Dataset Viewer
Auto-converted to Parquet
instruction
stringlengths
1
64.4k
completion
stringlengths
1
64.6k
task_type
stringclasses
3 values
Translate the following English sentence to Rutooro: h These two sounds, which are far removed from each other from the articulatory point of view, are otherwise quite close in Runyakitara.
/p/
translation
Translate the following English sentence to Rutooro: t,d,ts and s
t,d,ts
translation
Translate the following English sentence to Rutooro: ts sound, on the other hand, is not widely used in Runyakitara.
ts
translation
Translate the following English sentence to Rutooro: ts sound is replaced either by s
ts
translation
Translate the following English sentence to Rutooro: ky or hy
ky
translation
Translate the following English sentence to Rutooro: ts in Rutooro could be heard particularly among the youth in words such as:
ts
translation
Translate the following English sentence to Rutooro: I,f,Y, and rr
I,f,Y
translation
Translate the following English sentence to Rutooro: rr These sounds are very frequent in Runyakitara particularly [f].
rr
translation
Translate the following English sentence to Rutooro: [r] even more frequently.
[r]
translation
Translate the following English sentence to Rutooro: rr, on the other hand, or the rolled r
rr
translation
Translate the following English sentence to Rutooro: [l], it can be said that this is practically non-existent among Runyankore speakers.
[l]
translation
Translate the following English sentence to Rutooro: [l] is used as in RunyoroRutooro although many Bakiga believe they do not have it simply because it is not in the Runyankore-Rukiga orthography.
[l]
translation
Translate the following English sentence to Rutooro: like omubiri (body), pronounced [omubifi] or e….e
i….i,
translation
Translate the following English sentence to Rutooro: (Rn/Rt) (frog), pronounced [ekikefe] and many other possible environments.
(Rn/Rt)
translation
Translate the following English sentence to Rutooro: rr - also called a trill - is concerned, as mentioned earlier, it is most widely used among the Rutooro speakers but can also be found in other cases.
rr
translation
Translate the following English sentence to Rutooro: rr is clearly distinctive as can be attested by the following examples:
rr
translation
Translate the following English sentence to Rutooro: rr in Rutooro is translated.
rr
translation
Translate the following English sentence to Rutooro: [r] is heard in Runyoro and Rutooro but in different conditions.
[r]
translation
Translate the following English sentence to Rutooro: [r], like in omunyoro [omunoro] rather than [omunofo]; that is, as [r]
[r]
translation
Translate the following English sentence to Rutooro: rr such that instead of [omuurro] (fire), one sometimes hears [omuиr].
rr
translation
Translate the following English sentence to Rutooro: fvfv structure is concerned, the rolled r
fvfv
translation
Translate the following English sentence to Rutooro: {f∼f∨fv} but has undergone change to {fvfv}
{f∼f∨fv}
translation
Translate the following English sentence to Rutooro: l,f,rr and r
l,f,rr
translation
Translate the following English sentence to Rutooro: rr, only the first r
rr
translation
Translate the following English sentence to Rutooro: hy in Runyoro-Rutooro is more complex than is shown in the chart above.
hy
translation
Translate the following English sentence to Rutooro: hy, which is close to a velar fricative +y
hy
translation
Translate the following English sentence to Rutooro: +y, something like: omuXyo (the sound often heard among some Basoga speakers, in Lumasaba or in Luluya).
+y
translation
Translate the following English sentence to Rutooro: zh ' would have better represented the sound 3 in Runyankore-Rukiga orthography than the present j
zh
translation
Translate the following English sentence to Rutooro: c,j,ky and gy
c,j,ky
translation
Translate the following English sentence to Rutooro: gy The palatal sounds c
gy
translation
Translate the following English sentence to Rutooro: ky ' or ' gy
ky
translation
Translate the following English sentence to Rutooro: gy ' to show palatalisation.
gy
translation
Translate the following English sentence to Rutooro: k+i or g+i
k+i
translation
Translate the following English sentence to Rutooro: g+i, however, the letter ' y
g+i
translation
Translate the following English sentence to Rutooro: ky and gy
ky
translation
Translate the following English sentence to Rutooro: gy are usually not heard.
gy
translation
Translate the following English sentence to Rutooro: [k v ] and [gv]
[kv]
translation
Translate the following English sentence to Rutooro: v ], that is, k
[g
translation
Translate the following English sentence to Rutooro: ky and gy
ky
translation
Translate the following English sentence to Rutooro: gy can also be applied to the pronunciation of ki
gy
translation
Translate the following English sentence to Rutooro: ki and gi
ki
translation
Translate the following English sentence to Rutooro: gi, which are pronounced as full palatals by Rukiga speakers and many Runyankore speakers but as palatalised velars by a few Runyankore speakers.
gi
translation
Translate the following English sentence to Rutooro: ei,oi and ai
ei,oi
translation
Translate the following English sentence to Rutooro: ai for Ry/Rk
ai
translation
Translate the following English sentence to Rutooro: Ry/Rk, and oi
Ry/Rk
translation
Translate the following English sentence to Rutooro: oi and ai for
oi
translation
Translate the following English sentence to Rutooro: ai for Rn/Rt
ai
translation
Translate the following English sentence to Rutooro: ei is often used as a class prefix, where, in Rutooro, the prefix i
ei
translation
Translate the following English sentence to Rutooro: ai ​ is often pronounced as ei‾
ai‾
translation
Translate the following English sentence to Rutooro: ei seems to be restricted to the presence of the reflexible −e
ei
translation
Translate the following English sentence to Rutooro: −e - in the verb:
−e
translation
Translate the following English sentence to Rutooro: oi is frequent, particularly in Runyoro-Rutooro:
oi
translation
Translate the following English sentence to Rutooro: p,b,β,m and w.b
p,b,β,m
translation
Translate the following English sentence to Rutooro: w.b and β
w.b
translation
Translate the following English sentence to Rutooro: β/b can be considered as distinct phonemes because there exists at least one minimal pair:
β/b
translation
Translate the following English sentence to Rutooro: p/b/p/ and /b/(orβ)
p/b/p/
translation
Translate the following English sentence to Rutooro: βamba to crucify (e) mamba type of fish (eki)
βamba
translation
Translate the following English sentence to Rutooro: βuga town (eki) muga disabled person
βuga
translation
Translate the following English sentence to Rutooro: (Rn/Rt) wine ediini religion
(Rn/Rt)
translation
Translate the following English sentence to Rutooro: t,d,ts,n,l,f,rr,Y,s,z,∫ and 3 .
t,d,ts,n,l,f,rr,Y,s,z,∫
translation
Translate the following English sentence to Rutooro: ts is not a distinct phoneme since it occurs in free variation with s
ts
translation
Translate the following English sentence to Rutooro: is also a distinct phoneme:
/n/
translation
Translate the following English sentence to Rutooro: and /z/ are also distinct phonemes.
/s/
translation
Translate the following English sentence to Rutooro: ts is a free variant of s
ts
translation
Translate the following English sentence to Rutooro: h./c/ and /j/
h./c/
translation
Continue the following story in Rutooro: Kalyaki na Marunga Pita Kalyaki omusaija enyamibwa ou orukwija kusomaho omu mpapura z'akatabu kanu akaba ali musigazi w'emyaka abiri na musanju, w'emibiri ebiri, akaba akuzire amatukire n'ekyemo kirungi w'ensaya z'emihoiho, n'amaino g'ensiika akaba aine omutwe gw'ebyeyera n'enyindo y'abahuma ayamuroraga weena yamuligiraga, musaija murungi, kandi oburungi bwe nawe akaba abwemanyire. Musigazi mwecumi, ayamaraga omwanya buli kiro naakoraho isoke rye, amaino ge, omuleju gwe ogw'eruguru y'omunwa, ogu yakyahaga kurungi gusemeza abarozi; obundi yakuzaaga ebitarra. Okujwara kwe yakurolerraga nkooku ya rolerraga enzooka ye omu bantu. Yajwaraga empale eraihire, n'esaati ez'omulembe, n'ekooti ezirukwanguhirra ez'omusana, obundi yajwaraga enkufiira enungi na yo erukwanguhirra, ei yayetahoga kanyarubaju, hatali nk'abantu boona oku baijwara. Yagonzaaga kujwara gaarubindi ezirukwiragura ziroho akaguha akarukwiragura nako, ezaamulengiiziraga omu bikya obuzaabaga zitamuli ha nyindo. Akaba ali Mugweri mwihwa w'Ababiito. Ise ha yaferiire akaba ahikire ha bunyoro bw'isaza. Kalyaki akaba asomere yahika omu masomero ga Sekendure. Ha kiro kimu omusigazi onu Kalyaki obu yagarukire omuka y'owanyina Bukwali orwebagyo ataire orupapura rw'amakuru omu nkwaha, akwasire n'akapakiti ka bisikiti, akasanga owanyina Violeti Nyakaisiki amulindiriize yamugira ati: "Koowe Acaali" Nawe yamugarukamu ati: "Koowe Abwoli" Yamujuna ebi akaba akwasire namugira ati: "Leero koiizire ojwahiireyo kundi kiki? Nandi Kalyaki ati: "Banza ogende ontekanirizeeyo akakopo ka caai oije nkugambire." Nyakaisiki ahingura hakaanyuma omu icumbiro ateekaniza caai enogere kurungi, nk'owanyina oku yagonzaaga, agimuleetera ha mulyango, aleteeraho n'ekikopo kye, habwokuba nawe akaba atakanywire. Obu yamazire kugimuteera omu kikopo, yakimwiriza haihi, amugira ati: "Mhu, gira turole, bintebeze ebikufwiireho kiro kinu omu rubuga." Akasibura ebohiire, habwokuba Kalyaki akaba anyina ekihika okutebya ekimu eki yaboine, nkooku n'owanyina Nyakaisiki akaba aine ekihika ky'okuhuliriza. Agira owanyina ati: "Abwoli mmugwireho anyakuntaaha ha mutima, ou ndora buli kiro omu birooto byange, murungi nk'amata, naanuliirra nk'obwoki, kandi amagezi ga Ruhanga goona omukubumba omuntu akagamaliza ha ngingo ze. Akamuha omutwe gw'ekisorongyo n'obuso butiire empuuga, amaiso ge oti rundi gararagara, akamuha akanyindo k'engusuuru, n'amaino g'obutaagi, yamwongera ebikya by'entwiga n'amaguru g'enziringe, yamutaho ekyemo ky'omu bantu, n'omubiri ogurukumuliikana. Akamuha n'iraka erirukuheheera, eriijuliriza oburungi bw'omukazi weena. Ebyokujwara bye ni bimufubata kurungi, by'ecumi nk'omujwazi wabyo." Obu akaba nabaza ebi byona n'ekihika nk'omuntu oku aba naatebya ebyokulya ebi yaliire byamunurra muno, Nyakaisiki amutaireho abiri n'ebimwemwe ha maiso n'ekikopo kya caai eki akaba naasa kwimukya kuta ha munwa abandize yakyegeka ha meeza, nkooku Kalyaki na uwe akaba akozire, nubwo yamukagwize naaseka n'okuhunirra ati: "Deero nooha ogu anyakukumaziremu omutima ati; tomugamba tukamuhurrra?' Nyakaisiki akeeyongera okutangaara obu yahulire owanyina naamugarukamu ati: "Abwoli timumanyire! Omulimo gwawe ndukwija okukúha nukwo kumundondeza okuhikya omuzoire." Nandi Nyakaisiki ati: "Deeru nyowe ninsobora nta kuronza omwisiki anyakukutaaha ha mutima, kandi oworora omu birooto byawe, baitu owotakaboneraga kimu, kandi owotangambiire ibara!" Hanu Nyakaisiki aimuka ekikopo kye kukitá ha munwa naaseka habwokuba akaba naagenderra kusisana nk'arukuburanganiza owanyina Kalyaki. Kalyaki ayanguha kugarukamu bwango ati: "Onu hati ou ndukukusubirirra mmuboine n'amaiso gange kiro kya hati. Mmusangiriize omu Posita; twaba nitugenda Kilembe na Sebi, yayemerraaho kake ha posita kwihayo ebbaruha ye ya Regisita, na nyowe namukurata omu posita offiisi. Nyikaire ninkyatamu nti okuguru gaanyoleka omwisiki ogu ou naruga kukutebeza burungi butoonya, akaba ayemeriire haihi n'emeeza nabaza na mmutaahi we, naikara mmurolerire uwe atamboine, namwiha ha nono namuta ha kasoke eruguru, nagira omunda yange nti mwana wa muhuma we okasemera!" Deeru obu baikaire nibaija kuturuka nubwo twitiraitirainege omu mulyango namuramukya, yangarukamu n'okusemererwa nk'anyakuumanyire; baagenda. Sebi aikaire amazire kwihayo ebbaruha ye omu posita, arugayo naayanguhiriza tukingura motoka yaitu tugenda. Obu mmukagwize nawe obu araaba amanyire omwisiki ogu yahakana. Kuruga obu Abwoli n'okuhikya hati buli kintu kyona eki rukunyija ha mutima omwisiki tarukukiikiriza kwikaramu. Nyakaisiki ayongera kumukaguza nk'atarukwikiriza owanyina ebi amugambiire byona ati: "Deeru ogu barungi naasisana ki anyakukumaziremu omutima ati? Kalyaki: "Nkugambire nti naasisa amata, kandi naajwa nk'obwoki, nooragirwa kumunserurra obu oraaba otali w'okwikara noncumbira caai, noonyarra n'ekitabu ebiro byawe byona." Nandi Nyakaisiki ati: "Nyowe Acaali tinkajwahire kukucumbira caai kyonka naanye kirinsemeza okugira muramukati wange." Kalyaki yagira ati: "Obu twikaire nitumubazaaho na Sebi yagira ati." 'Naasobora kuba mwegesakati'." Kandi nyowe ngenderiire okurora ha nkumu ze tiharoho mpeta, noobuhookuba ey'okujumbirwa noobuhookuba ey'okuswerwa." Nandi Nyakaisiki ati: "Obu araaba alimwikazi wa munu turaamumanya, obu araaba ali mugenyi nabwo turaamwetegereza. Akasi kaitu kake n'orubuga rwaitu rukyali rutoito omuntu tasobora kuburramu; n'abantu b'omwaitu munu bakwima byona tibakwima ngambo, obu baraaba baamuboineho kandi bamanyire okuligira balingambira, kyonka omurungi omu maiso g'omuntu omu asobora kutaba murungi omu g'ondi, rundi nkooku abandi bagamba: "Tikinurra matama abiri." 