Cafodd y ddinas ei goresgyn gan y deyrnas Seisnig, a newidiodd yr enw i Edinburgh. Erbyn y 10g roedd y Saeson wedi colli eu gafael ar yr ardal.\nY ffordd fawr sy\u0092n rhedeg trwy\u0092r ddinas yw Prince\u0092s Street Gardens; i\u0092r de mae castell Caeredin a\u0092r Hen Dref (canoloesol), ac i\u0092r gogledd mae\u0092r dref newydd (cafodd ei hadeiladu yn 18g). Cafodd nifer o adeiladau\u0092r Hen Dref eu colli mewn t\u00e2n ym 1824 ac eto yn 2002. Cyn adeiladu\u0092r castell, roedd y safle yn gaer naturiol, oedd wedi cael ei defnyddio ers tua 850 CC.\nLlwyth o\u0092r enw y Votadini (Gododdin yr Hen Ogledd) oedd yn byw yno yn \u00f4l adroddiadau Rhufeinig o\u0092r 1g. Yng ngherdd \u0091Y Gododdin\u0092 (7g) mae\u0092r rhyfelwyr yn gwledda yn Neuadd Fawr Din Eidin, wedi eu gwahodd yno gan Mynyddog Mwynfawr.\nYmhlith adeiladau adnabyddus y ddinas mae Castell Caeredin, Cofadail Nelson, Amgueddfa Genedlaethol yr Alban, Neuadd Usher a Phalas Holyrood. Mae enwogion megis y dyfeisiwr Alexander Graham Bell, y seiclwr Syr Chris Hoy a\u0092r awdur Robert Louis Stevenson hefyd yn dod o\u0092r ardal.\n","1403":"Caeredin yw Prifddinas yr Alban ers 1492. Mae hi ar arfordir dwyreiniol y wlad ac ar lan deheuol y Firth o Forth. Mae 495,360 o bobl yn byw yng Nghaeredin. Mae'r ddinas yn enwog am ?yl Caeredin, y castell a'r dathliadau Hogmanay. Mae enw'r ddinas yn dod o'r Frythoneg Din Eidyn, sef Caer Eidyn. Mae\u0092n debyg bod un o amddiffynfeydd y Gododdin wedi bod yno. \nPrince's Street Gardens yw\u0092r brif ffordd trwy ganol y ddinas. Mae Castell Caeredin a adeiladwyd uwchben craig clogwyn basalt, sydd yn hen losgfynydd, a'r Hen Dref (Old Town) i\u0092r de ac mae Princes Street a'r Dref Newydd i\u0092r gogledd.\nYn \u00f4l adroddiadau Rhufeinig o'r ganrif 1af, roedd llwyth y Votadini (Gododdin yr Hen Ogledd) wedi sefydlu yno ac mae cerdd 'Y Gododdin' a briodolir o'r bardd Aneirin, yn s\u00f4n am ryfelwyr yn gwledda yn Neuadd Fawr Din Eidin.\nHyd heddiw, mae llawer o strydoedd canoloesol a hen adeiladau yn yr Hen Dref. Mae nifer o strydoedd cul o'r enw close neu wynd a sgwariau i gynnal marchnadoedd yno. Yn ystod y 1700au roedd tua 80,000 o bobl yn byw yn yr Hen Dref, ond dim ond 4,000 yn byw yno heddiw. Cafodd y rhan fwyaf o'r Hen Dref eu dinistrio gan d\u00e2n ym 1824. Bu t\u00e2n mawr arall ar 7 Rhagfyr, 2002, a ddinistriodd Llyfrgell a rhai o adeiladau eraill Prifysgol Caeredin. Dechreuwyd adeiladu'r Ddinas Newydd yn ystod y ddeunawfed ganrif ac mae hi'n enghraifft dda iawn o gynllun tref a phensaern\u00efaeth Sioraidd.","1404":"T? cyhoeddi Cymraeg oedd Llyfrau\u0092r Dryw, a oedd yn ganolog i fyd cyhoeddi llyfrau Cymraeg o\u0092r 1940au hyd at y 1970au. Cafodd Llyfrau\u0092r Dryw ei sefydlu yn Llandybie ym 1940 gan Aneirin Talfan Davies a\u0092i frawd Alun Talfan Davies. Man cychwyn Llyfrau\u0092r Dryw oedd cyhoeddi cyfres o lyfrau bach clawr papur yn y Gymraeg ar bynciau amrywiol, gyda\u0092r bwriad o gyflenwi llyfrau clawr papur rhad i\u0092r werin gan awduron safonol. Ymhlith