2 Pita Kalyaki akaruga omu Isomero ali w'emyaka abiri nebiri, ahonaaho yatunga omulimo gw'okukora omu Kampuni y'etaaba naaguza segereti. Akaba ahairwe kukorra omu Bugwaizooba bwa Uganda. Habw'amakune ge n'engeso ze ez'obuntu n'okubaza kurungi n'abantu akaleetera Kampuni ye abaguzi n'amagoba maingi; baitu hanyuma y'emyaka esatu bagole be bakamwemereza nabakozi bagenzi be abandi, obu baagwire omu musango gw'okuburanganiza etaaba, peterooli na sente ezimu. Gunu omulimo obu gwa muhoireho guti yagira ati: "Kangye Kenya." Akahikira ha basaija ba Kampuni enyakuguza peteroli okusabayo omulimo. Habw'omugisa gwe atasimbye atagugwireho, omu ba kampuni ya Shell. Baamukwasa Motoka okugendagenda naaranganiza amagita-ago naakebera na bbomba ezinyakugaguza hoona hoona. Na gunu omulimo akagugonza kandi akagukora kurungi. Bakama be baamusiima kyonka omu by'okuhemba bye eby'ensimbi, byona tibyasangwaga bihikiriire kimu, n'obu araaba yabikiraanuraga n'akalimi ke. Hanyuma y'emyezi ikumi na munaana naakora omu Kampuni enu Kalyaki akaheebwa okuhumura kwa Sabbiiti ina; yagonza okugarukaho owaabu omu Uganda nuho okuhuumurra. Obu yahikire Kampala yasangaho abasigazi abamu aba yamanyire ira, n'abandi aba yasomere na bo, baatandika okusemererwa ekiro n'omusana omu Kilaabu, n'omu biikaro by'okuziniramu. Akaba yakamara Kampala ebiro ikumi, baamukwata hamu n'abasigazi abandi bbana habw'okwiba motoka n'okuburanganiza ebintu ebikaba birumu. Omusango obu gwahikire omu kooti y'omuramuzi wa Masaka, motoka ha bagikwatiire, Pita Kalyaki, akatongana yagwejuura, baitu bagenzi be gwabasinga. Akabuyangaine k'omusango gunu kakamutwarra akasumi ke ak'okuhuumura kandi nambere kaahweriireho ebiro bye eby'okuhuumura bikaba bihinguraineho. Kandi eky'omugisa gwe mubi bakama be omu Kenya na bo bakaba bamanyire nkooku yagwire omu musango gw'okwiba motoka. Obu yagarukireyo akeereriirwe akakora kubi kutabaza amananu goonyini, yababiiha ati akakeererezibwa oburwaire kunu omu biro binu eby'esimu n'empapura zamakuru na Rediyo n'akacumu n'ekalaamu, n'abapolisi n'abambega, kizibu kubiiha ebisuba batakuzonzoire. Omu nsi z'abajungu ez'amagezi banyina n'ebyoma by'okukenga abantu obu baraaba nibabaza amananu rundi nibabiiha. Nubwo Maneja yamwesire ya mugira ati: "Pita nsaaliirwe muno titurukwija kwongera kukukozesa omu kampuni enu, emirimo yaawe ky'amananu nyikaire ningisiima, naiwe ninkugonza, baitu nikisobora okuleetera abaguzi baitu n'abakozi ba bomba za peteroli okuteesiga Kampuni okurora nitukozesa abantu ababaireho omumusango nk'ogu wabairemu ogu omu Uganda." Pita agarukamu ati: "Mukama wange omusango kankagusinga." Mukama we agira ati: "Ego mmanyire okagusinga, kandi mmmanyire n'ebyakwihire omu Kampuni y'etaaba, ha wabandize okukora, niinyija okukuha omusaara gwawe ogw'ebiro eby'okuhumura, ogende oserre handi." Maneja yateera akade omukeeto we yaija yamuragira okutwara Pita Kalyaki okumusasura omusaara gwe gwona ogw'ebiro yamazire ali omu kuhuumura. Obu yahikire aheeru n'omunju ha yaraaraga yayegumya nk'abasaija ati: "Baitu ogu nugwo mulimo gwonka omunsi? Guhoireho guhoireho, ndaserra gundi. Ngira emirimo neesisa bbaasi, enu obu ogirugamu okwata endi, obu eba etakaizire olindirraaho kuhikya izire." Yayeta mutaahi we nkooku baakoraga yamutwara omu bbaara, baatayo entambabujune, obu baarugire aho baahingura ha kaifo omu kisiika kya ddanzi, nambere basangire abaisiki abeecaywire kurungi, obuheta butairwe omu matu, isoke oti rundi Bajungu, okuboya kwa pauda yaabu oti rundi rooza. Binu byona obu byatooraine ahamu n'amaraka ga bbanda emihito yayeba. Pita akagaruka ha yaraaraga buli haihi n'okukya, obu akaba naata ati orusaya omu kaganja, oturo kahuumuza enjwahi, keebesa mihito, twamutwara. Baitu Pita Kalyaki akazaarwa ali munyamugisa, obu orukulengesaniza ebintu ebi akaba arabiremu kuhika aho noorora omugisa gwe nkooku gukaba gukyahambire. Na hanu hakahinguraho Sabbiiti emu yonka yatunga omulimo gundi. Akagwaho omujungu owaakaba aizire omu East Africa kuhuumura, omu kasumi ako akaba naaserra anyakumanyire Dereva owokumubingira motoka ye anyakumanyire Orungereza n'Oruswahiri n'endimi ezindi, kandi ou arukusobora n'okumwogeza engoye ze. Kalyaki yayesimbayo. Omujungu obu yamunagiire eriiso, yarora enzooka ye, obwecumi bwe n'oburabukya bwe, yahurra nooku arukubaza Orungereza yamuha omulimo kumara emyezi mukaaga. Omusaija onu Omujungu akaba ali byandaara, yamusasuraga omusaara murungi, ataireho n'ebisembo ebi yamuhaga; obu baagenzire nibamanyiirangana baasisanaga oti Iseemu. Pita kurorra hali ebi ebikaba bimubaireho enyuma obu sente bwe yatungaga yamalirra okubwahura kurungi. Nahabweki hayayahukaniire na mukama we omujungu onu ayayetwaga Misita Burawuni, akaba ali kurungi. Yahanuura omu mutima gwe ati naasemerra agarukeyo omu Uganda, aikale na mugenzi we Nyakaisiki Bukwali Tooro, aserre oku emirimo. Kandi obu yaijukire ebyamubaireho buli omu Kampala yamalirra kurabamu atarairemu agende owaabu omuka. 3 Kalyaki obuyahikire Kampala omu gaali y'omwika omu bwire bwa nyenkya naaruga Nairobi kandi yayetegereza nkooku haroho bbaasi enyakwimukya omu rwiririzi okugenda Tooro, yahwera omu Posita offiisi yajugumbya esimu hali owanyina Violeti Nyakaisiki ati: "Nyakaisiki, neeraba hali Kairungu, Medikoro Fort Portal. Ondindirre nyenkya kara ha bbaasi Pita." Kairungu ou yarabizeho esimu enu akaba ali nyinarumi bo, yakoraga Medikoro, naaraara omu Ihani haihi na Bukwali. Esimu ekamuhika esaaha nka mukaaga aho nahabweki obu akaba naagya okuhumura yaraba Bukwali yasiga esimu yagiha Violeti, ayabandize kucwekwa enkizi obu yaboine esimu nyinarumi naagiiha omu nsahu naagimukwasa. Abantu baingi abanyakwine abaabu omu mahanga batiina amasimu, baitu obuyamazire okugisoma yaikya-yagira ati: "Ruhanga wange, kinu kyakurugaha! Hati myaka haihi n'esatu Kalyaki yakaba kugenda, obu yaizire obw'okubanza akagarukira oku Kampala. Nuwe atahandiika, nuwe atagira ati kaamutumeho." Nubwo Kairungu nyinarumi amugira ati: "Kandi ebi byona byaki Abwoli esimu ngigyo izire, agizire ati naataha ha bbaasi ya nyekya kara, ndatuma Karugaba mugende hamu mumulindirre, habwokuba bbaasi enu obundi neetahaga butakakiire kurungi" Nandi Nyakaisiki ati: "Otyo Araali kantandike kuteekaniza: Esaaha kwija kuhika ikumi n'emu Kalyaki akaba amazire ira kusara tikiti ye, ha saaha ikumi na ibiri n'ekicweka akaba naataha omu bbaasi, yarora akaikaro karungi haihi n'idirisa yaikarra. Baasi yatandika okuhuuma, dereeva Omunuubi yasumurra ekiziiza, yateera engombe ati Dipu! Dipu!, Bbaasi yasimbura. Naaho na hali eri ha rwa kolasi, tetiire tejunjwire eri Mityana, obu yarugire aho yatenterra neerora ogwa Mubende, nambere yahuumwire akaanya kake, yakwata ebyezigooro bya Mubende yabiteera yabirabamu; aba Nyabingora baagyecurra omu maduuka. Omunubi ou baayetaga Musayimuto yagira ati, "Nkwine." Dara we Kyegeegwa, naayekumbya eyali Nsonda itaano. Esaaha obu ikaba niirooma ikumi n'emu bbaasi neyetuna Kabarole. Nyakaisiki na Karugaba n'etaara yabu, amaiso bakaba bagahunzire bbaasi eyekaba erumu etaara ezirukwaka, bakaija okurora dara we Kalyaki. Nyakaisiki airuka bwango ha idirisa lya bbaasi n'okusemererwa, agenda baasekerangana n'engonzi ezirukubooga. Aruga aho agenda ha rwigi rwa bbasi alindirra okugwa owanyina omu kifuba. Pita na uwe akaba aine ekihika ekirukwerenga ekya Violeti, baitu abasiaja tibasobora kwerenga abakazi okwoleka engonzi. Amujuna omupiira gwe ogw'enjura na Buriifukeesi entoito, obu baamazire kwiha ebintu bye ebindi, ha rusu-rwa bbaasi, baabibohera ha gaali ya Karugaba, baatandika okurubata okugenda omuka Bukwali, habwokuba abaatakisi bakaba batakaizire. Pita Kalyaki obu yamazire okuhuumura n'okunaaba ekiro, n'okunywa ekikopo kya caai, yasumurra esanduuko ye yaihamu ebi yaletiire owanyina yabimuha. Nubwo yatandika, okumusubirirra byona ebyamubaireho baakaba okwahukana n'ebyarukunihira okukora omu biro by'omumaiso. Amugira ati: "Abwoli amahanga ganjwahya, nakaba kuruga omu Isomero tinkaikarraaga hansi. Ningonza mbaze nyikarre hanu, nserre emirimo owaitu munu honka, ningoza nyeyombekere n'enju, kandi Kagaba kakuba ampa nkagwaho omwisiki murungi mmuswere, na nyowe nyombeke eka!" Nandi Nyakaisiki ati: "Acaali weebale kugaruka omuka, nyowe omutima gundaara aheeru, hati naikya. Iwe na nyowe tinukwo tusigaire tuti omunda ya Isiitwe na nyinaitwe? Boona bakagenda baatusiga. Enju obu olisiima okwombeka oyombeke, baitu enu kanginu eroho kwonka, nyowe n'akaana ako itwenka titurukugimaraho. Eky'okuswera eki nsemeriirwe kuhurra nookigamba, kakuba iwe otazaara baana buli eka ya Kacoboyo ecwekere." Abanyaruganda, abamanyi, n'enganjani ze boona bakamujwahukirra obu baahulire aizire, baijaga bamurora n'abandi bamuhandiikira. Kalyaki atagonze kwikaraho kwonka atakatandikire kuserra emirimo nahabweki, hanyuma ya Sabbitti nka isatu yatandika kugenda kuserra h'okukora n'ekyokukora. Yagenda Bbooma, yahika omu Rukurato, yagya omu masamba yateera Kilembe, yahika Kiijura na handi hoona; baitu boona baamuraganizaaga kwonka batarukugira eki bamukoliire. Omwezi gumu gwafa, ogwakabiri gwataho, n'ogwakasatu gwagarukaho naakyaserra. Obundi naahandika ebbaruha obumu naagenda naayehikira. Emirundi erukukira obwingi buli nyenkya obu yamaraga kunywa caai n'okunaaba kurungi, omu mwanya gw'esaaha isatu rundi ina ajwara kurungi arora memba sikaafu agita omu bikya n'akakufira agenda Bbooma, rundi omu Rukurato rundi omu maduuka okuserra omulimo, okwemaramara n'okugura orupapura rw'amakuru, rundi okurora enganjani ze. Obu yagarukaga asubirirra Nyakaisiki ebi arozireyo, nka biri eby'omwisiki n Nyakaisiki amutebeza ebifiire ahaka. Obundi yagarukaga n'omugaati gwa boofuro obundi na pakiti ya bisikiti; baitu buli kiro yaijaga n'orupapura rw'amakuru oruyahaga Violeti okusoma. Ha mpero y'okwezi kwa Juni 1960, Ababirigi bakaha Congo okwerema. Obu Kalyaki akaba yakamara emyezi ena omuka y'owanyina Bukwali ataine mulimo. Okwerema kwa Congo kyali kigambo kikuru hali aba Congo na hali ensi ezinyakuherraine Congo. Omu Uganda Gavumenti ekamanya kara eti Congo nihasobora kubayo okwimukirra nahabweki baataho abaserukale okulinda emitaano, kandi baataho n'ekitongole ky'okujwahukirra abasuuhuuki kakuba baija. Ebigambo bitagire ira, ebiro bike hanyuma y'okwerema kwa Congo, abanya Kongo nkooku baagmbiirwe abantu abamu, baagira bati okwerema nikimanyisa okubingira kimu Abajungu. Ababirigi n'abandi, n'okutwara ebyabu. Haabaho okwimukirra omu Congo, abantu baingi abarukwera n'abarukwiragura baitwa, ebintu byabu baabisaakura, abakazi abamu baabahamba, nahabweki buli Mujungu yatandika kwiruka n'ebike ebi arukusobora kuruga omu runyota oru. Omu mbuga zoona ezirukutaana na Congo, nka Fort Portal, Kabale, Arua, abantu baasiibaga nibasunga motoka z'abasuuhuuki abarukuraba omu mbuga ezi nibagenda nambere baarugire Bulaya rundi handi nambere hakaba hali obusinge. Fort Portal bakataho enkambi nkooto y'okugoonywamu abasuuhuuki okurukukira obwingi kukabaho omu Julai, 1960. 4 Ha kiro kya Julai 28, omusaija Omubirigi n'abaana be babiri n'amukazi we n'ebyabu bakairuka Congo, na motoka yaabu eya Ceevu enkooto, eya siteringi y'obumoso, baija bayambukira ha rutindo rwa Isasa ha mutaano gwa Toro na Congo ha kicweka ekiheriire Ankole. Bakaraba omu Nasonolo Paaka niryo isungiro lyebisoro, baija bati na Kasese, baahika Fort Portal mu kairirizi baabaserurra obubyamo, baaraaraho kabiri, nyenkya eyakabiri bakaba bali b'okwimukya ha saaha nka ina rundi ina n'ekicweka kugenda Kampala nuho barugirre nibahurruka kugarukayo Bubirigi habaarugire, okuhikya akajaagarro rundi obu kaliculera Congo. Ha saaha isatu n'ekicweka bakaimukya okuruga omu ngoonyo yaabu Bbooma, Fort Portal, obu baamazire okuhingisa faranga zaabu omu Offiisi ya Diisi, baasirimuka bayambuka nseeri, baagurayo ebi bakaba nibeetagayo, baagaruka baayambuka Mpanga baija ha katale ha bomba ya peteroli eya Uganda Kampuni, baijuza motoka yaabu amagita n'agandi agokwerinza baagata omu galani za sipeya. Obu bakaba batakaimukize baabanza baagenda na motoka yaabu baagyemereza ha Posita Ofiisi eroleriire Kabarole, omusaija Omubirigi ow'emyaka nka amakumi ana, ajwaire empale ngufu erukwera n'esaati erukwera, na sokisi ezirukwera n'enkaaito za kikuuzi ataire memba sikaafu y'obugondogondo omu bikya, aruga omu motoka asigamu ebisumuruzo byayo nibirengiija. Omukazi owaakaba ajwaire sikaati n'akasaati eruguru, ataire ekitambara ha mutwe akibohire hansi y'akaleju, na uwe akingura orwigi ha mukono gw'obulyo ogwa siteringi, aturuka n'ensahu ye erukwiragura emuli omu ngaro. Ngira omujungukati n'ensahu ye basisana Mpwerwa na Kyakonere. Ahonaaho bahara baabu babiri ow'emyaka ikumi n'esatu n'owemyaka ikumi na gumu nabo baturuka nibairuka baacwanganiza enguudo baagenda omu posita nibakurata abazaire baabu. Obwisiki bwombi bukaba bubohiire isoke lyabwo ery'ezaabu enyuma n'akahuuzo akarukunanata. Ha kiro eki kyonka eki bakaba nibaija kwimukizaho, Pita Kalyaki akaba aimukire karaho, yanaaba, yajwara, yalya ekyanyenkya kye yaraga Abwoli owanyina yageda omu rubuga ha saaha isatu, karaho okukira bwona. Obwire bwali burungi, nkooku buba bwona omu kwezi kwa Julai, kyali kyanda. Izooba likaba liturukire kara, enguudo ezitarumu kolasi ecuucu ekaba eri y'okumara abantu motoka obu yarabahoga niiruka muno. Kalyaki arubata naayetwara aruga Bukwali, araba ha irwarro lya Medikoro ahika ha rutindo rwa Mpanga orwa haihi n'akatale, obu akaba naahika ho ati pamparana na motoka y'Omubirigi neeyambuka, nibagya ha maduuka, Kalyaki asisana arukwecuramu, akubuka okwetegeregeza kurungi arora ati motoka egi neesisanira kimu motoka ya mukama we ou akaba naakorra Kenya, Ceevu y'erangi ibiri, siteeringi ha moso, enyuma enyina amapapa nk'enyonyi, agireka arubata agenda Obu yahikire ha katale nambere baguliza amagita ga peteroli yasangaho munywani we baayemerra okubaza, bakaba bakyali aho egarukire motoka y'Omubirigi, eyemerra ha bomba ya peteroli, hanu Kalyakiayongeera kugirora n'okugyetegereza, asanga neesisanira kimu omu buli kintu n'eri ei yamazire emyezi mukaaga naabinga Kenya. Bagitamu amagita ijura, bata n'omu bugalani agandi ag'okwerinza. Kalyaki obu yamazire kubaza na mutaahi we yakwata omuhanda gwe yarubata naatembatemba eruguru, ahingura Uganda Kampuni, ahika ha Posita Ofiisi. Obu akaba naasa okuhinguraho ati akaija kubona Cevu y'Omubirigi izire, omusaija agihindura agyemereza etunuliire ifo, Kalyaki ayemerra okwongera okwetegereza motoka egi erukusisanira kimu n'eri ei yabingaga. Arolerra omusaija n'omukazi n'abaana nibarugamu nibagenda omu Posita. Arora ekindi eki yatekeriize okuba ky'obudoma ha rubaju rw'Omubirigi owaakaba naabinga nukwo kuruga mu motoka akasigamu ebisumuruzo. Kalyaki akahurra akakizi kagira kati kutu, akaija kubona nasisana nk'arukutuutuka kunu taine eki akozire ky'amaani. Ateera eriiso limu omu Posita asanga ababirigi boona bahweriremu, akwata ha nkufira ye eyongera kumuswekerra ha maiso arubata naayanguhiriza araba enyuma ya motoka agenda ha mukono gwayo ogw'emoso, akingura orwigi rwayo aikarra omu ntebe ya dereeva, ahindura ekisumuruzo kunu naalekera ekiziiza, agita omu giya agigambisa ebinyanyindo naahindura koona yaha katale naakwata orwa kolasi orwa Kampala. Sipiidi eri omu nkaaga eri omu nsanju, eri omu kinana omu dakiika nka itaano zonka akaba ali omu masamba g'omu Kimara, omu zindi itaano ezakurasireho akaba aturukire ekibira kya Hiima, naagamba omu mutima gwe ati: "Busaho motoka erukukira Ceevu oburungi." Ha sipiidi enu ei akaba naagenderaho akeesanga ali Kyenjojo omu mwanya gwekicweka ky'esaaha. Boona Kalyaki abayarabahoga omu Ceevu baasigaraga nibahungya okutu, embeho yonka erukuruga ha motoka yasisanaga nk'eyokubanaga, kandi akacucuucu omu ruguudo orutali rwa kolasi kaasisanaga ekiho omuntu haatasobora kurabya maiso. Abamu baasigaraga nibeekaguza bati: "Omusaija naahambya ki eki nyakumusigire, kayatwisa ecuucu?' 5 Ha Posita omwisiki omuto muhara w'Omubirigi nuwe yabandize okuturuka obu yahikire omu mulyago yarora nambere motoka bagisigire eyemeriire, yabona etaroho yakubuka bwango okugambira ise ati: "Taata motoka yaitu keetaroho hatwagisiga!" Nandi ise ati: "Teroho? Egiiraaha?" Nandi nyina ati: "Leka kutubiihabiiha Nandi omwana ati: "Nga maama motoka teroho kwo, ija orole." Boona baija, okurora baasanga motoka eri hwegere! Omusaija acwekwa enkizi airuka ayemerra nambere motoka ekaba eri arora kunu na kuli, alengaho kukaguza abantu, balema kumwetegereza habwokuba bakaba batarukwetegereza Rubirigi airuka bwago agaruka omu Posita, abagambira n'enkizi yona naimukya n'emikono, balema kumwetegereza baturuka na uwe aheeru. Abamu bagira bati: "Obwolyaho asigire atagitairemu kiziiza yatandika okutenterra yagenda ifo, hati eraba eri Mpanga omu maizi, rundi omu kibira ha katale." Omu airuka kurorayo asanga busayo kantu. Ondi akaguza abakaba beemerireho ati: "Boojo timwabona omuntu naihaho motoka naagitwara?' Baahakana, abamu abakaba bamuboine beegambira omunda yaabu ngu: "Ebya Kijungu totaama torabukya, obu ogira ekiwanagaho basiiba bakwemeriize okuha obwakaiso." Abandi bakaguza bati: "Baitu ebisumuruzo byabo biikaire biri nkaha?". Okugarukamu ngu: "Aikaire akisigire omu motoka. Baitu Ee, Uganda agyesere Congo. Kabakibone bagenzi baitu bakababonesa enaku nyingi. Omubirigi eki yayegiraga Congo aho, kyali kyamahano! Yayegiraga saliga-oti rundi Ruhanga arugire omu Iguru! Dora ebisoke by'omukazi! Egi motoka Omuganda obu araba agigwireho teri munu, obu aligirirwa kya bansangano orukanga rwayo nurwo rwona-Ebyayo byona balisanga babisosongoroiremu." Omubirigi omusaija agira ati: "Tugende omwa Diisi tubaze na uwe nuwe arukusobora kwetegerea Orufaransa" Arubata okutembatemba okugenda Bbooma omu ofiisi ya Diisi, n'omukazi n'abaana bamuli enyuma. Omu kasumi kanu abantu ab'omu muhanda n'omu katale bakaba barangiirwe nkooku motoka y'Omubirigi ebuzire n'akarango omu kaanya kake akaamazire omu posita. Ekitebe kikaba kitandikire okugoma ha posita; n'ekindi okumuhondera naatembatemba eruguru. Omuntu omu owakaba ayemeriire ha Uganda Kampuni akahulirwa naagamba ati: "Nyowe narora motoka ey'erangiibirineesirimuka omu ruguudo oru orwa Kampala erumu omuntu omu, niiruka muno. Dereeva tiimwetegerize baitu aikaire ajwaire enkufura, ataireho n'ebigarubindi ebirukwiragura ha maiso." Omubirigi omwa Diisi akasoborra byona ebi amubaireho omu Rufaransa Diisi oru akaba naayetegereza. Diisi na uwe nukwo kwimukya esimu kubaza n'aba Poliisi n'okubaragira bakole kyona eki barukusobora okulengaho okuzoora motoka egi enyakwibirwe. Binu byona habaabirabiiremu Kalyaki akaba naayerengya Kyenjojo. Obuyahikire Kihuura yagira ati tikiri ky'amagezi okweyongera okugenda omumaiso ha ruguudo rwa Kampala habwokuba esimu neesobora kumubanzayo naasanga bamwetegekere, nukwo kuheta naarora ogwa Kisojo, ati na Kitagweta nukwo aigukire Kahunge, Kibaale. Obu yamazire kukubuka ati yamanya ati: "Akasumi k'akabi hati kahoireho, busaho arukwija kundondeza omu kaguudo ka harubaju kunu". Nahabweki obu yamazire kugenda kuhingura Kisojo na Rwaitengya yakubura motoka ye omu kihanda ky'ente ekirukutembatemba ha kasozi, yatandika okurora ebikaba biri omu motoka. Omu sanduuko y'enyuma eya motoka akasanga haliyo sutukeesi ezirumu engoye zaabu boona. Enyuma y'entebe yasanga haliyo eby'okulya omu mikebe n'omu pakiti' omu busanduuko bw'omu maiso ya motoka yasangamu basitoora n'ebikonjonjo bya sente eza faranga, n'eza Uganda. Hakaba harumu na kamera, n'obuntuntu abajungu obu bagenda nabwo. Yaihayo eby'okulya yalya, yasumurra eby'okunywa yanywa. Omu kicweka kinu nkooku abantu batamanyire kwikara nibarora motoka, obu bahuliire motoka yaija yayemerra, kandi yasisana erukukubuka kuruga omu muhanda, abaana n'abakuru baatandika okwija okurora ekinyakuroho. Kalyaki obu yababoine yayesisanirizakimunk'omunyaihangaatarukusobora n'okwetegereza ebi barukubaza. Abarukumanya Oruswahiri baamulengaho baalemwa, ab'Orutooro n'Orunyoro bakaba balengereho kubaza na uwe yabanjarra engaro, okuhikya obu yataahire omu motoka ye, yagitwara ekinyumanyuma yagigarra omu nguudo, yayeyongera okugenda omu maiso yabinga naayegonza omu ruguudo orufunzire baitu hansi rurungi, yayambuka ekisaaru Mbuuza, yahika Rubona ha Itwale, ali Rwebihoiho, ngugwo naatenterra Igomborra lya Nkoma, yayambuka Mpanga yafumukira Kahunge eyali embuga y'Owiisaza Sekibobo, Kibaale. Ebicweka ebi akaba abimanyire yarabamuga obundi n'obundi obu akaba ali omu mulimo gwe ogw'okubanza ogw'okuguza segereeti. Obuyahikire aho Kahunge yagihindura Maguruana naagiroza obumoso, akaba naayetwara, kyonka naayekenga, baitu nabwo omu mwanya muke guti akaba ahikire ira Kamwenge yacwanganiza oruguudo rw'egaali y'omwika yahika ha buduuka bwa Kamwenge, kyonka tiyayemerraho, yagenda omu maiso. Omu mwanya gwa mairo nka ibiri zonka yahika ha ntangatangano y'enguudo ibiri orumu orurukuraba Kiburara, Ankole, nambere abakozi ba Relwe bakaba bataire enkambi yaabu enkooto, n'orundi orurukuraba Kitagwenda Tooro, kyonka zombi niziigu ira banda omu Ankole, yakomaho okuraba Kiburara. Oku akasanga oruguudo ruli rurungi n'eby'okurora bingi. Yayehinguliriza yahika Ibanda. Ibanda kabuga karungi akanyina amaduuka gaako nibagulizaaho na peteroli, haroho embuga y'Isaza, Ekelezia n'Ekanisa n'amasomero. Akabuga keehinguliriziibwe busozi oburungi obunyakumanyirwe obwa Ankole n'emisiri ey'omwani enyakulimirwe kurungi, n'engonjo z'ebitooke ebirukwinaina; byombi ebirukwoleka obukozi bw'abantu abanyakwikara omu Isaza eri. Hanu akaba naasemerra kwekaguza haaratoma, kugenda bukizi bw'aifo akeeyongerayo omu bukama bwa bukama bwa Ankole akafumukira Mbarara mairo ana na itaano, hanyuma akarugirra aho akagenda Masaka omu Buganda rundi Kabale omu Kigezi, rundi kurugirra aho Mbarara akaraba Bunyaruguru akambukira Kazinga akahika katwe, rundi akaraba Kasese akagaruka Fort Portal. Ekindi ekikaba kimuli omu maiso nukwo kurora bukizi bw'eruguru akakwat ogwa Kitagwenda akagaruka omu Tooro, naaraba omu kiguudo ekibi eky'ezigooro n'ebikungulikunguli kwija kufumukira Kamwenge. Yakomaho kugaruka omu bukama bwa Tooro. Amagita akaba ainago, akeerorra n'amaiso ge omubirigi naijuza motoka kandi obu yasumurwire enyuma akasanga ag'okwerinza nago galiyo. Eby'okulya n'eby'okunywa akaba aina byo omu motoka, n'ebikonjonjo by'ensimbi bikaba bimuli omu busanduuko bw'omu maiso. Omu kulengerra akaba yakairuka mairo kikumi yacwamu okugaruka okwijuza motoka ye amagita. Yagura galani ezindi mukaaga eza peteroli yazitamu yaijura. Yakozesaaga Oruswahiri rwonka omu kubaza, kandi ebigarubindi bye ebirukwiragura atabiihe ha nyindo akasumi koona akayamazire ayemeriireho Ibanda. Obu yamazire kusasurra amagita omu maiso g'akabbiina k'abantu abaali batandikire okugoma okurora omusigazi enyamibwa anyakuli omu muserebende gwa motoka wenka ati, yagiha omurro naagiroza ogwa Kitagwenda, yaraba ha ntuumo y'amabaale enyakwimukire muno ey'ekiijukyo kya Goroti Rukiramikeeka, Omujungu ou bazinziire ha mutaano gwa Ankole na Tooro omu mwaka 1905, yahika ha Itendekero ly'abeegesa erya Ibanda erinyakwombekerwe kurungi hansi y'akasozi. Obu yarugire aho yasirimuka okuhikya agurukire omutaano gwa Tooro na Ankole haihi n'Egomborora ya Kiceece, yaraba ha buduuka bwa Kaabujogera, yatenterra nk'owakaba amalirire kugaruka Kabarole kiro eki kyonka, baitu omu mutwe gwe hakaba harumu ebiteekerezo bindi habwokuba obu akaba yakagendaho mairo asatu kuruga Ibanda, yatandika okugenda mpora mpora naarora orubaju n'orubaju, okuhikya obu yahikire ha mumugongo Rwebigemeko yayemereza motoka ha muhanda rubaju. 6 Motoka ya Kalyaki ekarumisa kwemerra eti uwe yagirugamu, yagenda bwango yatemba empike yalengera n'ambere amaiso ge gakaba nigasobora okurora okugarukira. Yatemburuka yayeyongera naarubata n'ebigere yagenda omu maiso yasanga empike endi yagitemba, nabwo yarora kunu na kunu. Yaruga ha mpike yarubata yagaruka ha motoka, yagyehinguliriza yainama yarora emipira y'enyuma yasanga eri kurungi, yasisana arukwesumba ey'omu maiso nayo yagirora yabona yona tiina kabi. Yakora omu nsahu ye ey'enyuma y'empale yaihamu omukebe gwa segerete, yaihamu sigara yagiteerateera ha mukebe orubaju n'orubaju, yagita ha munwa. Yakora omunsahu ye eya ha nyugunyu yaihamu akooma akakolereza etaaba yakakwata ha mbasuko yako, omurro gwayaka, yabakiriza etaaba ye omukono ogumu gugisangiriire omuyaga. Yakwata akooma yakagarra omu nsahu hakaarugire. Hanyuma y'okwemerraho akaanya kake aheeru yagaruka omu motoka. Ha mugongo gunu Rwebigemeko ogukaba gwaliriire kurungigurohoemburaran'obunyansibuke buke n'emiti eyenaganagire ha mukono gw'obumoso ogw'oruguudo, Kalyaki akahikaho esaaha nka ikumi n'emu za rwebagyo. Kikaba kisiibiire kimu kiri kiro ky'omusana gwa Kasambura omu Julai. Iguru likaba liijwire orunombe otarukusobora kurorra kimu hara muno. Obunyonyi omu mabeho ago aga rwebagyo bukaba nibutiitiira, akayaga kakaba nikateera mpora nikainamya emburara n'obunyansi obuke nibugaruka nibuinamuuka oti rundi nibiramya mugole wabyo Muyaga. Ekiikaro kyali ky'akarungu. Enyamaiswa enkooto nk'embogo, n'enjojo omu nuho zaaliiraga. Abagenzi ab'ebigere nab'obugaali bakaba balekere okugenda omu kicweka eki ha saaha egi, nahabweki hakaba hataliyo muhwe gwa muntu. Omu mbanda y'omugongo ogu omurungi Rwebigemeko Kalyaki nuho yakubwire motoka ye naagiroza, yabinga mpora n'obwegendereza omu kisaka naalengaho kwetantara empike, n'amabaale agakunanaire n'ebiinaina. Akaba yakagendaho entambu nka kikumi n'ataano, yayemerra yaraaza motoka, yaihamu ebisumuruzo. Kinu akaba akikwatiire kimu kyamutaaha omu nono, tiyarugaga omu motoka akasigamu ebisumuruzo byayo. Agenda acwa ekitaagi ky'omuti ekiroho amasanju n'aamababi maingi, agarukayo naaraba nambere engata za motoka zirabire nubwo abuze obusinde. Agenda naakora ati okuhikya ahikiire kimu ha yakubukiire; na motoka heekaba eyemeriire arabyaho ekisingolezo kye. Agumiza kimu ati busaho muntu arukusobora kwema omu nguudo akamanyirra ati aho harabireho motoka yagenda omu kisaka. Agaruka akwata omuhanda gwe arubata ahika ha motoka agitaahamu aimukya, ayeyongera okugenda omu maiso. Hanyuma y'ekicweka kya mairo naagenda ati omu Iswa ly'aha mugongo Rwebigemeko akahika nambere yasangire akasirimuko, ifo haliyo akahanga yayemerra yarora orubaju n'orubaju yasanga hagwereriire, yakwata ha mukono gw'emoso yasirimuka yahika omu keeya akarungi, akakaba kasiikiriziibwe ekicweka ky'omugongo eki ekyali kiimukire. Yayemereza Ceevu omu keeya ako, etarukusobora kurorwa omuntu wena orubaju n'orubaju. Enyuma enguudo ekaba esigaire hara. Omu maiso, orubaju n'orubaju lyali irungu lisa. Omu kaikaro kanu aka ha rubaju nambere hatali toko na bwogo hagati y'enyamaiswa z'omu kisaka, omu nju y'enyamuziga ina, nuho Pita Kalyaki yataire engoonyo ye okumara ebiro bisatu n'emisana ebiri. Ebyokulya akaba ainabyo, eby'okunywa bikaba biroho, etaara omunda ya motoka werekere, kandi rediyo okumumanyisa ebirukufa aheeru otagamba. Akaba atarukutiina bisoro ekiro, akamanya at kakuba aikara omunda ya motoka naaba ataine kabi, kakuba enyamaiswa imuboyera, naasobora kutaho etaara enkooto rundi naayakya motoka naagihuumisa muno niziiruka. Habw'okwerinda, obwire obu bwaizire yarora empapura zamakuru yazita omu birahuli by'amadirisa ga motoka, nukwo omuntu wena kakuba asangwa aine haali aleke kusikirizibwa ekyererezi ky'etaara. Kalyaki obu yamazire kulya n'okunywa kurungi, n'okuhuliriza amakuru agarukufa aheeru, obu n'ag'okubura kwa motoka y'omubirigi gatabuziremu yanywa akataaba ke, hanyuma yayesagasagira kurungi omu ntebe z'enyuma nkooku akaba amanyire okukora obu akaba naabinga mukama we Burawuni, yaihayo ka basitoora akayasangire omu kasanduuko k'omu maiso ya motoka yakeyiriza haihi, yabyama okugwijagira atarukutiina. Omuka y'owabu Bukwali Violeti Nyakaisiki owanyina akaikara agataire omu nkiro omu busumi obu amanyire Kalyaki haakira kugarukiraho. Obuyaboine yahikya esaaha ibiri z'ekiro atakagarukire yagira ati: "Boojo Kalyaki onu abaire ki katairirirwa aheeru, kandi ekindi tangambiire oku arukugenda okuraarayo. Boojo bamwetiire omulimo hara n'orubuga nuho agiire?" Akaana aka akaba ainako omu nju kaamugira kati: "Rundi agiire omu Ihani omba Apuuli (Kairungu)" Nyakaisiki nubwo agira ati: "Itwe katwihule tulye, ebye turabimwahurra". Baihura baalya, ha saaha nka isatu baakingira kimu baatemba baabyama. Omu rubuga abantu bakahuura ngu motoka y'Omubirigi omusuhuuki ibirwe, baitu busaho n'omu akaba aine akateekerezo koona ngu Kalyaki nuwe agisomboire. Abamu baatekerezaaga ngu Baganda nubo bagiherraniize baagitwara, nubo bahulirwa nibakora ebintu by'omulingo nk'ogu. Kyonka abantu boona bakaba nibahunirizibwa obumanzi bw'ogu ayagitwaire okutatiina okugiiha omu maiso ga ba Poliisi n'aga mukama wayo omu ihangwe peregecu, n'enguudo zoona ziijwire abantu. Ha rubaju orumu omuntu naasobora kwekaguza ati: "Boojo Kalyaki ogu akagenderra ki okutwara motoka y'omusaija ogu?" Musuma runkuunku owa motoka? Na buli obu bamukwasire baitu yagusinga akaba abirumu kwo eby'okwiba motoka? Rundi nikisoboka kuba ngu akaba ayetamirwe kwikara aho kwonka emyezi haihi nkena yoona ataine eki arukukora, kunu nuwe omuntu ou akaba amanyiire okukora akasumi koona? Nikisoboka ngu rundi Kalyaki akaba azairwe n'omwoyo gw'okwefuma baitu habw'okuburwa eby'okwefumamu ebirungi, yamara geefuma omu kutwara motoka y'ondi, ayefume omubizibu by'okuhambibwa ihe lyona erya ba Poliisi, arabe omu bizibu by'okusobora kubeetebera, n'okubeesereka kumara Sabbiiti yoona rundi ebiro bingi, rundi hanyuma kakuba bamukwata atongane nabo abasinge. Abantu abandi eki kyonka nikisobora kumukoza ekikorwa nk'eki Kalyaki eki yakozire! "Boojo ekindi Kalyaki onu akagenderra kwoleka Omubirigi oli nkooku ali mudoma, kwimuka mu motoka akagisigamu ebisumuruzo byayo ebigyakya kunu ali omu rubuga hagati ati "Kankwegese oyege kutanagirizaga ebintu byawe n'okutwara abantu omu kwohebwa?" Nandi boojo si Kalyaki onu habw'okumanyiira kubinga motoka kandi hanyuma akabona motoka ei erukusisanira kimu n'eri ei yamazire emyezi mukaaga naabinga eri nk'eye habwe nikyo kyamwoheze. Ekindi rundi akagira ati: "Ababirigi, na Nyowe kambabonabonese mbaiheho motoka yabu egi emitima ebaharale, basisane abanyakwirukiire enjura omu rufunjo". Habwokuba haroho abarukwiragura baingi abaagiraga abasuhuuki Ababirigi abo kubi habw'obulyo obu. Haroho n'ondi ou baitiire Busongora. Binu byona by'okuteebereza kwonka. Omusuma rundi omusomboozi wenka nuwe arukusobora manyeki okugambira omuntu ekimwibisa. Katunihire tuti Kalyaki alisobora ira kutugambira eki amutwaize motoka y'omusaija ogu yasiga mukazi we n'abaana be bali omu rwangaanga. 8 Omu ntebe za motoka enyuma Kalyaki akarumisa kuta omutwe hansi ati oturo twamutwara yagwijagira nkanyakuli omuka. Akaimukya omutwe emamba emazirre ira n'okusara, n'obunyonyi nibutiitiira; baitu akaba atarukusobora kurora aheeru habw'oruho orukaba rukwasire ha birahuli bya motoka yayegorra emikono n'amaguru, yayeyamura, hanyuma yayeimukyaho ekicweka yagorra omukono gwe omu maiso ga motoka yanyoora ibona lya rediyo yatandika okuzina yagaruka omu kaikoroke, yabyama amaraka agarukuhehera ag'okuzina nigamucuncubiza, yahetera ataine ekirukumutuntunza omu maiso. Omu mwanya gw'esaaha nka isatu n'esonooki emazire okutuuruka kurungi, Kalyaki yagira ati: "Kanyimuke ndole eby'aheeru" Yaimuka yaturuka aheeru yamagamaga kunu na kuli tiyahulizayo muhwe gwa muntu noobu kwakuba okurora orusaka nurwetengeesa nka nambere hali omuntu arukumulinguza, tiyamubona, kyonka nasisa akeebwa okurora haiguru; yagaruka ha motoka yasumurra n'orwigi orundi orw'omu maiso yagira ati "Kanyiheyo ekyanyenkya kyange ndye" Nyinabwenge Omubirigi nk'arukutwara abaana n'omusaija weena, akaba ayeboheriire kurungi, ti nyama z'omu mikebe, ti migati, ti bisikiti, ti byenju, ti mahuli gacumbire, ti nyanya mbisi, ti bbata namaizi, ti caai omu fulasika, ti mata g'omu mikebe. Deru ndagamba kiha ndeke kiha. Ebi byona bikaba biri aho omu maiso ga Kalyaki. Nahabweki akaba atarukujura kintu, yayegomboza eki arukwenda kulya yaikarra yalya. Obu yamazire okulya, omu mwanya gw'esaaha nka ina aho, yateekereza nkooku arayemaramara ekiro eki ekyali Kyamukaaga. Kurugirra omu kuranga okuyahuliriize ha rediyo akamanya ati busaho n'omu akaba amanyire ayaibire motoka y'Omubirigi, kandi bakaba nibasisana abatamanyire na rugiiba hayagitomeseze, nahabw'eki Kalyaki yamalirra ati kakuba arubata n'ebigere akagenda omu kyaro rundi omu maka, kakuba gasangwa gali haihi, busaho asobora kumumanyirra rundi kumutekerezaamu ekintu. Yaboha motoka yoona ebisumuruzo yabita omu nsahu y'empale eya ha kibunu, yaimukya okugenda okurora ensi eyekaba emwehinguliriize. Akaba naasisana nk'owataine kiteekerezo ky'okurugaho bwango. Habw'okwijuka orufumo rw'Abasoga ngu "Omugendero gumu gukaisa wa mbeba" atarabe ogwamuleesere akagenda naataliriza harubaju orundi baitu yagya yafumukira omu nguudo, entambu nka bikumi bisatu kuruga hayakubukiire naagya hayaraire. Kyonka obu yagendaga obu atakaigukire omu muhanda, akahunirra kurora ebisinde bihyaka n'obusa bw'embogo n'enjojo obu zirairege zinagire kiro eki. Isoke lyabanza okumuruga ha mutwe baitu yayegumya yagenda. Naasisana omu kasumi kanu koona nk'owakaba ayeteekaniize okwemera ekirakaija kyona. Yarubata mairo nka ibiri omu nguudo atakaboine muntu okuhikya obuyahikireho 'abasaramudo' abakaba nibalima enguudo, yabakaguza nambere asobora kusanga obuduuka rundi haasobora okulindira bbaasi, baamuragirra mairo nka itaano omumaiso. Yagira ati: "Kandubate ngende ndole ebi nyakuli oku, kandi noobu ndagaruka omu ngoonyo niinyija kugasayo ki?" Yarubata naayetwara, obu yagenzireho ekicweka kya mairo yahika ha nkambi 'yabasaramudo' abayarabireho. Hanyuma y'omwanya, nubwo yahikire ha buduuka yaguraho segereeti, yayekagulirisa ebya bbaasi, yagaruka yakwata omuhanda gwe naatoma ogumuleesere. Omu muhanda yagaruka yatangaana bali abasaija 'abasaramudo' nibainuka, baamugira bati: "Kuta kawagarukira omu muhanda?" Nandi Kalyaki ati: "Nasanga bbaasi yansiga, kandi nkooku nyenkya eri Sabiitti nagira nti kangarukeyo nambere ndairege". Abasaramudo "Iwe orugiriraha?" Kalyaki. 