yr awduron hynny oedd Edward Tegla Davies, Kate Bosse-Griffiths, T. Gwynn Jones a llawer mwy. Cyhoeddodd y wasg 44 o gyfrolau yn y gyfres clawr papur. Roedd hefyd ambell gyfrol o fewn cyfresi a oedd yn gasgliadau o hwiangerddi er enghraifft. Roedd y llyfrau yn bwysig iawn wrth adfywio\u0092r farchnad llyfrau Cymraeg yn y 1950au, wedi diffyg deunydd darllen poblogaidd yn y Gymraeg. \n\nParhaodd Llyfrau\u0092r Dryw fel t? cyhoeddi clawr papur wedi 1952 pan ddoth y cyfresi clawr papur i ben. Dechreuodd Llyfrau\u0092r Dryw gyhoeddi cyfresi uchelgeisiol fel Crwydro Cymru, yn ogystal \u00e2 chylchgronau Barn a Poetry Wales. Ymunodd y wasg gyda chwmni Cristopher Davies, sef mab Alun Taflan Davies, yn Abertawe, sef ochr gyhoeddi Saesneg y wasg. Roedd argraffdy\u0092r cwmni yn Llandybie. Emlyn Evans oedd rheolwr y wasg ym 1957, ond bydd rhaid iddo ymddiswyddo yn dilyn anghydfod cyhoeddi \u0091Ieuenctid yw Mhechod\u0092 gan John Rowlands. Wedi Evans, roedd Dennis Rees a John Phillips yn rheolwyr ar y wasg. ","1405":"Llyfrau\u0092r Dryw oedd yr enw ar d? cyhoeddi Cymraeg oedd yn ganolog i faes cyhoeddi llyfrau Cymraeg rhwng yr 1940au a\u0092r 1970au. Cafodd y t? cyhoeddi ei sefydlu yn Llandybie ym 1940 gan y llenor Aneirin Talfan Davies a\u0092i frawd Alun Talfan Davies. I ddechrau, roedd y cyhoeddwyr yn cyhoeddi cyfresi o lyfrau bach clawr papur ar bynciau amrywiol. Nod y ddau oedd darparu llyfrau rhad i\u0092r werin bobl gan awduron o safon. Roedd yr awduron yn cynnwys Edward Tegla Davies, Kate Bosse-Griffiths, Sarnicol a T. Gwynn Jones. Roedd y rhan fwyaf o\u0092r llyfrau\u0092n straeon ac ysgrifau ond roedd eithriadau, megis casgliad o hwiangerddi gan Eluned Bebb. Roedd cyhoeddi\u0092r llyfrau hyn wedi cefnogi adfywio\u0092r farchnad llyfrau Cymraeg yn y 1950au.\nYn y 1950au a\u0092r 1960au cyhoeddodd Llyfrau\u0092r Dryw y gyfres Crwydro Cymru, y cylchgrawn arloesol Barn, a Poetry Wales yn Saesneg, ymhlith cyfrolau eraill. Yn y 1970au daeth yn rhan o Gwmni Christopher Davies (Abertawe) oedd yn fab i Alun Talfan Davies.\nYmhlith y cyfrolau cyfres clawr papur, roedd Catiau Cwta gan Sarnicol, Darlun a ch\u00e2n gan Nantlais, Hen Ddwylo gan  E. Llwyd Williams, Y Baradwys Bell gan W. Ambrose Bebb, Aneswyth Hoen gan Kate Bosse-Griffiths, Jones y Plisman gan John Aelod Jones, Cerddi'r Hogiau gan W. D. Williams, Brithgofion gan T. Gwynn Jones, Cap Wil Tomos gan Islwyn Williams a Crefydd heddiw ac yfory gan Dr. Martin Lloyd Jones.\n","1406":"Roedd Llyfrau\u0092r Dryw yn d? cyhoeddi llyfrau Cymraeg o\u0092r 1940au hyd y 1970au.  Y llenor Aneirin Talfan Davies a\u0092i Frawd Alun a\u0092i sefydlodd yn Llandybie.  Eu cyhoeddiadau cyntaf oedd cyfres o 44 o lyfrau bach clawr papur yn y Gymraeg, a\u0092u bwriad oedd darparu \u0091llyfrau clawr papur rhad i\u0092r werin gan awduron o safon\u0092.    Roedd y rhan fwyaf o\u0092r gyfres yn straeon ac ysgrifau ar bynciau amrywiol.  Rhai o\u0092r awduron oedd Edward Tegla Davies, Kate Bosse-Griffiths, Sarnicol, R.T.Jenkins, William Ambrose Bebb, T.Gwynn Jones, Thomas Jones, Ifor Williams, Alwyn D Rees ac E Morgan Humphreys.  Roedd y llyfrau\u0092n bwysig yn adfywio\u0092r farchnad llyfrau Cymraeg yn y 1950au.  Mae cyhoeddiadau Llyfrau\u0092r Dryw ar \u00f4l 1950 yn cynnwys cyfres Crwydro Cymru, cyfrolau am siroedd a br\u00f6ydd Cymru, a\u0092r cylchgronau Barn a Poetry Wales.  Daeth y wasg yn rhan o Gwmni Christopher Davies (Abertawe), mab Alun Talfan Davies, yn y 1970au.  ","1407":"Mae ras yr iaith yn ras hwyl gyfnewid er lles y Gymraeg. Mae hi wedi ei seilio ar rasys sy\u0092n cael eu rhedeg er lles ieithoedd lleiafrifol eraill megis Redadeg yn Llydaw, Korrika yng Ngwlad y Basg, a\u0092r Rith yn Iwerddon. Cered: Menter Iaith Ceredigion wnaeth arwain trefniant Ras yr Iaith 2014, sef y cyntaf o\u0092i fath yng Nghymru. Erbyn hyn, mae wedi tyfu tu hwnt i Geredigion yn unig, ac yn ras genedlaethol sy\u0092n cael ei gyflynu\u0092n genedlaethol gan Fentrau Iaith Cymru. Un o amcanion y ras yw codi arian, ac mae unrhyw elw sy\u0092n cael ei wneud yn cael ei fuddsoddi ar ffurf grantiau i hyrwyddo\u0092r Gymraeg yn ardal y ras. \n\nYn wahanol i rasys gwledydd eraill, dim ond yn y trefi y bydd Ras yr Iaith yn cael eu rhedeg. Yn wahanol hefyd i rasys eraill, nid yw chwaith yn rhedeg yn ddi-dor, ddydd a nos. Mae grwpiau, busnesau, cynghorau cymuned, ysgolion neu unigolion yn talu \u00a350 i noddi a rhedeg cilomedr. Mae noddwyr masnachol hefyd yn codi arian ar gyfer ras yr iaith. \n\nYn ras 2014, dechreuodd y ras ym Machynlleth a gorffen yn Aberteifi. Cafodd \u00a34,000 o grantiau i hyrwyddo\u0092r Gymraeg yn ardaloedd y ras ei godi gan ras yr iaith. Yn 2016, ymestynnodd y Ras i ardaloedd y gogledd, ar ddiwrnod un roedd rhedeg rhwng Bangor a Machynlleth, ar ddiwrnod dau, roedd rhedeg rhwng Aberystwyth ac Aberteifi, ac yn olaf ar ddiwrnod tri, roedd rhedeg rhwng Crymych a Llandeilo. Yn 2018 cafodd y ras ei hymestyn i\u0092r dwyrain i ardaloedd Wrecsam, yn ogystal \u00e2 chroesi\u0092r bont i Sir F\u00f4n.","1408":"Ras hwyl i hyrwyddo\u0092r Gymraeg yw Ras yr Iaith. Trefnwyd Ras yr Iaith gyntaf yn 2014 gan wirfoddolwyr lleol o dan arweiniad Cered: Menter Iaith Ceredigion. Erbyn hyn, mae\u0092r ras yn cael ei rhedeg ar draws Cymru dan arweiniad Mentrau Iaith Cymru. Un o nodau\u0092r ras yw codi arian, ac mae unrhyw elw yn cael ei fuddsoddi ar ffurf grantiau i hyrwyddo'r Gymraeg yn ardal y Ras.\nDechreuodd Ras 2014 yn Senedd-dy Owain Glyn D?r ym Machynlleth, gan orffen yn Aberteifi. Noddwyd baton Ras 2014 gan fudiad Mentrau Iaith Cymru ac Ysgol Penweddig wnaeth lunio\u0092r baton. Bu Dewi Pws yn arwain gan roi anogaeth a chyngor i'r rhedwyr. Llwyddwyd i godi gwerth \u00a34,000 o grantiau i hyrwyddo'r Gymraeg.\nYn 2016, trefnwyd ras dros dri diwrnod gyda chydweithrediad agos sawl un o Fentrau Iaith Cymru, gyda Si\u00f4n Jobbins yn cydlynu. Cafwyd cefnogaeth Dewi Pws unwaith eto, a bu sawl person enwog yn rhedeg ac yn cefnogi gan gynnwys y cyflwynydd teledu a'r dyfarnwr, Owain Gwynedd, a'r cyflwynydd teledu a'r rhedwraig brofiadol Angharad Mair. Cafwyd cyngherddau yn y nos yng nghastell Aberteifi ac yn Nh? Newton, Llandeilo i ddathlu'r Ras.