'Ndairege kuli ohingwire enkambi ya Piida." 'Omusaramudo' omu akubukira mutaahi we amugira ati: "Weewe naasisa arairege Rwendahi." Nandi bo bati, "Enu nsi y'akarungu n'enyamaiswa obundi zicwanganiza musana, orubate noojwambura." Ebi byona Kalyaki akaba abyeroliire. Yarubata naajwamburamu kake, baitu naamanya ati obwire bukyali buto tihasobora kubayo kabi, kandi akaba naagya haihi okukira okuyababihabiihire. Ha yagarukiire omu ngonyo ye esaaha zikaba ziri omu mwenda, akaba ajwahire, aine iroho naayegomba kunagira rugondo. Yasumurra motoka bwango, yahikira ha cupa y'emicunguwa yagisumurra yata omu gilasi, yatamu n'amaizi yakubisa yasumurra n'ebyokulya ebindi yalya. Kalyaki akaba anyina esaaha nka isatu rundi ina obwire butakaizire n'omwirima gukasweka ensi, yayongera kuteekereza eki arakora kwemaramara. Akaba ataine bitabu by'okusoma; obutabutabu obwali buli omu motoka bukaba buli omu Rufaransa oru akaba atarukumanya. Yagira ati kandubate omu nsaka omu ndole ekindaazooramu. Empiira omu kicweka kinu zikaba zitakamaliireho kimu ensi yoona, nahabweki ekicweka kinu eki akaba arumu kikaba kitakahiire. Obu yagenzireho omumaiso yasangayo ebiragi. Ebiragi nkooku obimanyire bigira amababi aganyakwine nk'amakamba obu ogaigata okagateeraniza hamu gakwatana. Abaana babizaanisa okukora enkufira. Obu yabiboine, yaijuka ebiro byomu buto bwe n'okubaabizaanisaaga okwihamu enkufira. Yatandika okubinoga. Yasorooza omuganda mukooto, yabitwara ha ngoonyo ye. Yalima akaina omu itaka akarukwingana nk'ekufira ye, yatandika okugenda nabyalirirra hansi n'omu mbaju okuhikya obu yahikize ha mugoma, yakora enkufira ya helemeti. Obu yagimazire yagiiha omu ibumbiro lyayo yagyeta hamutwe n'omuhimbo nkogw'omwana w'emyaka munaana rundi mwenda hanyuma y'okukora ekikorwa nk'eki. Obwire obu bukaba bwasa okuteerana, Kalyaki yagira ati Kantaahe omu motoka, nduge aheeru ntaija kusangwaho "Boojo mwakona." Enkufira ye yagita hamotoka eruguru nuho kuraara. Obu yahikire omu motoka yataho rediyo yamuzinira. Obusumi bw'amakuru obu bwahikire yamuha agarukufa aheeru. Yasumurra eby'okulya yalya ekiihuro kye eky'ekiro, yayesagasagira kurungi, hanyuma y'okwigaliriza okuhweza kw'omu madirisa, yaikaraho naahuliriza rediyo ye okuhikya obu yahuliire oturo twaija. Yagiraza yayesweka okugwijagira. Kalyaki hanu ha kiro kye kinu ekyakabiri omu rusaka atagwijagire kurungi muno nk'ekiro ekyabandize, habwokuba ekiro obwire bukaba bwahika omu itumbi lya kahogo aho, akasisimurwa amaraka nk'ag'enyamaiswa enkooto nizirubata omu kisaka nizikooba, yaimukya omutwe mpora mpora yahuliriza tiyahurra kantu, yamara edakiika zindi nka ikumi na itaano yagaruka yahurra ebintu nibifaakuuza nibisisana ebirukwirra nambere akaba ali. Hanyuma y'ebi yahurra byatandika okukatura obunyansi nibirya nkooku ente ziba nizirya omu kisaka, yayeyongera okwimukya omutwe n'okuhuliriza kurungi naarorra n'omu birañuli bya motoka ye. Akaija kurora ki embogo ibiri nizirya, kandi nizirya niziija enkiro ei akaba arumu omu motoka. Omu kasumi kanu omuntu anyakuli entambu ikumi kuruga nambere akaba ali akubaire naasobora kuhurra omutima gwe niguteera kandi niguteera bwango, na uwe ekiteekerezo nk'eki obu kyamwiziremu ati rundi omutima gwe nigutoka muno yayekwataho, kunu akatuutu kakaba katandikire okumwija omu maiso. Yateekereza ati embogo ezi nizisobora kwija niziteera ebirahuli bya motoka nizibyata nizimukora kubi. Hanyuma nubwo yaijukire nkooku anyina akabasitoora ha musago gwe, yakaihayo yakakwata, baitu kandi yagira ati nabwo katakolerwe ebisoro nk'embogo, kookurasa ekisoro 'muntu'. Embogo zayeyongera okwija nizirya nizirra haihi na motoka ya Kalyaki. Hati Kalyaki akaba atandikire okutukumira weena. Obu akaba akiri omu butiini obu, embogo emu yaimukya amaiso gaayo yarora eki ekaba etakarozire noobukwakuba okukaga omu kasumi ako koona, niyo motoka, yayekanga yajumira nangenziyayo nayo yagigarukamu, ahonaaho zairuka zaagarukaho enyuma kake zaayemerra zitunuliire motoka; hanyuma zaagira ziti kuu, zaataahira ekisaka. Obutiini butamuhwemu, akasisana nka arukweyongera okuba omu kabi. Yakwatwa okuseesa bwango, yahurra naagonza n'okugenda omu kibuga oti rundi anywire ekisabiko; baitu kandi akaba atarukusobora kulengaho kukingura orwigi rwa motoka kugya aheeru. Ebigambo byamusobera. Obu hakaba haahinguraho omwanya gw'ekicweka ky'esaaha kuruga embogo ha zairukiire okugenda, kandi obusinge obu bukaba bwatandika okumera omu mutima gwa Kalyaki, akaijaki okuhurra ha rubaju orundi orw'engoonyo ye empisi mahiiha niiseka niikwekwemuka, yamanya ati nnu ziri hamutumbi, kandi akaba ahuliire ati empisi ngu zikira okugendera ha ntale nizirya amakomba gaazo, yayeihiramu ati nahabweki entale ziri haihi aho. Yagarukayo nambere akaba ali omu butiini. Leeru ekyaizire kumucwera kimu omutima nkinu: Obu empisi zikaba zaaculeeraho okuseka ziti akaija okuhurra ha mukuungu ogukaba guli eruguru ya motoka ye ebisoro ebindi nibyehyahyanirizaho, nibisisana ebirukumiisa itaka n'obuunyansi ha rusu rwa motoka. Yamanya ati entale ziri ezirurugire nambere empisi zirukusekera nizo ziri hanu, ziizire kunyehuuga. Omu kasumi kanu akaba ahikire ahazibu muno, obu yateekerezaaga okwakya etaara ngu enyamaiswa zirole ekyererezi, rundi ziiruke zigende atiina agira ati obwolyaho enyamaiswa niziija kumurorra kimu ziije, kandi akaba naatina okwehyahyaniza n'okugambisa ebintu kuruga omu ntebe y'enyuma kugenda omu y'omu masio nambere etaara ziri! Omu kuteebereza kwe, ekiikaro kyona kikaba kiijwire enyamaiswa embaju zoona, kandi zoona zimuhangire abiri nizisisana ezirukugamba ziti "Oizire ota kunu? Ogye ebiso ofe, ogye enyuma ofe!" Kalyaki yaikara aho akangaraire yalindirra okufa nukwo kwona, hati akatuuyo akaali katandikire mpora mpora omu buso kakaba kamazire kurugwamu empiita erukutoonya omu maiso n'omu nkwaha n'omu bwoya bw'omukifuba oti rundi omuntu naaruga kwiruka aheeru omu kisana. Omu kulemesibwa, omu masu n'omu butiini obu bwoona nuho yangambiire nka arukubaza n'omuntu mutaahi we ati "Ruhanga wange njuna." 9 Okuruga ha saaha eri ha kiro Kyakataano Kalyaki eki yatwaliremu motoka y'omusaija akaba atakateekeriize ha kikorwa kye. Akaba naasisana nkooku omuntu aturuka omuka akakwata motoka ye akagenda kuhuumura rundi okwebungira, akajwaha rundi akairirirwa obwire akagira ati kanyemerre hanu, ngoonye, mbyame ndigenda ijo. Ebyokulya byange mbibyo nyizire nabyo, ab'omuka nsigire nabaraga kurungi, tinyiina ou ndukurumya! Akaba ataine n'akateekerezo akarukugamba ngu motoka egi akagiiba kandi, ngu aho haali irungu wadudu, hasobora kubamu enyamaiswa ezisobora okumuseesira. Kyali ky'obulemeezi okumanyira kimu eki kaba kiri omu mutima gwe, okumara akasumi kanu koona. Baitu obu yamazire okugamba ebigambo binu ati, "Ruhanga wange njuna" haabaho okuhingisibwa ha bwomeezi bwe bwona. Yamanya ati tali wenka. Okubanza akahurra yahuumura omunda ye, omutimaogukaba nugumuteera pakupaku, gwagenda mpora, obutiini obu akaba ainabwo bwahwaho, empiita yaleka okwija yatandika n'okwehyahyaniza omu motoka ye. Yasisanira kimu nkaanyakuhimbire obulemeezi bwe bwona yabukwasa omuntu ondi okubumwetwekera... Yateera ekiikohi ati "Ehuu.' Akaba azoire omuntu w'okunagira obujune bwe, obutiini bwe, n'okutuntura kwe kwona; yasisana nka arukugamba omunda ye ebigambo nka binu ati: "Kambyame ngwijagire ntarukutiina, kasita iwe oroho noondinda." Kandi ekyamahatip nkinu: Kalyaki yagaruka yabyama byona? ebibaireho ebi byasigara enyuma byayeba. Nyenkya kya Sabbiiti hayaimukiize omutwe okurora aheeru ensonoki ekaba eturukire ira, n'obwire bukaba buli omu saaha nka isatu yakingura motoka yaturuka aheeru yasanga hoona haculiire haliyo obusinge okwihaho akayaga akakaba nikatengeesa obunyasi, n'ebisaka n'amataagi g'emiti. Obunyonyi bukaba nubuhurruuka nuburuga nkiro enu nubugya nkiro endi. Hansi muno omu binyansi ebihuka bikaba biri ha mitalibano yabyo amagezi g'omuntu ei gatarukusobora okukeenga. Enyamaiswa enkooto ezikaba niimutinisa ekiro atagaruke kuhurra muhwe gwazo. Kyonka obu yairiireyo nambere hakaba hali embogo, akarora ebikurugutiirro byazo, yasanga zinagireho n'obusa. Ha mukungu obu yagizire ati kaagende aroleyo akasanga ati ekiro abairege atarukuroota, kyonka habaireyoga-kwo enyamaiswa ezitaine bigere nk'ebyembogo n'ente baitu nk'ebyembwa n'enjangu. Yateebereza ati zaakusoboirekwo kuba ntale, mpisi, rundi ngo. Yagaruka ha motoka. Haruguru akaba anyina obusinge, baitu kuruga obu yasisiimukire omunda ye hakaba hatandikireyo obulemu. Akaba atandikire kwekaguza ati: "Baitu obu hanu omu Iswa ninkora ki? Baitu obu hati mukama wa motoka enu bambi n'abaana be naateekereza ki? Boojo kakuba motoka enu ebaire eri yange omuntu akagintwaraho nkuhuliire nta kuli omunda? Hati obu Nyakaisiki omuka naagira ati ndaha? Boojo Ruhanga nuwe atumirege ebisoro okwija okunsaaliza habw'okutwara motoka etali yange?" Hamu n'ebitekerezo nk'ebi ebikaba biimukize obulemu buhyaka omu mutima gwe yakingura motoka omu maiso yanyoora ibona lya rediyo, yaigukira ha by'okusaba, ekiro kinu nkooku kikaba kiri kya Sabbiti. Yasumurra ebyokulya bye okulya, kunu naahuliriza amaraka g'ebizina bya Ruhanga ebi akaba amanyire kurungi kuruga omu buto bwe. Akahurra nibasoma ekicweka eky'omwana ayazaahire. Kalyaki yahuliriza kurungi ebigambo ebi obu bakaba nibabisoma, n'ebi akaba naalya yabanza yabyegeka ha rubaju, obu baamazire okusoma ekicweka nubwo yagarukire okulya n'okunywa. Akasumi obu kaahikire ak'okutebeza, omukuru yagira ati: "Bagenzi bange hati ningonza kubanza kubatebeza ha bigambo ebiinyakusomerwege omu kicweka ky'ebyahandikirwe nikyo ekyomwana ogu ayazaahire. Omurufumo oru harumu omusigazi ogu omurungi omuto, ayakukumbire ebye byona yagenda omu nsi ya hara, naatekereza ati aratungirayo okusemererwa baitu yasanga ngu ebye obu byamuhoireho n'okusemererwa okwali kuroho kwamuhwaho. Kyegira banywani baamurugaho, yasigara ali munaku, mujara, kandi mboijana. "Omu kicweka ekyakabiri eky'orufumo oru nitusanga omusigazi hanyuma y'ebi byona nkooku yayegarukiremu. Okwegarukamu nikyoleka ha rubaju orundi okwerugamu, okubanza akaba ayerugiremu hati yayegarukamu. Hanyuma yamalirra ati kangaruke omuka omba Taata, omwa Isenyowe musabe anganyire eby'enyuma, anfole mwana buhyaka. Obu yahikire omuka ateijukye, akasanga omugurusi ayeteekaniize okumuganyira n'okumufoora omwana. Omutebezi yamalirra ati, ayazaahire, ayairukire omuka ya so omunsi munu rundi n'eya Isitwe ow'omu iguru, Iwe ayayerugiremu, ogaruke omuka." Kalyaki akahuliriza n'obwegendereza ebigambo byona ebi atebeziibwe. Omutebezi akasisana oti rundi akaba amumanyire akaba azaahire. Kalyaki yagira ati: "Kyamananu nyowe ntaaha nyehoiremu, ntaaha nzahire ninsemerra nyegarukemu ngaruke omuka: Kalyaki yatandika okuteekereza ha bwomeezi bwe bwona, obu akaba ali omu Isomero noobu yarugiremu, n'ebyamubaireho n'ebirukumufaaho hati yamanya ati Ruhanga ataaha ayeteekanize okumujwahukirra. Yaijuka ebibairehoga ekiro, n'oku atungirege okuhuumura ahonaaho obu agambirege ati "Ruhanga wange Njuna'. Yakingura orwigi rwa motoka naagamba ati: "Ndaimuka ndagenda hali Isenyowe." Yakwata omuhanda gwe yagenda naarubatarubata omu kisaka ekimwehinguliriize, yagenda nambere empisi zirairege niisekera, yagenda hoona hoona atarukutiina akaba anyina obusinge obuhyaka omu mutima gwe. 10 Omu businge bunu obuhyaka obu akaba atungire Kalyaki yamalirra naakozesa ebigambo by'omu njiri ati: "Ndaimuka ndaagenda omu Poliisi ndaagarrayo motoka enu, mbaaturre nkooku nkaba ngiibiire, mbagambire n'ebindi ebi nakozire ebi nkaba ninsemerra okutungira ekifubiro. Ruhanga wange onkonyere baleke okunkwata, kyonka nyehikyeyo nyenka". Baitu nabwo Kalyaki akaba atarukwanguhiriza kugenderaho ekiro eki, akamalirra kuraara aho, omu irungu naayeyongera kuteekereza, nukwo nyenkya Kyabalaza azinduuke naagenda. Obutiini bukakaba bugendiire kimu habwokuba hati amanyire ati anyina Ise owaakaba anyina obusobozi hali uwe na ha bisoro. Ateekereza n'okuhandiika ebigambo bye ebi arakwasa omukuru wa Poliisi, obu araahikayo kandi rundi kakuba bamunagisa motoka ebi alisigara na byo akabihayo. Arora na sente zoona ezaali zisigaireho azita omu bbahaasa agita omu kasahu agijwara. Amakuru ha rediyo gakaba nigagamba ngu busaho n'omu ayaakaboine motoka egi eyaibirwe Fort Portal, aba Poliisi noobu baraaba baisire emihanda yoona, kandi baakaguliriiza hoona busaho muhwe n'akarango n'ako okurorraho akarukwoleka mambere eri. Obwire obu bwakiire nyenkya ha kiro kya Balaaza, Kalyaki akaba amaliriire kimu okutwara motoka omu Poliisi, n'okwemera ensoni n'enkomo. Akaimuka kara yayeteekaniza kurungi, nk'engeso ye ei akaba akwasire buli nyenkya okuragaza motoka ye, yagira ebikoba yagicayura kurungi. Obu yamazire okurora byona biterekeriire kurungi yaihayo enkufiira ye ey'ebiragi ei akaba ayekoliire ha Kyasatade, yagijwara, yaihayo Ekisumuruzo kya motoka omu nsahu ye yakitamu, yateera sitaata motoka yayaka, obu yamazire okutagata kurungi, yatamu giya yasimbura yagenda mpora mpora okuhikya aigukire omu ruguudo oruyarugiremu ha Kyakataano omu kairirizi. Yagibinga naagiroza Kabarole. Omu mwanya muke guti akaba ahikire Kamwenge, abaaho akasiga yabaimukiza akacuucu, nibeekaguza bati: "Ogu omuserebende gw'oha ogwa siteringi y'obumoso, gurumu n'Arukwiragura omu wenka ajwaire enkufira ya gurini!" Tetiire tejunjuire ali Kahunge, deeru hati yakwatira kimu ogwa Bigodi yataaha omu kibira kya Kibaale. Omu saaha nka ina n'okusobamu kake akaba naayerengya omu masamba ga caai aga Rwaiteera omu kyali kya Switiza. Yamanya ati omu mwanya gutali mwingi nkooku arukwija kuhika Kasiisi ha ntangatangano, y'emihanda, kandi nambere hali amaduuka n'abantu baingi, kandi abamu bamumanyire. Yainganiza kurungi enkufiira ye na garubindi ze, yamalirra kurababaho enziriga. Ekicweka kinu kyona kuhikira kimu omu Ihani akaba naakitiina, nahabweki obuyaboine airukire n'obusinge yahika Bwikaraga omu Ibaale ataboine kabi, tiyagonza kwenaga omu rubuga busimba, obu yakihire omu Ihani nukwo kukwata ogwa Kyegobe, yaraba ha Isomero lya St. Leo erya sekendure ati na Kinyamasika ha itendekero ly'abeegesa yagenda yaigukira omu rwa korasi orurukugenda Busongora. Hanu omu kiikaro ky'okukubuka akaraba Virika ati na Kabarole n'omu maduuka, Kalyaki yakwata ogwa Busongora. Boojo ebi akaba amaliriire kugarrayo motoka omu ba Poliisi hati bikaba bimuhoiremu? Buli rundi akeeraga habw'obutiini n'okuba wenka omu Iswa ahatali bantu! Katurole. Omu nguudo enyakuterekeriire etanyine kakunguli na kaina eya Busongora motoka enungi eya Ceevu, omubingi wayo Kalyaki, obuyagihikiremu yagiha omurro, akalimi ka sipiidi kakomba omu kinana n'ekyenda. Abamasuuka embeho yayy yasigara neegabaiha ha mubiri. Ha nziriga ezi ezaakaba aroho akaba naasobora kuhika Katwe, rundi Katunguru omu mwanya ogutarukuhikya esaaha; baitu obuyahikire Rubona yakubukira ha bulyo yakwata enguudo ya Butuku, eyamwigukiize Kazingo, kyonka akeyijikya habwokuba akasanga ekiguudo eki kiri kibi mahano. Obuyarugire Kazingo yahika Bukuuku ha Igomborra. Hati akaba ali omu bicweka ebi amanyiire kimu kurungi. Akaba naateekereza ati akabi koona