\nYn 2018, fe ddaeth y Ras i'r dwyrain ac i F\u00f4n am y tro cyntaf. Bu Dewi Pws Morris yn gyfrifol am arwain y Ras ar y diwrnod cyntaf, Tudur Phillips ar yr ail ddiwrnod yn y De orllewin a Leon Welsby yn y De ddwyrain.","1409":"Ras gyfnewid i godi arian dros yr iaith Gymraeg yw Ras yr Iaith.  Gwirfoddolwyr dan arweiniad Menter Iaith Ceredigion drefnodd y ras gyntaf ond ers hynny mae\u0092r digwyddiad wedi tyfu\u0092n genedlaethol a Mentrau Iaith Cymru sy\u0092n ei gydlynu.  Mae 3 ras wedi bod hyd yn hyn.  Mae\u0092r ras wedi ei seilio ar rasys iaith eraill fel ar Redadeg yn Llydaw, Korrika yng Ngwlad y Basg a\u0092r Rith yn Iwerddon, ond dim ond yn y trefi mae rhedeg, a dim yn ddi-dor, ddydd a nos.  Cwmni Si\u00f4n Jobbins, Rhedadeg Cyf, sy\u0092n gweinyddu\u0092r Ras.  Mae sawl math o grwpiau yn talu \u00a350 i noddi a rhedeg cilomedr ac mae\u0092n derbyn nawdd masnachol hefyd.   Yn 2014 dechreuodd y ras gyntaf yn Senedd-dy Owain Glyn D?r ym Machynlleth a gorffen yn Aberteifi.  Roedd Dewi Pws yn arwain o gefn Fan y Ras, a gwnaeth e hyn eto yn 2016 a 2018.  Aeth yr arian a godwyd tuag at grantiau i hyrwyddo\u0092r Gymraeg yn ardaloedd y Ras.  Erbyn 2016 roedd y ras wedi tyfu i achlysur dros dri diwrnod yn ymestyn o Fangor i Landeilo, gyda chydweithrediad sawl Menter Iaith.  Roedd sawl person amlwg a chyflwynwr teledu wedi cymryd rhan, gan gynnwys Owain Gwynedd ac Angharad Mair.  Roedd hefyd gyngherddau fin nos yn Aberteifi a Llandeilo.   Yn 2018 tyfodd y Ras yn fwy eto, gan estyn o Ynys M\u00f4n i Gaerffili.  Roedd eto dri diwrnod o rasio, a chefnogodd nifer o enwogion, fel Tudur Phillips, Martin Geraint a Leon Welshby.  ","1412":"Y Pla Du yw\u0092r pandemig gwaethaf a gofnodwyd yn hanes y ddynoliaeth.  Dechreuodd yn ne-orllewin Asia ac ymledodd i Ewrop yn y 1340au.  Lladdodd o leiaf 75 miliwn o bobl, ac o leiaf draean o boblogaeth Ewrop.  Digwyddodd newidiadau cymdeithasol yn ei sgil, gan gynnwys lleihau awdurdod yr Eglwys Gatholig ac erlid Iddewon.  Mae\u0092n debyg mai bacillus o\u0092r enw Yersinia pestis a achosodd y pla.  Mae chwain sy\u0092n byw ar lygod mawr yn ei gario.  Mae dau fersiwn o\u0092r pla, biwbonig, sy\u0092n dod yn uniongyrchol o frathiad chwain, a niwmonig, sy\u0092n lledaenu trwy anadlu.  Lledaenodd y pla o Tseina a chyrraedd Ewrop trwy\u0092r Crimea, a oedd dan warchae gan fyddin y Mongol ar y pryd.  Cyrhaeddodd yr Eidal ym 1347 cyn lledaenu tua\u0092r gogledd-orllewin.  Roedd rhai gwledydd, e.e. Gwlad Pwyl a\u0092r Iseldiroedd, wedi dianc yn well nag eraill. Roedd y pla wedi cyrraedd Cymru erbyn Mawrth 1349.  Yn \u00f4l John Davies mae o leiaf chwarter poblogaeth Cymru wedi marw, ac mae\u0092n bosibl bod anfodlonrwydd y Cymry yn dilyn y pla wedi ysgogi gwrthryfel Owain Glynd?r.  Effeithiodd y pla\u0092n sylweddol ar economi Ewrop.  Canlyniad prinder llafur yn y caeau oedd datblygu mwy o ffermydd llai gyda thenantiaid rhyddion.  Hefyd roedd effaith ar dwf llawer o drefi am flynyddoedd lawer.  Dychwelodd y Pla Du sawl gwaith hyd y 17g, yn arbennig ym 1361 a 1369.  Mae cerddi gan feirdd y cyfnod sy\u0092n s\u00f4n am y pla.  Yn fwy diweddar, dyna gefndir nofel Y Pla gan Wiliam Owen Roberts.","1413":"Canwr Cymreig sy\u0092n enedigol o bentref Trefforest yw XXX XXX. Mae XXX yn nodweddiadol am ei arddull canu, gyda\u0092i lais yn medru ymestyn dros sawl wythfed. Mae wedi ennill gwobr Grammy, ac ymhlith ei ganeuon enwocaf mae \u0091The Green Green Grass of Home\u0092 a \u0091Delilah\u0092. \n\nDechreuodd XXX ganu yn ifanc iawn, mewn digwyddiadau teuluol, priodasau ac yng ngh\u00f4r yr ysgol. Cafodd XXX y dici\u00e2u yn 12 oed am gyfnod hir iawn, tua 2 flynedd yn \u00f4l XXX, ac wrth wella, doedd dim i\u0092w wneud heblaw gwrando ar gerddoriaeth a darlunio. Datblygodd XXX ei arddull gerddorol o synau soul Americanaidd, cantorion R&B a\u0092r felan megis Little Richard Jackie Wilson, yn ogystal ag Elvis Presley, a ddaeth yn ffrindiau agos gyda XXX yn ddiweddarach. \n\nPriodod XXX ei gariad o\u0092r ysgol uwchradd, Linda Trenchard pan oeddent yn 16 oed ac yn disgwyl babi. Cafodd eu mab Mark ei eni mis wedi\u0092r briodas. Er mXXX cynnal y teulu, roedd rhaid iddo gymryd swydd mewn ffatri fenig, ac yn ddiweddarach mewn gwaith adeiladu. Wedi tyfu i enwogrwydd mawr, roedd honiadau lu fod XXX yn cael perthnasau tu \u00f4l i gefn ei wraig Linda, am flynyddoedd, ac roedd XXX yn agored iawn am hyn. Er gwaetha ei anffyddlondeb, roedd XXX yn briod gyda Linda nes ei marwolaeth yn 2016. Arweiniodd un perthynas gyda Katherine Berkery i frwydr gyfreithiol hir, yn arwain at brawf DNA a phrofi mai XXX oedd mab y plentyn, Jonathan Berkery. Nid yw XXX wedi dangos diddordeb mewn cyfarfod ei fab hyd heddiw. ","1416":"Adnodd yw\u0092r llyfr dysgwr sy\u0092n helpu dysgwyr i ddysgu ieithoedd newydd, trwy wersi ffurfiol, ymarferion darllen ac yn y blaen. Mae gwerslyfrau sydd wedi eu sefydlu gan CBAC. Mae lefel y dysgu yn gyfystyr a gwahanol liwiau, mynediad, sef lliw melyn, yw\u0092r lefel isaf sy\u0092n addas ar gyfer pobl sydd yn ddechreuwyr llwyr. Du yw lefel hyfedredd, sef y lefel uchad, ac mae\u0092n addas ar gyfer siaradwyr rhugl boed yn iaith gyntaf neu ail iaith Gymraeg. Mae\u0092r gwerslyfrau ar gael mewn fersiwn y gogledd a fersiwn y de. Mae rhai cyrsiau Cymraeg yn defnyddio\u0092r gwerslyfrau, ond erbyn hyn mae llawer yn defnyddio llyfrau eu hunain, ond yn dilyn yr un maes llafur. Mae nofelau dysgwyr wedi bodoli ers y 1960au, mewn ymateb i angen dysgwr i fwynhau darllen trwy\u0092r Gymraeg. Mae\u0092r fath o iaith ychydig yn symlach nag arfer, neu\u0092n rhoi geirfa yng nghefn y llyfr neu ar waelod pob tudalen. Mae cylchgronau dysgwyr hefyd yn bodoli, sy\u0092n rhoi\u0092r cyfle i ddysgwyr i ddilyn materion cyfoes. Nid oedd cylchgrawn dysgwyr Cymraeg yn bodoli nes sefydlu cylchgrawn \u0091Lingo Newydd\u0092 yn 2013, ac mae\u0092n cefnogi pob lefel dysgu trwy gynnig erthyglau sy\u0092n amrywio mewn lefel hyfedredd, o lefel