hati kahoireho naasobora kuhika ha Poliisi batamwemeriize noobu kwakuba okumukwata. Baitu ebiteekerezo binu akabyejuujura bwango, obu yarozire ha mukono gwe ogw'emoso ha ruguudo orurukugenda Bwamba, abaserukale ba Poliisi beemeriire na motoka ei yamaniyiriire okuba ya Poliisi ebali ha rubaju. Eriiso bakamunagira limu, baarora nkooku egi ekaba neesisana motoka ei bataaha nibaronza ey'Omubirigi n'erangi zaayo ibiri. Kalyaki yagira ati "Ku!" Na dereva omu Poliisi yagira ati: "NKWINE" Kalyaki obu yaboine biri biti tiyakwata enguudo erukugenda Kabarole busimba, kyonka atembatemba omu kizigati ky'Igomborra erya Bukuuku, akiteera akirabamu agwa omu kihandagazi kya motoka omu bitooke atenterra n'eki. Aba Poliisi abakaba bamukurasire bakamwizira haihi baitu, obu bahikire omu kizigati ky'Igomborra tibagumya ogu atomere, baabanza baayemerra okukaguza, akasumi ako akabaamazire nibakaguza kakaha Kalyaki edakiika nk'emu yairuka yaraba omu bitooke yaigukira omu rwerre, n'ekihanda kyasoroora, ahanaho omu maiso ge akaija okurora ebyombeko byayebamba, ebyamuzookiire nk'Isomero erikooto ery'okuraramu. Likaba liri itendekero ly'abegesa aboojo n'abaisiki erya Nyakasura. Omu kasumi nuko kamu obu yaroliire omu ndolerwamu ya motoka akaleeba enyuma ye motoka ya Poliisi emuroho neemuhambya. Pita Kalyaki hanu yateekereza bwango eky'okukora, rundi okuguma omu motoka akabinga enziriga, ekisobora kuleeta obutandwa, kuhumira abantu, okusiisa motoka rundi na uwe okufwa, rundi kuruga omu motoka akeefwobeka ekibira ekikaba kimuli haihi. Yacwamu okwemereza motoka akagurukamu akataahira ekibira. Hanu yamanya ati nkooku ebisoro ebimu nk'eminya n'ebikonkomi byecwaho emikira bikagisiga aho neeyekulingura abanyanzigwa babyo obu baba nibabibinga, bakasigara nibamarwa akakira kunu omunya gwonyini nugwegendera, na banu obu barabona motoka enu nibaija ekihika kyona nuho kukimaliza batakataireho amaani okumuserra, eki kiramuha omwanya kugira ekiyayekorra. Ahonaaho Kalyaki ayemereza motoka omu muhanda hagati, agiraaza ekisumuruzo akiihamu, aguruka omu motoka, ayesoka ekibira ky'emiti ya kakituusi y'Itekendekero airuka naagenda ifo okubanza, hanyuma akiika naarolerra enkiro ei akaba naagendamu na motoka, agaruka atembatemba nkarukugaruka omu nguudo ei akaire arumu, agiigukiramu entambu nka bikumi bibiri kuruga hayasigire ayemeriize motoka. Acwisikaniza enguudo atemba omu kizigati k'Itendekero. Ahika ha maju agayayetegeriize nkooku gali g'abasomesa b'Itendekero eri habwokuba akasanga aheeru yago hahandikirweho amabara gaabu. Hakaba haroho amaju ataano omu rukaarra. Ahinguraho ey'okubanza n'eya kabiri obu yahikire ha yakasatu yagira ati: "Kandengeho ngende nyesereke omu." Akaba naahiija muno n'ebikiratima nibimuteera, baitu alengaho kwegumya ahika ha rwigi, gubanza gumucwera maingi agira ati: "Boojo ndasanga rulumu ekisumuruzo!" Ateeraho n'omukono gumu dimu ati 'do', kunu obu ogundi nugunyoora ibona, abona rwakinguka, agira ati: "Ehuu eki kyahwaho." Arugarramu mpora. Omu kisiika hayaigukiire atasangemu muntu, okwihaho akameeza akarungi hagati yako, karoho ebyakyo ebicookerwe kurungi omu kibindi ky'ebyakyo, n'entebe isatu ezitegekerwe kurungi, na kabada y'ebitabu byona bitegwirwe n'obwegendereza. Hakaba, harara enyigi wari ezirukwigukira omu kisiika eki, orumu ha mukono gwe ogw'emoso. Orwa ha moso nurwo rwali rumuli haihi, nurwo amalirra kutaahamu. Aruteeraho limu n'omukono gwe ogw'emoso ati 'do' kunu obu ogw'obulyo gukwasire ibona nugukingura atakahuliire naarukumugira ati "Rugayo'. Runu narwo orwigi rutamubere rubi, rwakinguka ahonaaho rwamutaahya omu kisiika ekindi kike kirungi kirumu ekitabu ky'okubyamamu kiswekeriirwe ekikingyo ky'orugoye rw'ebyakyo. Omu maiso g'ekitabu haroho idirisa lirungi, likooto nirirolerra aheeru omu nguudo ei ekaba neeraba haihi n'amaju g'abeegesa. Omu maiso g'ekitabu hakaba haroho emeeza n'entebe, ha ntebe hakaba haikaliireho Omwisiki burungi butoonya, n'omurundo gw'ebitabu by'abeegi gumuli omu maiso naabikebera nk'abasomesa boona okubakora obu baba batarukwegesa omu kitebe. Omutima gwe gwona gukaba gumuli ha mulimo gwe nahabweki omuntu obu yakingwire orwigi ataimukye amaiso ge ahonaho okurora nkiro y'orwigi, rundi akateekereza ati omuheereza we nuwe anyina eki atabaliire omu kisika. Baitu obu yaimukize amaiso okugaiha omu kitabu eki akaba naasara akasanga kitalikwo. Akasanga onu ali muntu ondi ou akaba naahiija naasisana aine ekirukumutiinisa rundi ekimukangire. Amaiso ge n'aga Kalyaki gaitiraitirana, omwisiki ayekanga, Pita Kalyaki amwegerra ahonaaho, kandi abaza oti rundi nuwe nyineeka, kunu naakinga orwigi ekiinyumanyuma ati: "Kaniiwe, Kaboneke!" Ayongera Ahonaaho ati, "Ninkujuma omukago nyabura Iwe onkoonyere onsereke aba Poliisi nibampambya okunkwata. Otankaguza ekintu kyona hati, ndaakusoborra byona hanyuma. Amaiso ga muli omu nkiro y'idirisa n'akamwemwe akabandizehoga karugireho ahindukire naasisana ekisoro ekibarukuhiiga ayongera ati: "Onjune mugole wange onsereke otangambira omuntu." Omusomesakati amurabyamu amaiso n'okuhunirra kurumu okwecura amugarukamu ati: "Ndakusereka nkaha?" Kalyaki amugarukamu ati: "Kantaahire omu madaara g'ekitabu kyawe oku!" Nandi omusomesakati ati: "Baitu okozireki?" Baitu Kalyaki obu akaba atakamugarukiremu omusomesakati ayongera agamba ati: "Irooko ogende oyesereke oku." 11 Omusomesakati onu Kalyaki ou yataahiriire omunju ye na hakaifo omu kisika kye eky'okuraaramu baamwetaga omu itendekero eri Omukuru Marunga, Safira Marunga. Boona baamuligiraga habw'oburungi bwe n'amakune ge. Kalyaki obu yamazire okuhonera omu madaara enyuma y'ekikingyo ekirumu ebyakyo ekikaba kiswekeriire ekitabu, Safira Marunga agaruka ainama nk'okugaruka kusara ebitabu bye, baitu obutiini bukaba bumutaahiremu, alema kuteekana, kandi alemwa n'okumanyira kwo kimu eki nyakulesere omusigazi ogu omu kisiika kye, n'omulingo ogu aiziremu, obwongo bwe butandika okukora ahonaaho nukwekaguza ku araaba ali mwomeezi rundi aine akantu omu mutwe, ku araaba aiziriirekwo kwesereka rundi kukora akabi. Baitu harubaju orundi omutima gwa Marunga gukaba gunyine embabazi z'okugonza okukonyera omusigazi ogu anyakumwebingire. Binu byona obu byamazire okumurabamu nk'akairiringwa, Marunga yacwamu ahonaaho okuruga omu kisiika eki akaba arumu okugaruka ha mulyango nuho akorre kandi alindirirre n'ekihika ebiraakutaho. Marunga aimuka n'omuruundo gw'ebitabu bye agaruka ha mulyago, ekisumuruzo ekikaba kiri omu rwigi omunda y'ekisika kye eky'okuraaramu akiihamu, orwigi arukunga, aruboha n'ekisumuruzo naayema ha mulyango, ekisumuruzo akiihamu akita omu nsahu ya sikaati ye. Aikarra baitu omunda atateekaine, n'omurundo gwe gw'ebitabu. Atagire ira akaija okuhuurra amaraka maingi ag'abeegi nigamuhika, kandi n'amaraka gandi gekisaija agahurra gali keeri, omu kaanya kake kati bakoba bamuhikire, baateratera ha rwigi rwe yabaikiriza baataaha. Omu akaba ali muserukale ajwaire yunifoomu ondi akaba ajwaire engoye z'obutoosa. Omuserukale owa yunifoomu agira ati: "Baatugira bati omuntu yaija nairuka nkiro enu, yataaha omunju yaawe munu. Araha?" Marunga agarukamu n'okuhwihara ati: "Hanu? Kasumi ki?" Baagarukamu bati: "Omu mwanya gw'edakika nka ikumi rundi ikumi na itaano." Marunga agarukamu ati: "Rundi barozire kubi, Nyowe kanuho nyikaire hanu, ninsara ebitabu binu kanzira kubona muntu." Nandi abaserukale, "Boojo tohulire emirindi y'omuntunk'arukwiruka naarabaho aheeru?" Nandi Marunga: "Hanu tuli ha muhanda, abahinguzi n'abeegi baikara nibarabanganamu, baitu omu mwanya gw'edakika ikumi rundi ikumi na itaano nzira kuhurra muntu." Aba Poliisi boongera bamugira bati: "Kakuba obona omuntu ou otamanyire naakaguliriza enkiro rundi naayerabyaho ogambire omukuru w'Isomero atugambire ahonaaho." Nandi Marunga ati: "Baitu naasisana ata ogu ou murukuserra kandi akozire ki?" Aba Poliisi: "Haroho motoka emu ey'Omubirigi ei bataaha nibaranga ha rediyo ebuzire. Omuntu omu rundi babiri bairukire, bagisiga omu muhanda hali baataahira ekibira, kyonka bamu batugizire bati omu, arugiremu yairukira nkiro enu". Marunga ayongera akaguza ati: "Baitu naasisana ata?" Abaserukale baagira bati: "Titumurozire ha maiso, kandi titurukugumya rundi abaire omu rundi babire babiri. Nahabweki titusobora okukugambira". Baamusiima, baamuraga, aimuka nk'arukubasendekereza ayemerra ha mulyango abaraga. Omuserukale omutoho ha bali ababiri akuburaho omutwe gwe enyuma, naarorra ha ibega lye, hanyuma agira mugenzi we ati: "Nyikaireho okurora oburungi nk'obw'omwisiki ogu omu nsi ya Ruhanga enu." Omuserukale omukuru amagarukamu ati: "Abarungi bigogo, nibyo bitahwa omu bitooke, kandi obundi oburungi nk'obu nubusobora okusereka bingi." Omu kasumi kanu amakuru gakaba gatandikire okuraranga omu Itendekero lyoona n'bantu bakaba batandikire okugoma okwehinguliriza motoka, n'omu butebetebe nibabazaaho ebya ba Poliisi na motoka ei omusuma asigire ayemeriize omu ruguudo rw'Itendekero. Abaserukale baagenda baayehinguliriza hoona nibakaguliriza abantu ngu tibaikara kuba baboine omuntu atali w'obutoosa, nairuka rundi naayesereka, abaitu baburwa omuhwe gwe, hanyuma baakwata omuhanda baagaruka ha motoka ibiri nambere baasigire omuserukale owa kasatu. 12 Pita Kalyaki ahamire omu kairima k'ekyesereko kye omu madaara g'ekitabu kya Marunga, omutima gukamucwera maingi obu yahuliire abaserukale nibataaha omunju. Kandi okuteera kw'omutima gwe kukakiraho okwa buli enyamaiswa obu zamwehinguliriiza ekiro omu kisaka ha yamazire ebiro bisatu. Gukamucwera maingi habwokuba akateekereza ati obwoli aho omusomesakati ogu owatamumanyire n'oku mumanya aramuhayo omu mikono y'ab'obusobozi. Gukamucwera maingi habwokuba akatekereza ati hasobora kubaho omuntu anyakumuboinekwo naataaha enju egi, nahabweki abaserukale basobora okugira bati katugyaze. Abaserukale obu baamazire okuhwerayo Marunga yaturuka aheeru, yaleeba hara abeegi bagomere nambere motoka zikaba ziri, yayehinguliriza hakaanyuma k'enju ye yabaza n'omwisiki we Boonabaana anyakumuhereza ha by'abaserukale ba Poliisi abanyakwizirehoga, yamuragira obwarabona baagaruka
aije amugambire ahonaaho. Agaruka ataaha omu nju. Akwata omu nsahu ye eya sikaati aihamu ikisumuruzo akingura orwigi rw'ekisiika kye mpora, agambira omugenyi we ati: "Rugayo, enjura esaamukire!" Kalyaki obu akaba naazingurruuka omu madaara akahikira ha kumusiima n'omutima gwe gwona naagira ati, "Webale yaitu ekafunda kakuba yagalihire okukira hanu, yoona yoona nkugiijwize okusiima kwange kwona habwa byona ebi wankorra okujuna obwomeezi bwange, kunu otamanyire. Byona ebifiire ha mulyango, nyikaire mbihuliriize, omutima nugunteera nti rundi orampayo omu mikono ya Poliisi." Marunga amugarukamu n'iraka erirukuheheera kandi ery'embabazi ati: "Tinkusoboire okukuhemukira, habwokuba onyebingire, kandi ondaganiizeege okunsoborra byona hanyuma. Nyina ekihika okumanya ebirukukufwaho nibiruga hakalimi kaawe." Marunga aragira Kalyaki okwikarra ha ntebe, uwe aimukya ekikingyo kya ha kitabu kye akinaga eruguru aikarraho aroleriire omugenyi onu ow'embandagarano. Kalyaki asika entebe ye agiiiriza haihi n'akarugu ab'omu muhanda ha batasobora okumurorra. Ahonaaho atandika orubazo rwe ati: "Ninyetonda omu maiso gaawe onganyire muno okukutahirra nti hakaifo. Ninteekereza tolemere n'okuhwihara obu nkurozirege ha maiso omurundi gw'okubanza nagira nti 'Kaniiwe, kaboneke,' ebigambo omu nsi yaitu ebigambwa nyineeka rundi nyineenju anyakusangirwe omuka; kandi anyakumanyagaine muno n'omugenyi we. Baitu kandi rundi hati tooleme okweyongera okuhunirra okuhurra ninkugambira nti Nyikaire ndi hamu naiwe okumara Sabbiiti isatu ez'enyuma. Marunga aimukya amaiso ge naahunirra kwo naagamba ati "Mhu! Nyowe hanu kantakarugahoga okumara Sabbiiti isatu ez'orukugamba, Iwe na Nyowe twasanganaha?" Kalyaki agarukamu ati, "Nkakwitirana limu ha posita ofiisi byali Julaia ikumi, okaba oine omuntu ondi, nkaikara nkuroleriire iwe otamboine, baitu obu okaba nooturuka oti omu posita offisi amaiso gaitu gaitiraitirana kumara akaanya kake kati; kuruga obu ontaaha ha mutima, nikyo ngambiire nti Ntaaha ndi hanu naiwe omu biteekerezo habwokuba kukugambira amananu noobu oraba noogaikiriza rundi otarukugaikiriza, tinkabonaga omu bwomeezi bwange bwona omwisiki murungi nka iwe, kandi kuruga obu obunakurozire nkakufora Omugo w'omutuma gwange, kandi ntaaha ninserra okukumanya na hoikara. Nkatuma nowanyina nyowe okukundondeza, obu namazire okumuha ekisisani kyawe kyona ekintaaha omu mutwe. Deeru hati nk'ekyamahano Nkya Kagaba obu yakunagaho, wankorra n'amakune ago goona, 'Kaboneke.' Safiira Marunga obu akaba nakyahunirra omu mutima gwe, amakuru g'ebigambo ebi byona n'omusigazi ogu arukuzooka kurungi, baitu kandi ou barukuronza habw'okwiba motoka akahurra Kalyali naayongera okubaza nagira ati: "Ninkusaba ongambire ibara lyawe, Nyowe baanyeta Kalyali, Pita Kalyali. Empaako yange ninyowe Acaali. Oruganda rwange ndi Mugweri mwihwa wa Babiito. Ninteekereza nti hati Iwe naanyowe nitusobora n'okwetangana nganjani; hanyuma y'okunyikiriza kwesereka omu madaara g'ekitabu kyawe okumara haihi n'esaaha yoona, n'okukubiihisa ebisuba ebi byona, tosobora kunyehooga." Kalyali amwegerra na Marunga asekamu n'ensoni nk'anyakusobiirwe hanyuma amagumbira ati: "Ibara lyange ninyowe Safiira-Safiira Marunga; empaako banyeeta Abwoli". Pita amugarukamu ati: "Ebyawe byona bikasemera nk'amata, n'amabara goona agabakwibwire nigasisana obwoki. Kakuba Nyowe onyikiriza ndakwetaga 'Saafi, omu Ruswairi ekirukumanyisa ngu ekirungi ekirukwera! Kandi Amarunga nooha atamanyire oburungi bwago!" Safiira Marunga n'oburungi bwe obu bwona bwacwaga abantu omutima akaba ali w'ensoni, kandi atamanyiire bantu kubaza na uwe bwerebwere bati nibahaisaniza oburungi bwe ha murundi gw'okubanza ogw'okumuroraho. Marunga yateekereza ati: "Boojo akigenderiire okwija hanu nukwo angambire ebi byona, rundi airukire kwo kwesereka yangwaho atagenderiire!" Obu akaba ali omu biteekerezo ebi akahurra ha mulyango Boonabaana yaleeta caai yagita ha kameeza, amugira ati: "Abwoli caai ngitaireho." Marunga amusiima ati, "Webale Adyeri ogarukeyo kuli okole nkooku nkuragiirege. Waaboineyo akantu?" Ahakana ati: "Nangwa abantu boona nibagenda ha motoka." Ekindi Safiira aijuka nkooku ali omu kisiika ky'okuraaramu n'omusaija kandi ati kakuba omuntu weena abasangayo tikirukwija kuhulikika kurungi, kandi n'omusaija ngunu tamumanyire, nubwo agira Kalyali ati: "Hati titwine eki turukutiina, ija tugaruke ha mulyango, n'omwisiki wange amazire kuteekaniza akakopo ka caai. Binu Safiira akabigamba naimuka naakingura orwigi, Pita Kalyali akahambirizibwa okumukurata noobu araaba yazokere nka atarukugonza kuruga hakaifo haakaba ali. Obu bahikire ha mulyango Safiira amwoleka entebe hookwikarra, kunu naamugambira ati: "Oleke kutiina aheeru ntaireyo abalinzi baraatugambira obu barabona weena arukwija." Kalyali amusiima nk'arukuhunirra ati: "O! Webale muno Abwoli" Safiira Marunga aiha tiikoozi ha tiipoota amugira ati: "Kankuteremu akakopo ka caai" Kalyali agarukamu n'amakune naasekamu kake ati: "Abwoli tinakugondeze onywe caai n'omusuma wa motoka atakabandize kwesoborra." Safiira na uwe agarukamu nk'arukusandaara ati: "Kandi ninkyatamba Rutanga kujuna ki, ti niiwe waruga kugamba ngu mmazire kukwikiriza wayesereka omu madaara g'ekitabu kyange, wambihisa n'ebisuba!' Kalyali aseka na uwe bimusobiire baitu agarukamu ati: "Abwoli omwanya nyine muke, ningonza nkwaturre ebyange byona ntakakozire ekindi, kandi ekyakabiri ningonza kugenda kwehayo bwango omu mikono ya Poliisi batakatungire mwanya kunkwata." Baitu nkooku Marunga akaba amazire ira caai okugita omu kikopo, Kalyali agyanuukura, baitu ekikopo akiteeka ha meeza. Atandika ati: 'Ibara lyange n'oruganda rwange n'obwihwa bwange mmazire okubikugambira. Isenyowe ou akabali w'Isaza kandi mujwara kondo akansiga omunda. N'ibara baaku nyesere Kihika. Emyezi esatu hanyuma yokuzaarwa kwange nyina nyowe yafa. Nasigarra kimu ndi nfuuzi. Ntatunge mugisa kwonka ibeere lya maau nkeeganira. Nyina nyowe obu yafiire bantwara owa nyinento nyowe, ou akaba aswirwe n'abakazi abandi basatu, kandi nabo banyina abaana abandi baingi muka egi. Oku nkamarayo emyaka ebiri, baanyihayo bantwara omwa nyineento nyowe ondi. Obu banyihire oku nyina emyaka ena n'ekicweka omukuru ayagwesirwe Isitwe hakaba ali, oku nuho naikaire n'omwisiki mugenzi wange Nyakaisiki ayankizaahoga emyaka ebiri yonka ey'obukuru kandi nuho narugirraga ningenda okusoma okuhikya obu nataahire omu Isomere ly'okuraaramu. Omu Isomero ly'okuraaramu fiizi zange tizaazookaga bwango, kunu Isitwe akaba asigire ebintu, nahabweki bambingaga omu Isomero mara ebiro aheeru ninkyatalibana n'ebya fiizi. Okutwarra hamu okusoma kwange kutagende kubi, nkamaliriza na Kembureji Satifiketi natandika okukora. Hati hahingwireho emyaka mukaaga nakaba kuruga omu Isomero; kandi nakakorra haihi omu bicweka byona ebya East Africa." Safiira Marunga akaba ahunzire amatu ahuliriize kandi amutaireho amaiso nk'abakazi n'abaisiki b'amakune okubarolerra abasaija batarukusimba omu mboni y'eriiso. Akaba aine ekihika okumanya ebya ha mpero y'okwatura oku, uwe caai eyakaba amazire okuta omu kikopo ekye atagikwateho. Kalyaki agenda omu maiso n'orubazo rwe naagira ati: "Nsoma muno ebitabu. Omu kimu eki nkaba nisoma numwo nasangire ebigambo ebirukugamba ngu 'Nikisoboka omuntu okwiba atarukumanya eki arukwibira, rundi eki orukwiba kandi kunu tarukugonza okwiba. Ntamanya omuntu ogu naiba ekintu ekyamubuzireho omu bwomeezi bwe ira akiri nkerembe rundi muto muno. Ninkwaturra n'ensoni Abwoli nti nyowe ntaaha n'omukono mura, mba musomboozi, kandi nkooku wahurra abaserukale nibagamba, ndi musuma wa motoka; kandi kunu omu bwomeezi bwange omunda ninobera kimu engeso egi. Nikyo ndukwikiririza eky'omuhandiiki w'ekitabu eki ekinasomere eki yahandiikire nti noobu nkaiba obu mba ntarukwiba n'obukwakuba okusomboora ebintu kwonka ebirukurorwa eby'abandi, baitu omunda hara omu mutima gwange, mba ninyiba ekintu ekikooto ekitarukurorwa ekintaratungire omu buto, ekintakatungaga mali, eki ntarayonkere omu mabere ga maau, eki ntaraboine kuruga hali Isenyowe ankikiire omu ngaro ze rundi antekere ha kuju kwe nkooku ndora baise abaana abandi nibakora. Ekintu eki ekindengaho okwiba nizo engonzi zaabu. Ha nakakuliire hoona na ha nakaikaire busaho aranyolekerekwo engozi ezirukumara ezirukusobora kumpa obugumizo. Buli murundi gwona obu ntwara ekintu ky'omuntu ondi habaho obulemu bukooto omu mutima gwange ninyekaguza nti habwaki nkitwaire; obundi ngonza okulengaho kukigarrayo, baitu ensoni zigaruka zinkwata ndemwa. Motoka egi ei nasiga hali aba Poliisi nibampambya hahingwireho ebiro bbina nkooku otaaha nooyehulira ha rediyo yawe egi-hanu Kalyali yakubura amaiso ge naagaroza enkiro rediyo heekaba eri omu kisika-nkarora bakama baayo omusaja n'omukazi Ababirigi n'abaana baabu babiri, nibataaha omu posita. Nkamanya nkooku baali basuhuuki bwigara, baitu kandi motoka yaabu nagitwara. Obusumi obu bwona kurugirra ha Kyafuraide nyikaire n'obulemu omu mutima gwange okuhikya ijo ha Sande omu kisaka ha nkaba na nyowe nsuhuukire obu nahuliire iraka lya Ruhanga niriraba omu rediyo y'omu motoka ei nkaba nyibire nirinyomereza, kandi nirindagira okugarrayo motoka egi hali bakama baayo. Ndabire oku hoona ninyezigoleza okwetantara okukwatwa aba Poliisi ntakahikize motoka egi ha mbuga yaabu. Abwoli Safiira onganyire okukujwahya n'orugambo runu rwona, noosobora n'okutekereza oti rundi ntabukire omutwe. Hanu Safiira ainunuka n'amaisoge oti rundi gaaragara amurora ha maiso amwegerra amugira ati: "Busa eki tinkakiteekeriize." Kalyali ayongera ati: "Obu ndukuruga hanu ningenda busimba omu Poliisi bancwere omusango, bampe ekifubiro ekinsemeriire, tihali habw'ekikorwa kinu kyonka, baitu nahabwebi ebitamanyirwe ebi nakozire omu biro by'enyuma. Baitu Abwoli ntakaimukize okugenda ninkusaba ekintu kimu kyonka, kikooto kandi ky'amaani baitu, kandi rundi nkugambiirege kara nti nyikaire ndi hanu naiwe okumara omwanya mukooto iwe n'obu oraaba otaaha otarukukimanya, kandi ekindi nkooku kirukusisana kitegekerwe Nkya nyowe kwirukira omu nju yawe, naiwe okansereka hansi y'amapapa gawe, kinyongiire okuguma okukusaba ekintu eki, nukwo wanjunire obw'iswa onjunire kimu n'obw'eka, kandi rundi obundi ninsobora kutwara omwanya mukooto ntakagarukire okukubona." Ahonaaho Marunga akaba akyahuliriize Kalyali eki arasaba akaija okurora naaruga ha ntebe naateeza amaju hansi ha bigere bye naagamba ebigambo binu ati: "Abwoli mugole wange ninkuramya, kandi ninkusaba n'obuculeezi n'omutima gwange gwona n'obwomeezi bwange bwona, n'engonzi zange zoona ompe okugonza kwawe, kwijuze ekiikaro ky'engonzi za se nyowe na nyina nyowe, kunkonyere ndeke kugarukira kwiba ebintu by'abandi." Busaho musaija wena anyakumanyire okuligira ayakugayire Kalyali. Oburungi bwa Safiira Marunga nk'amabarage okugayolekaga, kuruga ha kasoke kuhika ha nono, bukaba nubuhika okubwinamira n'okubaramya! Ha rubaju rwa Safiira ebintu byona bikamuteera ibumba kanwa, omulingo ogubyaiziramuga bikurataine biti yayekwata ha munwa yasukuna, hanyuma yagira ati. "Mhuu" omunda agira ati: "Leeru ntaahiriirwe ki kiro kinu? Ha ruguru agambira Pita ati: "Imuka oikarre ha ntebe leka kunteereza amaju." Pita Kalyali agira ati: "Ntakaikaliire ninkusaba Abwoli mugole wange ongarukemu, ompe eki nkusabire." Safiira Marunga amuhambiriza okwimuka okwikarra ha ntebe. Omuntu mukuru nk'ogu atali mwana muto ngu ego, kikaba nikimukwasa ensoni okumuteereza amaju n'abantu noobu baakumusangaho. Ayongera amugira ati: "Imuka oikarre ha ntebe nubwo ndaakugarukamu eki ndaaba ninkugarukamu." Kalyali nubwo arora ati kakuba agumira ha maju ge naasobora kukeerereza rundi okwefeereza okugarukwamu okw'okusaba kwe, okukaba nukusigikirwaho obwomeezi bwe obw'omu maiso. Aimuka mpora nka atarukwenda aikarra ha ntebe ye. Marunga obu yamurozire ha maiso akasanga akatuuyo ka muli ha buso, kandi ahingisiibweho okukira nkooku akaba ali obu akaba atakamuteeriize amaju. Marunga ou akaba amanyire okusoma abantu, nkooku yayegesiibwe omu mulimu gwe, yamanya ati ebigambo ebi Kalyali ebi agambire tibiri by'okwepatiika kwonka, kyonka abiihiire kimu hara omu mutima gwe, kandi obulemeezi bw'okubiturukya omu kalimi ke bukaba nibusisana nk'omuntu anyakukozire omulimo gw'amaani, rundi anyakwirukire, n'okutuutuka yasobora okutuutuka. Nubwo Marunga yamugarukamu mpora omu bigambo ebibaliriire nk'abakazi boona okubagira amagezi ago ag'okubanza kwejuujura abantu ati: "Ninkusiima muno habw'okunyesiga oti okangambira ebintu byona ebirukufa ha bwomeezi bwawe. Iwe nkooku ongambiirege ha kubanza otaaha oli hamu nanyowe okumara Sabbiiti isatu!" Kinu Marunga akakibaza naamwegerra amaiso ge agataire ha ga Kalyali na Kalyali na uwe amwegerramu, kurora omwisiki onu amukwasiize ha bigambo bye. "Nyowe ntaaha ntakumanyire, baitu kandi we omanyire kumara omwanya mukooto! Nahabweki na nyowe niinyetaaga omwanya kuteekereza ha bigambo binu ebikuru ebi ongambiire n'ebi onsabire ntakakugarukiremu. Nakamara esaaha emu yonka tuli hamu!" "Abwoli obwire tibuli harubaju rwange, nibwiruka nibunsiga ..." Kalyali obu akaba atakoongire bindi bakaija okuhurra motoka neehuuma niija. Kalyali agira ati: "Yoooha egi?" Obu akaba nabaza eki kunu naimuka n'omukono gwe ogundi guli ha ibona ly'orwigi rw'ekisiika ky'okuraaramu ekya Marunga, yakingura yataahayo, yayemerra ha karugu haihi n'idirisa aroleriire, ahonaaho akabona motoka ya Poliisi niija niiruka neerabaho. Obu yahikire ha nju ya Marunga yasisana nk'erukwija okwemerraho. Kalyali gwamucwera maingi. Marunga aimuka okulinguza motoka eyekaba niija okurabaho, obu akaba naimuka ati ayesika ayeiriza ha rwigi rw'ekisiika kye, ekisumuruzo eki akaba atairemu naarukingura kara, hati akinyoora naaruboha, akiihamu. Ekirukwoleka ngu omugenyi we onu ow'entambaruki akaba naamufaho omunda ye okukira nkooku yayolekaga ha ruguru. Ayemerra omu idirisa aroleriire omuhanda. Akabona motoka eri ya Poliisi kandi erumu abaserukale bali ababiri abaizirege nibakaguliriza. Marunga na uwe arora neesisa nk'erayemerraho, tasemererwa, baitu omubiingi abajuna tayemerraho. Omuserukale oli omuto amuhungiza muno omukono naamusekera, na Marunga na uwe nukwo akora naabagarukamu; omunda ye akaba naagira ati okuhungya kwange kakuba kubahinda okwemerraho kuraaba kugasire. Arolerra motoka okuhikya obu yahweriireyo. 13 Marunga obu akaba naasisa kuteekereza eby'okukingurra Kalyali akahurra emirindi aheeru hakanyuma k'enju ye, akubuka ahonaho, akaija kurora ki Boonabaana naakingura orwigi naahiija. Marunga amukaguza ati: "Kiki obaire ki Adyeri, haliyo arukwija?" "Abwoli ninduga kuli ha kibira, motoka ei bataaha nibaranga ei baibire omusuma aizire yagisiga hali yairuka. Aba Poliisi baizire nibamuhambya yairuka, yasiga yayemereza motoka yataahira ekibira n'ebisumuruzo airukire nabyo. Hati aba Poliisi baasigaho omuserukale omu baagenda kuleeta makanika kugiihaho." Marunga: "Iwe wayanguha ota okuhikayo?" Boonabaana: "Abwoli abantu boona n'abeegesa nuho bali bagomere, nibasunga omuserebende gwa motoka." Marunga yagonza kumucwera amagezi airreyo nukwo akingurre Kalyali, amugira ati: "Adyeri genda omu offisi ondetere ebitabu byange ha meeza eya haihi n'amaahurro g'ebitabu. Na nyowe kanyije ndole motoka egi ei orukugamba. Amusindika okugenda, orwigi rw'ahakanyuma aruboha. Kalyali akaba ahuliriize n'omutima gumu binu byona Boonabaana ebi akaba nagambira mugole we, kandi akaba ayeroliire motoka ya Poliisi n'abaserukale babiri nibarabaho. Obwongo bwe bwatandika okukora bwango muno. Nahabweki Marunga obu akaba naamukingurra ati orwigi akaba amanyire eki arukusemerra okukora ahonaaho. Kalyali obu akaba naarugayo ati omu kisiika yasiima naamwegerra ati: "Webale Abwoli kwongera kumbumbatira, ningonza okumbubatira oku kube kw'ebiro n'ebiro. Nkooku buli naba ningamba obwire nubwiruka nibunsiga, ningonza kugenda omu Poliisi okwehayo ahonaaho, kandi obu baraamara okunta omu kaduukuru omwanya niinyija kuba na muke. Baitu kandi kakuba ngenda mpuliire iraka lyawe, obwire obu obw'omwirima bulimbeera nk'omusana." Marunga ayesiza aroleriire ha rubaju nubwo yainunukire yamwanukura n'embabazi ati: "Acaali," gunu nugwo gwali murundi ogw'abandize Marunga okumweta empaako ye. Kalyali akahurra omutima gwatandika okumuteera munoho okukira nkooku gukaba nugukora. Engonzi nukwo ziti. "Ngonza kukoonyera abantu, naiwe ninyija kulengaho kukukoonyera nkooku ndukusobora, baitu itwe abantu, habwaitu itwenka titusobora kugira engonzi ezisobora okumara okwijuza omutima gw'ondi, hatali Ruhanga kutukwatiraho". Pita Kalyali yahuliriza ebigambo ebi n'iraka ebi ryaiziremu ateekaine, acwamu ati lyali ly'obunanu, kandi omunda ye agira ati noobu nkubaire ihunde lyomwisiki onu muhikireho omu mulingo gw'ekitiinisa n'obuntu okukira hanu, tikyakusobokere omwisiki nkoonu okugaba okugonza kwe ha murundi gw'okubanza ogukumusabiirwemu. Ayegira ati kasita araganiize okunkoonyera, na Ruhanga anyakumunagireho nk'ekyamahano arasigara naakora omulimo gwe. Kalyali agonza kwongera kuteeza amaju okusiima, Safiira amutanga, baitu nabwo amusiima muno n'akalimi aikaliire ha ntebe. Kalyali agira ati "Kangende," aroleriire orwigi rwa hakanyuma. Marunga amukaguza ati, "Nogyaha?" Nkanyakwikaire atarukuhuliriza byona ebi aikaire naamugambira. Kalyali agarukamu ati: Ningenda omu Poliisi". Marunga amukaguza ahuniriire ati: "Noogenda ota, dora abantu nkooku baijwire aheeru n'akajagarro akanyakuroho?" Nandi Kalyali ati: "Ningonza kwihayo motoka eri niyo ngende nayo." "Tohuliire omwana naagira ati basigire omuserukale naagirinda?" Kalyali amwanukura ati: "Byona mbihuliire, kangende ndole. Nyikiriza Abwoli ntwarwe ogu ogwa hakanyuma." Marunga amurolerra atarukugamba, aimuka amukingurra orwigi, naasisana nka owarukwija n'okumusendekerezaaho. Pita akaba naarwana n'obusumi, kandi okukira byona akaba atarukwenda abantu bamubone na Marunga, nahabweki amuhakana ati: "Abwoli, ikarra hansi nyowe kansobooke mpora ngende." Amuha omukono gwe okumuraga, Kalyali obu akaba agukwasire naahunirra okuheheera n'okworoba kwagwo n'oburungi bw'ebyara bye n'enono ze yayongera yagamba ti: "Ninyija kugumira ha ngonzi zaawe n'obukoonyezi bwawe, ndikuhandikira ndi omu nkomo." Marunga obu akaba atakatekerize ekindi ekiraakurataho akabona Kalyali naimukya omukono gwe ahonaho nagunywegera. Hanyuma y'eki yaturuka aheeru, yasiga Marunga byona bimutiire ibumba kanwa nkooku byakatandikire. 14 Akasumi Kalyali aka yamazire ayeserekere omunda y'amapapa ga Marunga, nkooku yakyetaga, katamukole kubi. Habwokuba haroho ebintu ebi yahuliire obu akaba ahamiire omu madara rundi omu karugu ka haihi n'idirisa. Okubanza akamanya ati abaserukale batamurole ha maiso nkooku baagambiire Marunga. Ekyakabiri akahurra Boonabaana naagira ati motoka bagisigireho omuntu omu wenka okugirinda. Nahabweki ahonaaho Kalyali obu akaba naaturuka ati aheeru yata ebirahuli ebikaba nibimulengiizira omu bikya akasumi kanu koona ha nyindo ye. Yarubata naayanguha nk'abandi boona abakaba nibagenda kwerorra motoka y'Omubirigi eyekaba ibirwe. Obu akaba atakagiirire haihi muno akaleeba abantu bagigomereho, n'abandi batiire obubinja nibabaliza ha iguru n'okuhunirra. Haihi na motoka akaleebaho omuserukale ayemeriire, n'enkufiira eya Poliisi etungiire ha mutwe gwe. Kalyali yataliriza yagenda yayejwanganiza n'akabinja k'abantu, kandi kali haihi n'ekibira kya Kalituusi ekikaba nikitaana n'ekibira nyabubira eky'obuhangwa. Omu katebe kanu ak'abeegi abakaba nibabaliza hairguru nuho Kalyali ayetabikire hatali na muntu kumanya ngu rundi arugire omu kibira rundi ha rubaju orundi. Hamu n'enkizi nk'eyomuntu anyakuboine ekyamahano yabagira ati: "Boojo naruga kurora omusuma wa motoka. Naba ninduga nseeri ninyambuka kwija hanu, namuleeba ajwaire ekipiira ayeserekere ha muti guli." Yayolekayo n'ekyara kye omuti omukooto omu kibira. Yayongera nk'anyakuzoire ekikuru mali ati: "Abaserukale baraha?" Boona baakubukira motoka ha ekaba eri abamu baagira bati: "Mbali kuli." Abandi baagira bati: "Nguli kuli" Kunu Kalyali naayongera okusoborra abasigazi abo aragira ati: "Genda obeete." Abasigazi babiri baagenda ahonaaho, Kalyali ayongera kugambira abaasigaireho n'abarukugenda nibaburra ati: "Nyowe muboine ayeserekere baitu uwe tamboine". Abasigazi bakagenda nibatoka bati: "Omusuma ngunu, omusuma bamuboine." Ou kyabandize kugwa omu kutu yakiheereza ondi, n'ondi yakinagira ondi, omanyire abantu baingi abagomere hamu habw'ekintu nk'eki tibateekereza muno. Omuntu omu obu ayemerra akaragira ati mukole kinu, boona bayooka bakikora, habaija kugarukira kuteekereza kirahoire ira. Omuserukale obu kyamugwire omu kutu ngu omusuma wa motoka bamuboine, yacapira, ati kakuba bagenzi be bagaruka kutabarra motoka bakasanga n'omusuma na uwe amukwasire wenka nibasobora kumuha n'ecepe. Yarubata naayanguha kugenda enkiro ei baamwolekere, obu yahikireyo kalyaki atamuroleho, kyonka bamugira bati uwe akwate rubaju rumu, anyakuboine omusuma naija kumufunya naamu muletera. Kalyali akarumisa kubona omuserukale naatahiira ekibira uwe yakwatira kimu ogurukugenda ha motoka, ei abantu hati bakaba nibairuka nibasiga habw'ekihika ky'okuroraho omusuma wayo ou batekeriizekwo ngu bamuboine kandi akwasirwe. Kalyali