mynediad i lefel uchaf. Mae llyfrau dysgwyr eraill hefyd, megis llyfrau jociau, neu gyfres stori sydyn, sy\u0092n hybu darllen ymhlith pobl h?n, neu ddarllenwyr llai hyderus. Mae llyfrau Saesneg sydd wedi eu cyfieithu i\u0092r Gymraeg hefyd sy\u0092n addas i ddysgwyr, megis llyfrau Roald Dahl wedi eu cyfieithu gan Elin Meek, neu lyfrau Harri Potter wedi eu cyfieithu gan Emily Huws.","1418":"Mae pob math o lyfrau ar gyfer dysgwyr ieithoedd newydd.   Mae gwerslyfrau CBAC ac eraill sydd ar lefelau gwahanol o Fynediad (dechreuwyr llwyr) i Hyfedredd (y lefel uchaf).  Mae hefyd nofelau wedi\u0092u hysgrifennu ar gyfer dysgwyr, sy\u0092n defnyddio iaith symlach nag arfer a darparu geirfa.  Maen nhw ar gael ar bob lefel, o fynediad i lefel uchel sydd yn addas i bobl rugl sydd eisiau gwella eu sgiliau darllen.  Mae llyfrau mewn sawl genre: ffuglen, hanes, ffugwyddonaeth ac ati.  Eu pwrpas yw annog dysgwyr i ddatblygu eu hiaith ac i fwynhau darllen.  Mae hefyd lyfrau eraill ar gyfer dysgwyr, er enghraifft cyfres Blodwen Jones gan Bethan Gwanas a Budapest Elen Meek.  Mae cylchgronau yn galluogi dysgwyr i ddarllen am faterion cyfoes.  Mae cylchgrawn Lingo Newydd yn ysgrifennu pob erthygl ar dri lefel, ar gyfer dysgwyr gwahanol.  Mae Parallel Cymru yn gylchgrawn dwyieithog ar-lein, ac mae WCW a\u0092i ffrindiau i  blant, gyda chymorth yn Saesneg ar gyfer rhieni.  Mae hefyd lyfrau eraill ar gael i ddysgwyr.  Mae'r Lolfa yn cyhoeddi cyfres Stori Sydyn sy'n cynnwys straeon byrion a jociau.  Ceir cyfieithiadau o lyfrau Saesneg sy'n addas i ddysgwyr, er enghraifft  rhai Roald Dahl.  Hefyd mae llyfrau ffeithiol fel cyfres Ar Ben Ffordd gan Y Lolfa a Ble Mae\u0092r Gair gan Jo Knell.  Mae geiriadur ar gyfer dysgwyr, The Welsh Learner's Dictionary, gan Heini Gruffudd.  Mae rhestr o lyfrau addas i ddysgwyr ar gael ar Parallel Cymru.","1419":"Newyddiadurwr, bardd, ysgolhaig a nofelydd o XXX GXXXn XXX, neu XXX XXX. Cafodd ei eni yn GXXXdy Uchaf, Betws yn Rhos yn yr hen Sir Ddinbych (bellach yn Sir Conwy), a\u0092i gladdu ym mynwent heol Llanbadarn. Roedd XXX yn llenor amryddawn wnaeth gyfrannu\u0092n fawr at lenyddiaeth Gymraeg, ysgolheictod Cymreig ac astudiaethau ll\u00ean gwerin yn hanner cyntaf yr 20G. Roedd XXX yn ogystal yn gyfieithydd medrus o Almaeneg, Groegeg, Gwyddeleg a Saesneg. \n\nCafodd XXX XXX ei addysg gynnar yn Ninbych ac Abergele. Ym 1890, daeth yn is-olygydd \u0091Baner ac Amserau Cymru\u0092 (Y Faner). Ysgrifennodd XXX gofiant i\u0092r cyhoeddwr rhyddfrydol XXX Gee, sy\u0092n drych i\u0092w oes yn ogystal \u00e2\u0092i waith. Erbyn 1894, symudodd i Lerpwl a dod yn is-olygydd i Isaac Foulkes. Erbyn 1898, roedd yn is-olygydd ar \u0091Yr Herald\u0092 a\u0092r \u0091Caernarvon and Denbigh Herald\u0092. Ym 1905, treuliodd sawl mis yn yr Aifft er mXXX ceisio lleddfu diagnosis o\u0092r dici\u00e2u. Ym 1908, ffurfiodd Clwb Awen a Ch\u00e2n yng Nghaernarfon. Erbyn 1909, roedd XXX yn gweithio yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru yn Aberystwyth, wedi blynyddoedd o