obu yagihikireho yagikingura ataine nkizi yatamu ekisumuruzo, yateera sitaata, enjini ya Ceevu yatandika okukorra, yagitamu giya, ekihungu kyateera. N'edaakiika etahike atakahikire ha irembo ly'omurungi we Marunga, yasisana nk'arukwija kwemerramu yanagayo eriiso. Marunga ou akaba aimukire ahonaaho kwija omu idirisa habw'okuhurra okuhuuma kwa motoka akahunirra kurora Kalyali ali ha siteringi naairuka, kunu naamuramukya n'amaiso agarukugira gati, "Ebyange byona noobimanya, bunu nagenda." Atamwimukize omukono. Marunga akasigara naahunirra omusigazi ogu oku aihire motoka egi omu maino g'omuserukale wa Poliisi n'abantu boona abakaba bagomere aho. Okwefuma kwe n'obumanzi bwe bikasigara nibimuhwihaza n'okuhaisaniza. Omu kibira omuserukale n'abakaba bamwegerekere kugenda kukwata omusuma bakahurra epumpu ya mulingo gundi neecweka enyuma. Amaraka .agaarugire aheeru garumu n'enduuru gakaba nigaranga ngu motoka bagitwaire! Obu baagiire okwetegereza kigitwara, bakasanga ngu nuwe omusigazi oli ayaizire naaranga oku aboine omusuma haayeserekere; deeru omu kiikaro ky'okubatwara yabeetebera naagaruka ha bwerre. Juma omuserukale akarugayo atabijwaire, akaba ataine n'owokugumyaho omunwa ati dara onu nuwe anyoheze yantwara omu kisaka kukwata omusuma. Buli muntu akaba ayekwatiire ogwe, buli omu akaba nabaza ebye. Kalyali aikaliire yahikya omu Ceevu ya siteringi y'obumoso atagire ira ataambukire akasaaru Nyakasura, yagaruka yagwa omu ruguudo rwa Bwamba yayambuka Mpanga, yayerengya Butebe obu akaba naahika Rwengoma ha Kanisa pamparana na motoka ya Poliisi ijwire abaserukale, baizire okumuserra okumukwata. Yabateera yabarabaho akacuucu kasigara nikabaita amaiso. Omuserukale ayaboineho motoka eri owakaba aikaliire omu maiso, ataikirize ati amaiso ge nigakora omulimo gwago kurungi. Akaba atarukusobora kumanya omuntu nkooku yakasoboire kwihayo motoka eri ataine bisumuruzo byaayo; kandi noobu akubaire ainabyo akugihireyo ata omuserukale Juma atagimuhaire. Kandi omuserukale obu akubaire agimuhaire habwaki nawe ataagiiziiremu! Kalyali akabagwamu puku kandi akaba nairuka muno omuserukale atasobole kwetegereza namba za motoka. Omuserukale amalirra ati: "Katugende omu maiso egi motoka neegisisana kwonka eri eriyo nambere tugisigirege omu Itendekero ly'abeegesa." Obu bakaba nibahika ha kisaru kya Nyakasura omuserukale akabaitirana atabiijwaire, nairuka, atutuukire, enkufira ye agikwasire omu ngaro, oti rundi omuntu naasobora kwiruka n'ebigere naakwata motoka! Baitu omuntu obu ahwa amasiko nukwo akaba ati, toohurra nibagamba ngu arukutwarwa amaizi osanga naagwera akahoiga, kunu nako nikatwarwa amaizi, ati rundi karamujuna! Yayemereza motoka ya Poliisi naahungya omukono n'amaani, yabakaguza naahiija ati: "Omusuma wa motoka timwamwitirana oku?" Omuserukale owaakaba ali mukuru hali uwe amugarukamu naamukayukira ati: "Nkusigire kunu kulinda motoka eri oikirize ota omuntu kwija kugikwihaho akagitwara? Oikaire ogwijagiire nandi noorora?" Juma naakyahiija agarukamu ati: "Afende baizire baangambira ngu omusuma bamuboine ayeserekere omu kibira na Nyowe nagenda okumukwata, obu nyikaire ndi omu kibira mpuliire motoka neehuuma neegenda." Abaserukale abandi abakaba bali omu motoka ya Poliisi bati: "O O O tumbavu!" Baitu baamanya ngu niyo eri motoka enyakubarabirehoga Rwengoma. Omuserukale omukuru aragira Juma okutemba omu motoka, bairrayo omu maiso kake bahindura okugaruka Fort Portal. Obu bakaba nibahindura bati motoka, role eya Poliisi nayo eyekaba ereesere abaserukale abandi bakabona ebahikire. Babakaguza bati: "Kuta kanimuhindura, motoka eraha?" Nandi bo bati: "Omusuma obu aboinege itwe twarugaho yabiihabiiha Juma ati: omusuma amuboine ali omu kibira, Juma obu aikaire naahwerayo, kunu omusuma naamwetebera naija naagitamu omurro, ekihungu nikiteera." Nandi omu hab'omu motoka endi egi agamba ati: "Boojo niyo motoka eri eitwaitirana neekonkomoka ha irembo lya Winyi? Ee hati ali hara! Obu araba akwasire ogwa Busongora hati naayerengya Kisomoro, obu araba akwasire orwa Buganda hati ali omu ntaaho y'ekibira. Tugarukeyo ahonaaho turange ha Poliisi tutandike kuronza buhyaka. Ogu omusaija mpamuzi, omuzaano gwe agumanyire. Motoka ikaire etuli omu bwara butaano, yagaruka yatuterebukamu." Motoka baazihindura baaziroza ogwabaleesere nk'ababingire eboha. 15 Kalyaki atabone muntu weena owokumwemereza omu muhanda eki akaba naatiina muno. Akagenda atereekeriire yaraba hakanyuma k'amaduuka, yayambuka Mpanga yasimba n'orwa Bboma. Akaba amanyire enju y'omukuru wa Poliisi ya Fort Portal, Nahabweki omu kiikaro ky'okugenda busimba ha mbuga ya Poliisi, yahanuura ati naasemerra motoka agitwarre kimu omuka ya Ofiisa ou yanihiire okusanga ali omuka atakarugire ha kuhumura kw'omu ihangwe, esaaha nkooku zikaba ziri musanju n'ekicweka. Akamanya ati kakuba agenda ha mbuga ya Poliisi, abaserukale nibasobora okumucanza n'okumuconga, obundi n'okumukakamu empi. Ekya kabiri akateekereza ati obundi nibasobora ebintu ebimu eby'omu motoka kubyetwarra nibabipatikaho uwe anyakumazire na motoka ebiro bbina. Ebintu nka binu akaba abyemanyiire. Nikyo yakwatiire omuhanda gwe yarabaho yatoma ogwa ha "Hoteeri y'ensozi z'omwezi" yakubuka nka arukugya Nyabukara, obu yahikire ha Iziikiro lya Bahindi yarora ekihandiiko ha mukono gwe ogw'emoso ekiroho ibara Makenzi O.C. Poliisi, yakubuka. Ahonaaho yarora motoka eri omu garaji, yamanya ati Makenzi alumu. Omumaiso g'enju hakaba haroho ebyakyo n'obunyansi bikozirwe omu nsisana y'okwezi kw'emboneko, irembo erimu n'iritaahya motoka, erindi niriziturukya omu nguudo enkooto. Kalyaki yatwara motoka ye yagyemereza omu mulyago gw'enju. Kalyaki akarumisa kwemereza ati motoka omu zigati nandi embwa ya Makenzi eti "Nkwine." Ekaija niiruka neeboigorra haiguru aho, orusaya rugyakirwemu omurro, eri ha rwigi rwa motoka oru akaba aroho. Baitu kinu kitatwale omwanya mukooto, habwokuba ahonaaho Kalyaki akarorra omu birahuli by'orwigi Bwana Makenzi naija ajwaire ebya Poliisi naakingura orwigi, naayeta n'embwa ye ati: "Kamooni Judi, kamooni." Embwa ekuba neegaruka omwa mukama wayo neehungya omukira kunu nerorra Kalyaki ha ibega. Baitu Kalyaki jatunga obusinge yakingura orwigi rwa motoka ye yaturuka aheeru. Obu akaba naahika aheeru ati yagambira Bwana Makenzi omu Rungereza oru akaba amanyire kurungi ati: "Bwana Makenzi, nyina ebi ndukugonza kukutebeza bikuru oraanyikiriza ntaahe omu nju yawe?" Binu akabigamba amutunuliire omu maiso n'ebigarubindi bye abiihireho yabirekera nibirengiizira omu bikya nk'engeso ye. Bwana Makenzi owaakaba amanyirwe okuba omusaija ow'embabazi, kandi arukutamu ekitiinisa Abarukwiragura amugarukamu n'amakune Ati: "Rugayo" Obu yahikire omu nju yamugira ati: "Entebe ngigyo." Kalyaki obu akaba naata ekibunu hansi ati naatandika okubanza ati: "Nyowe ibara lyange ninyowe Pita Kalyaki, ngarwire motoka egi ey'Omubirigi ei nkaba nyibire kurugirra ha Kyafuraide. Obu nkaba ndi oku ha nairukiire nayo, Ruhanga akabaza na nyowe, yandagira okugarra motoka egi hali ba Poliisi nukwo bagigarurre mukama wayo. Ebintu byona nkooku nakabisangiremu, nukwo nkabigarwire, okwihaho ebyokulya ebi ntaaha nindyaho na siringi amakumi ana ezinagulizemu amagita. Ninkusaba ommanyisize mukama wa motoka, motoka ye oku eri hanu, kandi naakugondeze okumwetondera habweki eki namukozire n'abaana be na mukazi we n'okubasaba okunganyira." Bwana Makenzi akaikara amutunuliire aculiire ahuniriire, hanyuma nubwo yamukagwize ati: "Ruhanga akabaza na iwe ata?" Kalyaki yagarukamu ati: "Omu motoka egi harumu rediyo, kandi buli kasumi nyikaire ningitaho nimpuliriza amakuru n'ebindi ebirukufa aheeru, baitu ijo Kyasande obu nagitaireho, nkaigukira ha by'okusaba. Nahuliriza kurungi nibasoma ekicweka ky'omwana ayazaahire, kandi omu kutebeza nikyo n'omutebezi yatebezaaho. Akasisana nk'arukutebeza nyowe nyenka. Nahurra Iraka lya Ruhanga niringambira liti: Imuka ogende nka ayazahire, ogarreyo motoka egi, ogambe naiwe oti nsiisire, hanyuma otandike buhyaka. Nkaikara ninteekereza ebigambo ebi musana gwa ijo n'ekiro ky'ona, hati nubwo naimuka okugarra motoka enu, Poliisi batankwasire." Makenzi: "Hati nooyenda nkukorreki?" Kalyaki: "Ningonza nkukwase ekisumuruzo kya motoka." Hanu Kalyaki yakiihayo yakita ha meeza. Nyina hanu n'akabundu ka basitoora akanasangire omu motoka egi. Nako yakaiha omu nsahu ye yakata ha meeza. Na sente ezi nasangire omu motoka, n'ebindi ebi nyakurumu." Makenzi: "Hanyuma y'eki kiki ekindi eki orukunihira." Kalyaki agarukamu nk'arukusekamu ati, "Waitu, ndi musuma, ninihira okuhabwa ekifubiro ekimpikiriire habw'ekikorwa kyange." Makenzi: "Itwena hanu n'omu Uganda yoona tutaaha nituserra motoka egi n'omuntu ayagitwaire; nsemerirwe kuhurra ngu okahuurra iraka lya Ruhanga, wagarra motoka egi, na mukama wayo na uwe taaleme okusemererwa noobu araaba yabonaboine muno habw'entegeka ye yoona okusiisikara." Kalyaki: "Ninihira nti oramumpikizaho okwetonda kwange." Makenzi" "Ego, eki ndaakikora. Habwaki motoka enu togitwaliire kimu busimba ha Poliisi?" Kalyaki: "Nyesigire iwe, habwokuba we niiwe mutwe gwa Poliisi omu rubuga runu, kandi mmanyire nti noija kunyetegereza." Makenzi: "Omanye ngu noija kugenda noohandikira ebigambo byawe omu ofiisi ya Poliisi. Nsaliirwe kukugambira nti nibaija kukuta ha Rumanda okuhikya omusango gwawe obu gulihulirwa. Hati kanterre ab'omu ofiisi esimu baleete dereeva aije atabarre motoka enu." Kalyaki asiima Makenzi. Baitu Makenzi obu akaba naasa kwimuka kugenda ha simu akahurra ekidde ky'esimu nikigamba, obu akaba naagya kugenda kugigarukamu, mukazi we Kurisitina ayarugire ha meeza ei bakaba nibaliiraho ekyamusana yaija akurasire iba okurora anyakwizire omu motoka ha mulyango kandi ou Judi ekaba neesa kukomamu amaiso, okumara akasumi kanu koona ou akaba aikaliire ha mugoma gw'entebe ahuliriize n'ekihika orubazo rw'abasaija banu ababiri: omu omucwi w'ebiragiro ondi omulinzi w'ebiragiro; aimuka ahonaaho kunu naagambira iba ati: "Werekere daalingi kangigarukemu." Baitu obu yagiimukize yagita ha kutu, yagamba ati: "Halo!" Akahurra iraka nirimugira liti: "Ningonza kubaza na Osi (OC)" Kurisitina akubuka bwango agambira iba ati: "Daalingi esimu yaawe, Insepekita naagonza kubaza naiwe." Bwana Makenzi aimuka ha mukono gw'entebe. Insipekita Lwanga nuwe akaba nabaza ayemere omu mbuga ya Poliisi, akaba naamurangira nkooku motoka eyekaba ibirwe, baitu abaserukale ei bakaba bahambize baagikwatira ha Itekendekero ly'abeegi Nyakasura omusuma obu yairukiremu yayesoka ekibira, kandi basigireho omuserukale naagirinda nkooku baagarukire baagiiba, baagitwara. Kandi ngu nikiteekerezibwa ngu omusuma nuwe yacwire amagezi yabiihabiiha omuserukale Juma yagenda omu kibira ngu uwe akwate omusuma, kunu omusuma yasigira amaanyuma naatamu ekisumuruzo naayerengya. Kalyaki na muka Makenzi abakaba baikaliire aho nibahuliriza esimu ebi ekaba neebaliza Makenzi habwokuba. Lwanga akaba nabaliza haiguru n'iraka ly'enkizi bakanyumirwa nka Makenzi, okuhuliriza orubazo oru. Makenzi uwe eki yakozire nukwo kugarukamu ateekaine ati: "Oije hanu bwango turole, oleete na dereva omu." Obu yamazire kumuragira ati yagarra omukono gw'esimu omu nteeko yagwo. Insipekita na dereeva batagire ira bateesiimbire hanju ya O.C. (Osi). Bakahuunirra okurora motoka ei baikaire nibaserra n'enamba zaayo zonyini esimbire ha mulyango gwa Makenzi. Makenzi agenda amukingurra orwigi, obu akaba naasimba ati okuguru omu nju, Makenzi namugira ati: "Nkwesire okukwoleka Kalyaki, Pita Kalyaki, nuwe ataaha na motoka egi, yakamara nk'ekicweka ky'esaaha ali hanu naangambira ebitaaha nibimufaaho kuruggirra ha Kyafuraide okuhikya hati." Insipekita Lwanga obu akaba akyali omu kutangaara Bwana Makenzi aihayo ebisumuruzo Kalyaki ebi yamuhaire abimukwasa amuragira okubiha dereeva abinge motoka eri ey'Omubiringi agitwale ha Poliisi. Nukwo uwe na Kalyaki na Lwanga baragendera omu motoka ya Lwanga. Dereeva wa Poliisi agenda omumaiso. Lwanga aikarra ha siteringi omu motoka ye. Makenzi na Kalyaki bagwa enyuma, baculiire, batarukubaza kyonka bali nkabantu abarukwetegerezangana omu kahuno ako. Obu baahikire ha Poliisi Kalyaki yahandikisa ebigambo bye byona, baagaruka baabimusomeramu yaikiriza ati nibyo kwo ebi agambire. Yabitaho omukono. Nubwo baagarukire aheeru baahandikisa byona ebikaba biri omu motoka, baagaruka baabigarramu kurungi, baagiboha, baataho omuserukale okugirinda. Ha saaha ikumi n'emu aho Kalyaki baamuta omu motoka ya Poliisi baamutwara ha rumanda Katojo. 16 Omu mbuga entaito nka Fort Portal nambere haihi buli muntu arukumanya mutaahi we, kandi nambere osanga abantu baingi batanyina bingi eby'okukora okwihaho okubaza, kandi na habwa okukanya kwa takisi na motoka ezindi omu rubuga, amakuru nka ganu garahuka okujaakaara nk'ekijaju ky'omurro omu ruhiira. Nahabweki abantu habainukiire omu ofiisi, amakuru gaali gasandaire gaahika omu katale, Medikoro omu maduuka, Kabarole kandi aba takisi bakaba bagahikize Rwengoma, omu Kacwamba, Harubbaho, Kitumba, Kamengo n'ebiikaro ebindi nk'ebi ebiri hamyegeego y'orubuga. Abantu abamu bakaba batandikire kuteera obubiinja n'okubazaaho. Pita n'obwomeezi bwe bati: "Musaija weewe! Omuntu kutwara motoka akagibuza n'akarango kumara ebiro bbina akagaruka akagigarurra Poliisi batamukwasire naaba ali mpamuzi." Ondi "Noomanya weewe obu ogu murundi gwa kabiri Pita nibamukwatira omu by'okwiiba motoka. Noijuka guli ogwa Masaka." Owa kasatu: "Kalyaki ogu nyowe nkasoma na uwe agiramu omukono mura, leeru hati gweyongeriire kimu okuraiha obu gwahika na ha kukwata ha motoka." Abandi: "Weewe bagizire ngu iraka lya Ruhanga niryo lyagambiire Kalyaki kugarra motoka, ngu akalihulirra omu rediyo y'omu motoka. Bakakigamba ngu Ruhanga tabaliza hamu, naasobora n'okukusanga n'omu motoka ei oibire, nabaza na iwe. Dora ngu ebintu byona eby'Omubiringi babisangire nkooku yakabisigire okwihaho eby'okulya ebi yamazire ebiro ebi naalyaho, na siringi ana eziyagulize amagita, naazeyikiririza, ezisigireho zoona ziroho." Amakuru obu gaahikireho Nyakaisiki ou omutima gukaba guharaire okumara ebiro ebi byona ebi yamazire naaserra mugenzi we atagire kindi na kindi okwihaho okutandika okurra n'okusikurwa. Obundi kiba ky'obulemeezi itwe abasaija okwetegereza ekiriza abakazi. Nkahanu Nyakaisiki akaba naalizibwa ki? Kusemererwa nandi bujune? Busaalizi rundi mbabazi? Rundi manyeki akaba naarra habw'okugira ati "Barakihurra bata?" habwokuba uwe na mugenzi we bakaba bali baana b'omu bantu. Rundi manyeki akaba naarra habw'okuteekereza ati eka ya Isebo yasa okucwekere kimu, Kalyaki owaakaba asigaire ho kugikwatirra ngugwo baamuta omu nkomo. Baitu Nyakaisiki nka bagenzi be boona abakazi obu yamazire okwogya ati omutima gwe katugambe n'amaiziga ge, yateekana yaikya, yakya nk'iguru erikwasirwe orunombe rundi oruho okulikya enjura obu emara okugwa. Yaihayo esuuka ye yagyenagira, ekicweka kyayo ekimu yakyeta ha mutwe, yacwera Kabundaire yagangaijuka naagenda Katojo. Obu yahikire ha irembo omukumirizi yamugira ati "Esaaha z'okwikiririzamu abagenyi zihoireho." Nyakaisiki bambi yagangaijuka naagaruka omuka asobiirwe. 