newyddiadura, ac aiff ymlaen i ddarlithio yn adran y Gymraeg yng Ngholeg Prifysgol Cymru, Aberystwyth. Cafodd ei wneud yn athro mewn llenyddiaeth Gymraeg yn y coleg hwnnw ym 1919, hyd at ei ymddeoliad ym 1937. Enillodd XXX ddwy gadair, y cyntaf yn Eisteddfod Bangor ym 1902, a\u0092r ail yn Eisteddfod Llundain ym 1909. Roedd XXX yn wrthXXXebydd cadarn yn erbyn y Rhyfel Byd Cyntaf, ac fe gerddodd allan o gXXXel tabernacl, Aberystwyth pan wedd\u00efodd y gweinidog am fuddugoliaeth i Brydain. ","1420":"T.GXXXn XXX (1871-1949) oedd yn newyddiadurwr, yn fardd, yn ysgolhaig ac yn nofelydd.  Gwnaeth e gyfraniad mawr i lenyddiaeth ac ysgolheictod Cymru ac i astudiaethau ll\u00ean gwerin a chyfieithodd e destunau o sawl iaith.  Aeth e i\u0092r ysgol yn Ninbych ac yn Abergele.  Yna daeth e\u0092n is-olygydd Baner ac Amserau Cymru, Yr Herald, y Caernarvon and Denbigh Herald ac yn olaf, BXXXur Pawb cyn mynd i weithio i Lyfrgell Genedlaethol Cymru.   Hefyd ysgrifennodd e gofiant ardderchog i\u0092r cyhoeddwr Rhyddfrydol XXX Gee.  Enillodd gadair yr Eisteddfod Genedlaethol ym 1902 am awdl Ymadawiad Arthur, ac eto ym 1909.  Daeth e\u0092n ddarlithydd yng Ngholeg Prifysgol Cymru, Aberystwyth ym 1909, ac yn athro llenyddiaeth Gymraeg yno ym 1919.  Cafodd e D Lit. o Brifysgol Cymru a hefyd o Brifysgol Iwerddon ym 1938.  Roedd yn wrthXXXebydd cryf i\u0092r Rhyfel Fyd Cyntaf.  Ysgrifennodd nifer fawr o lyfrau, gan gynnwys dram\u00e2u, cerddi, ysgrifau, astudiaethau academaidd, nofelau, cofiannau a chyfieithiadau o weithiau gan gynnwys rhai gan Goethe, Ibsen a Shakespeare i\u0092r Gymraeg ac o Ellis XXXne i\u0092r Saesneg.  Hefyd mae e wedi golygu e nifer o gyfrolau cerddi, cofiannau, a gweithiau eraill.","1423":"Mae'r gerddoleg yn ddisgyblaeth academaidd sy\u0092n ymwneud \u00e2 phob agwedd o gerddoriaeth ar wah\u00e2n i gyfansoddi a pherfformio.  Dechreuodd y maes yn wreiddiol mewn astudiaethau hanesyddol ond datblygodd i gynnwys dadansoddi a damcaniaeth.  I ddechrau roedd pwyslais ar gerddoriaeth glasurol Ewrop ond erbyn hyn mae\u0092n cynnwys pob genre, cyfnod a diwylliant.  Mae cerddoleg yn cynnwys sawl is-faes.  Damcaniaeth yw astudiaeth egwyddorion ac elfennau cerdd.  Hefyd mae hanes cerddoriaeth, estheteg (agwedd athronyddol ar gerddoriaeth), acwsteg, ffisioleg y llais, y glust a\u0092r dwylo, ethnogerddoleg, organoleg (astudiaeth offerynnau cerdd), addysg a gwerthfawrogiad ac agweddau eraill.  \nRoedd astudiaethau cerddorol yn bodoli yn oes yr hen Roeg gyda gwaith yr athronwyr ar werthoedd moesol ac esthetaidd.  Un yr Oesoedd Canol datblygodd Guido o Arezzo nodiant a gafodd effaith ar addysg gerddorol.  Yn ystod y Dadeni, cyhoeddwyd nifer o lyfrau ar esthetig a damcaniaeth, gan gynnwys traethodau ar offerynnau cerdd.  Dechreuodd ymchwil hanesyddol ar gerddoriaeth yn y 18g a datblygodd y diddordeb yng ngherddoriaeth hynafol yn y 19g wrth i ysgolheigion geisio deall hen ffurfiau o nodi cerddoriaeth.  Dechreuodd bobl s\u00f4n am wyddor cerdd a gosod safonau mathemategol arni .  Cafodd sawl cymdeithas gerddorol ei sefydlu tua dechrau\u0092r 20g i hybu astudiaeth cerddoleg.  Ers canol y 20g mae\u0092n bwnc mewn nifer o brifysgolion.\n","1424":"Llywelyn ap Gruffudd oedd y tywysog cyntaf i gael ei gydnabod yn dywysog Cymru gan frenin Lloegr. Yn ogystal, Llywelyn oedd tywysog olaf Cymru cyn i frenin Lloegr, Edward I reoli Cymru gyfan. O ganlyniad, mae Llywelyn yn cael ei adnabod fel Llywelyn ein Llyw Olaf. Brwydrodd Llywelyn yn galed er mwyn uno Cymru, yn erbyn Edward I, ond bu farw yng Nghilmeri gan filwr Saesneg ar 11 Ragfyr 1282. \n\nMae enw Llywelyn yn ymddangos am y tro cyntaf mewn cofnodion ym 1243. Wedi i\u0092w ewythr, Dafydd ap Llywelyn farw, cafodd Gwynedd ei rannu rhwng Llywelyn a\u0092i ddau frawd Owain a Dafydd yn \u00f4l cytundeb Woodstock. erbyn 1255, gorchfygodd Llywelyn ei ddau frawd a sefydlodd ei hun fel unig reolwr Gwynedd Uwch Conwy. Yn dilyn hynny, roedd y berfeddwlad o dan ei reolaeth, ac o fewn dwy flynedd arall, roedd y rhan fwyaf o\u0092r Gymru frodorol o dan ei reolaeth. Ym 1263, llofnododd Llywelyn gytundeb Trefaldwyn, sef cytundeb rhwng Llywelyn a Harri III o Loegr yn cydnabod safle Llywelyn fel tywysog Cymru, gyda\u0092r hawl i wrogaeth pob tywysog ac arglwydd yn y Gymru annibynnol. Cafodd hynny ei wneud ym mhresenoldeb Ottobuono, llysgennad y Pab. Wedi marwolaeth Harri III ym 1272, cafod Edward I ei goroni fel brenin Lloegr, a dechreuodd frwydro rhwng y ddwy wlad un waith eto. Buodd brwydro am ddegawd i ddilyn, hyd at farwolaeth Llywelyn ym 1282. Ym 1301, daeth i\u0092r amlwg bod mab Edward, yn dywysog newydd Cymru. Dechreuodd hyn draddodiad o roi\u0092r teitl hwnnw i fab hynaf y brenin. ","1427":"Anifeiliaid di-asgwrn cefn yw pryfaid, sy\u0092n perthyn i\u0092r dosbarth \u0091insecta\u0092. Y pryfaid yw\u0092r dosbarth mwyaf yn y ffylwm \u0091Arthropoda\u0092 sy\u0092n cynnwys mwy nag 800,000 o rywogaethau o anifeiliaid - mwy nag unrhyw ddosbarth arall. Mae gan bryfaid chwe choes, a gall fod hyd at ddau b\u00e2r o adenydd gan bryf hefyd. Mae pryfaid yn byw ymhob amgylchedd bosibl ar y ddaear, er mai dim ond ychydig iawn o rywogaethau o bryfaid sy\u0092n byw yn y m\u00f4r. Mae cacwn, chwain a morgrug yn enghreifftiau o bryfaid.\n\nMae sawl ymdrech dros y blynyddoedd wedi ei wneud i gasglu a safoni enwau\u0092r holl deuluoedd a rhywogaethau o bryfaid. Gall hynny fod yn systematig fesul gr?p, er enghraifft, y gwyfynod, y glo\u00ffnnod byw, y gweision neidr a\u0092r buchod cwta, neu fesul rhywogaeth unigol mewn ymateb i geisiadau brys gan gyfieithwyr. Yn eisteddfod genedlaethol Maldwyn a\u0092r Cylch 1981, cafodd arbrawf ei chynnal gan aelodau o\u0092r gymdeithas er mwyn ceisio dosbarthu enwau rhywogaethau adnabyddus o bryfaid i wahanol ardaloedd o Gymru. Cafodd y Wenynen (\u0091Bee\u0092), y Cacwn (\u0091Bumblebee\u0092), y Wenynen Feirch (\u0091Wasp\u0092) a Robin y Gyrrwr (\u0091Warble Fly\u0092) eu dewis, ac roedd cyfranogwyr o wahanol ardaloedd o Gymru yn rhoi enwau i\u0092r lluniau perthnasol o\u0092r gwahanol bryfaid. "}}