17 Kalyaki ntakwebiirwe obu baamuhikize Katojo, baamurabya n'omu nyakatoole yoona abanyankomo abatakacwerirwe ei barabamu, baamuta omu kisiika kya Rumanda. Orubaju rwa ba Rumanda ha nkomo enu rukaba rwebaganiize kuruga ha nkomo yonyini, n'omulyango gwarwo gwali aheeru y'enju y'enkomo. Abanyankomo abacweriirwe na ba Rumanda tibaateeranaga; n'ebyokujwara byabu tibyasisanaga. Aba Rumanda baalyaga bonka, kandi baabahaga ebyokulya bike habwokuba tibaakoraga mirimo. Orubaju rwabu rukaba runyina ekizigati kyaliriirwe na simente n'ebisiika bisatu eby'okuraaramu. Ebibiri eby'orubaju n'orubaju bikaba biri bikooto, ekimu ekya hagati kikaka kiri kike. Buli kisiika kikaba kinyina orwigi rumu orurukukitahamu rukozirwe n'emitahimbwa y'amaani. Abanyankomo aba Rumanda baabyamaga orubaju n'orubaju baroleriire ekisiika, hagati hasigaramu omwanya. Omu mwanya ogwa hagati na hatagi baatekamuga edobo y'okuseesamu ekiro. Nyamusana baasesaga omu kibuga ekikaba kisumikaniizibwe ha kisiika kya aheeru ya muhuruzi ya Rumanda. Nyamusana aba Rumanda baabaturukyaga baikarra aheeru, boota akasana, rwebagyo babagarramu babakingira omu bisiika byabu. Kalyaki bakamuta omu kisiika kya ha bumoso nambere yasangire abatakacwerirwe abandi baingi, abasuma, abasomboozi n'abakatuzi. Abandi bakaba bahambire abakazi, abandi basiisire abaana abato, omu akaba akwasirwe ha bw'oburogo. Pita Kalyaki yahurra akwasirwe ensoni kurora ali kigoye kimu n'ekitebe kinu eky'abakozi b'obubi n'abacwi b'ebiragiro by'ihanga. Buli omu hali bo akaba naagonza okubaza na Kalyaki okuhurra nkooku yabuzire na motoka. Bakaba batarukwingana na uwe omu kuzaarwa, omu kwegesibwa n'ebindi. Abamu bakaba nibagonza okumubara nk'emanzi, baitu uwe omunda ye akaba amazire kwecwera omusango gwamusinga naakozesa ebigambo ebi yahuliire ijo ha rediyo nibigamba biti: "Taata nsisire omu maiso g'iguru n'omu maiso gaawe." Akasumi k'okubakingira obu kaahikire baamwoleka obulenga bwe, nuko akarago na bulangiti ibiri, nibyo byona, okubyamira n'okwesweka. Hansi hakaba haalirwe na simente nihafuka tiitiiti, kandi nihaguma daidai di. Obu yagondeze okubyamaho akaba atarukusobora okugwijagira habwokuba abanyankomo abandi bakaba ni bagonza okubaza, batarukuhurra omuserukale ebi arukubaragira. Pita Kalyaki akaba naagonza okuculeera okuteekereza baitu kibaka kiri ky'obulemeezi okukikora. Yagamba omunda ye ati: "Ruhanga wange nkatangana ki?" Obu yatungire omwanya okurabamu byona ebyamufireho kiro eki akasanga nibiijuza endyanga, kandi akazoora ati atungire emigisa nyingi ei akaba atarukusemerra. Okubanza okugarra motoka egi Poliisi batamukwasire hanyuma y'okwesereekurra ha nyindo y'abapoliisi lyali ihano. Ekyakabiri embabazi Makenzi ezi yamwolekere tiziri nk'ezi ezikira okwolekwa omuserukale hali omuntu anyakucwire ebiragiro. Ekya kasatu kandi ihangamura nukwo kugwaho Safiira Marunga omwisiki omu maiso ge owaakaba naakira boona aba yakabona oburungi. Omwisiki ou ataaha naaseruza abiri kumara Sabbiiti isatu zoona. Kwirukira omunju ye, atagenderire, kumusereka, akabaza na uwe akamunywegera engaro ze, yateekerezaga obundi ati rundi tibibaireho kwo kirooto kwonka. Baitu obu yamanyaga ati kinu kibaireho kwo, amazirege esaaha yoona ali omu nju ya Marunga omurungi, aguma anihira, ayebwa obujune, habwokuba akaba namugonza nkooku atakagonzaaga. Obu yamuteekerezaahoga ahurra omutima gwamuteera. Deeru eki yayekaguzaga obutaleka nikyo kinu. "Boojo Safiira alisobora okunyikiriza hanyuma ya binu byona?" Obu bwakiire nyenkya Pita Kalyaki baija baamutabarra baamutwara omumaiso g'omuramuzi okumunyegerra nk'ebiragiro okubiri, habwokwiba motoka ya Zuwa Omubirigi omusuhuuki owaakaba naaraba Fort Portal naagenda Kampala. Eki obu baamazire okukikora omuramuzi yarangirra ati "Omusango gulihulirwa ha Kyakabiri Sabbiiti erukwija, nukwo kugamba Sabbiiti emu kuruga kiro eki. Kalyaki baamugarrayo ha Rumanda omu nkomo. Kiro eki Nyakaisiki akagenda Katoojo yarora mugenzi we yamutwarra n'ebyokulya baabaza. Kalyaki akaba naagonza muno okumutebezaho byona ebyamufiireho omu itendekero ly'abeegi n'okuyagwireho omwisiki oli ou yamuragiire okumuserurra; baitu omutima ogumu gwamugamba guti "Noosemerra oyegendereze okutanaga omwisiki ou orukugonza oti omu kabi, kakuba kyetegerezibwa ngu Marunga akakusereka nikisobora kuleeta akacwano. Kandi ekindi, ekintu obu omara kukiturukya okakigambiraho ondi, n'okukira muno ondi ogu kakuba asangwa ali mukazi, buli okyanjaire. Obu yamazire kuhuliriza amagezi ago Isenkati omutima gwe aga yamuhaire, ebigambo byona yabyahura omu mutima gwe okuhikya omusango guhoire. Sabbiiti emu obu yahoireho Pita Kalyaki baamuragira okujwara engoye ze kurungi n'okweteekaniza kugenda omu maiso g'omuramuzi. Ekiro kinu kikaba kimanyirwe abantu baingi, kandi nkooku Kalyaki na uwe akaba amanyirwe muno omurubuga, kandi nkooku abakaba batamumanyire bakaba banyina ekihika ky'okumuroraho, Mucwa (Ekooti) ekaijura abantu yabooga. Kalyaki obu baamuhikize omu maiso g'omuramuzi, omuramuzi yamusomera ebi barukumunyegerra omu mulingo gw'obutoosa ati: "Pita Kalyaki owa Bukwali, Burahya, noonyegererwa omusango gw'okwiba motoka y'Omubrigi Zuwa, ebiro 30 July 1960 kuruga omu maiso ga Posita Ofiisi, Fort Portal, omu motoka, n'okulya eby'okulya bye ebi akaba ategekere okwekoonyeza n'abaana be kiro eki. Omusango ogu noogwikiriza?" Abantu boona bahuunda amatu kuhuliriza Kalyaki eki aragarukamu. Baitu eby'okugarukamu kwe bitabe bingi kandi bitatwale omwanya mukooto. Akagarukamu ebigambo bibiri byonka ati: "Ego ningwikiriza." Omuramuzi: "Oinayo ekigambo ekindi eki orukugonza kungambira?" Kalyaki hanyuma y'okukora omu maraka ge yagambira Omuramuzi ati: "Waitu, nkasobya okutwara motoka etali yange n'okugibuza kumara ebiro byona ebi namazire nayo. Baitu obu nkaba nyeserekere iraka lya Ruhanga likanyizira lyangambira liti" nsisire kandi ninsemerra okugarra motoka egi, hali bakama baayo. Na nyowe naikiriza nikyo nagiretiire nagikwasa omukuru wa Poliisi. Ninyikiriza ekifubiro kyona eki orampa, baitu ninkuraganiza nti tindigarukira okukora ekikorwa kya mulingo nka gunu obundi. Maliriire okutandika obwomeezi obuhyaka." Omuramuzi obu yamazire kuhuliriza ebigambo ebi, yakuba yagenda omu kisiika kye yamarayo edakiika nka ikumi na itaano yagaruka naacwa omusango naagamba ati: "Pita Kalyaki okakora kubi kutwara motoka etali yawe, n'okusiisira bakama baayo, omusaija na mukazi we n'abaana be entegeka yaabu ei baali bategekere. Kyonka okakora kurungi okugigarra, kakuba kitali eki ekifubiro kyawe kyakubaire kikooto muno. Oraabohwa emyaka esatu. Kakuba okora kurungi omu nkomo bali kucweraho kimu kyakasatu ky'ekifubiro kyawe." Pita Kalyaki baamwebembeza baamuturukya aheeru, bamuta omu motoka y'enkomo yagenda yayongera okuraba omu nyakatoole y'ebihandiiko n'ebikaguzo abanyankomo abacweriirwe ebi barabamu. Baamujuura engoye ze, baamuha bwara bwa nkoko ez'enkomo n'enamba ye, baamwoleka n'ekisiika kye rw'obutiti, yatandika ekifubiro kye. 18 Sabbiiti ina hanyuma y'ekiro eki baacwerireho omusango gwa Kalyaki, Oliva Kaabajwisa nyakaabu Marunga akamubungira omu itendekero, kyali Kyamukaaga yasiibayo nibabaza nibaseka nk'abaisiki nyineemu oku bagira. Buli omu naagambira mutaahi we ebimufiireho n'okukira muno ebirukukwata ha boojo. Abaisiki bagonza muno kubaza ha boojo nk'aboojo oku bagoonza kubaza ha baisiki. Marunga nuwe yatandikire ati: "Adyeri gira turole ebyawe na Kakonge byahikiha?" Oliva: "Iwe Abwoli noogira ebyaitu ebi binyina ebiso n'enyuma?" Nandi Marunga ati "Ee?" Oliva: "Tiimanyire, n'okugira ira byagira ira toohurra ngu akanaga obu kaikara ira ha kyoto!! Ijweri Adyeri oli owa Kyegobe akaija yagambira Akiiki ati ngu ab'owabu Kakonge bagira akalaako, ngu manya mugenzi wa isenkuru akeita, yayehanika omu icumbiro. Bunu Adyeri akwasire hansi na haiguru aho ati omwana wange tarukugenda kuswerwa omu ba Kyeniga. Obutulikunganaho omusaja akagenda akeita bagire ngu Kaabajwisa nuwe yakikora, nga taata? Adyeri obu namwitiraine ijweri naagenda ha bugenyi bwa Byembwa, naanye nkabona naabintamu. Yagira ati obu orahambiriza okagenda omuka egi, ati: Nyowe ha bugenyi bwawe tolimbonaho, na iwe na nyowe nitucwa akati nitukanaga!" Nandi Marunga ati: "Obaboine abantu okubakwatirra amasa kandi ebiro ebi byona ebigambo ha byakatandikiire Adyeri ataaha ha? Bunu iwe noogira ota?" Oliva: "Nyowe nkyabihangire abiri. Araali takangambire kintu." Marunga: "Deeru Nyowe obu ndibatwarra owange onu baligira bata?" Oliva yakaguza n'ekihika kunu naaseka muno ati: "Araha? Oine ondi?" Boona baasekera haiguru. Marunga arora omu nsahu ye ey'omu ngaro aihamu ebbahaasa, omu bbahaasa aihamu akasisani akakwasa Kabajwisa. Kaabajwisa obuyakataireho eriiso limu agira ati: "Mawe!" Agwa n'enseko; agaruka aimuka akatamu amaiso agira ati: "Leeru onu burungi butoonya kantakamubonaga omu nsi munu. Muhuma caali n'engingo ze zoona!" Bombi boongera basekera haiguru. Nubwo Marunga hanyuma agira ati: "Okumuboine omusanga ha, ali omu nsengo!" Nubwo Oliva amugarukamu naahwihara ati: "Ali omu nsengo?" Marunga agarukamu ati " Ego," kankwoleke, ebbaruha ye nukwo onanuke". Nandi Oliva ataireyo omukono okugyanukura agira ati: "Leeta turole." Marunga agiihayo agimuha. Kabajwisa atandika okusoma; ekaba etaroho biro by'omwezi, ebigambo byayo mbinu. Omu Nsengo Abwoli Marunga Omu kiikaro nk'eki ndumu hati tikirukurahuka omuntu okuhandiikara omurungi we nkooku iwe oli hali nyowe habwokuba omwanya muke, kandi buli bbaruha yoona nibabanza kugisoma kurora ebirumu. Baitu enu ninihira tibaagirole kandi tibaagisome, ngikukumikire mugenzi wange ogu nkooku turuga nda emu, kandi mugambiire byona ebindi ha mutima nukwo aije abikumpikizeeho noosobora okumwesigira kimu omu buli kintu, tasobora kwata ifubo. Ninkusiima Marunga gange habw'amakune n'embabazi ebiwangiriire omu kasumi aka nkaba nimbyetaagiramu muno nti, kandi n'okuhayo obwomeezi bwawe n'ekitiniisa k'ibara lyawe habw'enyonyi y'entambaruki. Omwana w'omuntu naasobora kwiha nkaba ebigambo ebisobora okumarayo okusiima kwe habw'ekikorwa ekiingaine aho! Ninihira nti okamara okuhurra byona ebyanfireho okuruga buli, obu oraaba otarabihuliire ntumire ogu abikurabiremu. Abwoli Marunga ningonza kwongera kukugumiza nti ebigambo biri ebi nakubaliize ha kiro eky'omugisa, ntabibaze habw'ebikiratima n'okwenulisiriza rundi kuserra okugirirwa embabazi kwonka, baitu nkabiihira kimu ha rugondo omunda. Ninkwoleka, iroho ly'engonzi erya ha mutuma gwange omunda. Iwe niiwe wenka mubazi ogusobora okuntambira, niiwe twizi otusobora okumpaagura. Ekindukukusaba Marunga, nimanya nti tikirukurahuka ndi musuma ndi munyankomo, ndi omu nsengo; baitu Abwoli nikisoboka omuntu okuhinduka n'okutandika buhyaka, n'okukira muno kakuba agira obugumizo. Ensi yoona erikwimukirra kakuba ehuurra nka kinu eki ndukukusaba, kayakaimukirirra busaleeru kaaswa nka nyowe, baitu ninkuraganiza nti tolyeyijukya; noobu ndiba munaku nobu ndiba nkooku mbaire. Ogu ayatumire iraka lyabaza na nyowe omu karungu ati, "Garuka omuka" nimwesiga nti alifoora eka egi iguru erinyakuli omu nsi, n'obwomeezi bwaitu ahamu enanga y'engonzi. Ninyongera okukusaba ntiize amaju nka buli nti ompe engonzi zaawe. Ninyowe Akunanukira, Rwomunsengo. P.S Nkutwekiire akasisani kange ninkusaba okaikirize. Kabajwsa ebbaruha akagisoma ataireho akaseko ha maiso ge, na Marunga amutaireho abiri n'ebimwemwe. Obu yagimazire yainunuka yamurora n'akaseko nk'okuhwihara yamugira ati: "Rwomusengo murungi, baitu ebbaruha ye tindukugyetegereza!!" Marunga amugarukamu ati: "Kyamananu torukusobora kugyetegereza rundi buli omanyire ebigyehinguliriize, kambikuteereyo obu olibigamba olisanga na nyowe bamunkurasize." Amusubiriirra byona ebya Pita Kalyaki. Oliva ayekwata ha munwa ahuniriire. Nubwo yamukaguza ati: "Iwe noomugonza?" Marunga amugarukamu ati: "Adyeri omuntu ou wakabona kumara esaaha emu yonka, hanyuma wagaruka okuhurra ali 'Omu nsengo' oragira ota oti niimugonza? Baitu kyonka nikisoboka okumugonza ninteekereza naasobora okuhinduka." Nandi Oliva ati: "Kakuba omugonza okamuleeterra Araali na Adyeri, obuleemu obu olirwana obwetegeke." 19 Omu nkomo ya Katojo nambere Pita Kalyaki yakwatiirwe akagira engeso nungi, nahabweki baagenda nibamukuza naatunga enkizo nk'engeso y'enkomo oku eri biro binu. Kandi habw'okugonza kugira akahanda k'okurabyamu ebbaruha ze, akacwa amagezi yanywana abantu abasobora kuzimurabizaamu bwango kwihikya hali mugenzi we Nyakaisiki, ayaijaga kabiri buli mwezi okutabaarra ebbaruha ezi kwitwara omu itendekero. Marunga na Nyakaisiki baatandika okumanyangana kurungi n'okubazaho "Rwomunsengo." Marunga yatandika buli mwezi okunihira okurora Nyakaisiki aizire n'ebbaruha erukuruga "Omunsengo" yatandika okurora Nyakaisiki nkooku yakubaire ali muramukati we. Nyakaisiki akaba naagonza muno mugenzi we na uwe ateekaane ayombeke eka. Baitu omunda ye akaba naagira ati "Kyakurugaha omwana omurungi nkoonu, ow'omu bantu ayegesiibwe ati, kandi w'engeso enungi okusobora okwikiriza Pita rundi buli Ruhanga akozire ekyamahano. Baitu obu yabonaga ebbaruha ezi Marunga ataimubingisize, noobu araaba ataraigarukamuga, aguma. Ha kiro kimu omu biro by'okuhumura kwe omuka Marunga akatebezaaho nyina byona ebyamufiireho na Kalyaki. Ibara eri omuntu weena akaba alihuliireho. Nyina obu yamazire okuhuliriza ebi byona yamukaguza ati: "Ego mwana wange orugambo rukaija rwatuhikaho hanu, kandi rutaaha rujaakaire ensi yoona ngu niiwe waserekere Kalyaki." Marunga: "Baligamba bagaruke baleke ekibatakalekaga ni kiha?" Nyina: "Ngira iwe tokamwikiriize?" Marunga: "Nangwa, tinkamwikiriize, baitu ninsobora kumwikiriza." Nyina: "Mwana wange, obuziba naku tiisanga mwana gwazo! Kampaho iwe oine akalimo kaawe nookora, n'abagole baawe nibakusiima obu balikubinga haakire tokora obwayaya?" Marunga: "Omulimo nugusobora kumpa eka? Nugusobora kumpa abaana?" Nyina: "Kyamananu omulimo tigusobora kukuha kka n'abaana baitu habw'okuswerwa omusuma kandi omuntu ou bakwasireho omu nkomo haakire oikara oti!" Marunga: "Maama omuntu naasobora okuhinduka naaleka ebibi bye ebi yakozire naakora eby'ebiragiro kandi ebihikirire, n'okukira muno kakuba abona omuntu arukumugondeza kimu." Nyina: "Baitu nabwo Abwoli kakuba omwikiriza nooha aliija ha bugenyi bwawe Nyokwento Kacoboyo nandi swenkati owa Kyegobe?" Marunga: "Kasita iwe n'Araali mulibaho kirimara." Nyina: "Baitu mwana wange omwana tazarwa omu." Marunga: "Bunu hati ebya Oliva obu babiisire muraamugira muta, muraamutaho ekufuro mumubohe nk'esanduuko?" Ngira obufumbo buba bwa bantu babiri, kakuba bagonzangana bakasiimangana, mazimba gaabu baligeemiga bonka." Nyina: "Eki nukwo kiri ha ruguru, baitu abantu obu baswerrana buli enganda ibiri itaahirraine." Marunga: "Eki nukwo kyali ira, baitu biro binu tibiri nk'ebya ira ngu omwana muraamukomera omusaija, n'omwojo muramukomera omwisiki omu ruganda nanka. Hati abaana nubo barukwegombozangana nibaleetera abazaire. Abazaire nibasobora kubaha amagezi omu nsita kakuba omwana agasiima akagakuratira, nukwo; kakuba atagasiima, abazaire nibasemerra kwikiriza ogu ou abaletiire. Obu biribasobera ira iju obuliriba limazire okwijura omu kyoto baliba bataine w'okwekwasa." Nyina kunu amaizi nigamukunkumuka omumaiso agira ati: "Deeru itwe ensoni tuliitaha omunsi? Omusuma!" Marunga: "Amooti leeru iwe obu warra hati ntakakugambiire nti mwikiriize obu ndiija nka kugira nti nimugonza answere olisura ki! Kandi byona ensoni zaaki? Itwe niitwe tuliba twibire nandi tukwasirwe omu nkomo? Nyowe haakire ngenda n'omusuma ou ndukugonza okukira kuswerwa ahikirire ou ntarukugonza. Kalyaki obu araaba yaibire motoka ngira akeegarukamu yagigarurra aba Poliisi bagiha mukama wayo n'ebyayo byona babisangamu; ogu tarukukira abahikiriire kyenda na mwenda abataserra okwegarukamu?" 20 Omu nkomo ya Katojo ha kiro omu bwire bwa nyenkya hakaba hahingwireho omwaka gumu n'emyezi mwenda kuruga Kalyaki ha yataahire omu nkomo. Omujaasi w'enkomo akamweta omu ofiisi ye, eyekaba eri omukisiika kya haiguru eky'ekyombeko ky'enkomo, yamugira ati: "Kalyaki, kurugirra omu ripoota ezi nyikaire nintunga kuruga hali abo abaikaire nibakurolerra, kandi obu oraayeyongera okukora nkooku oikaire nookora omu biro by'enyuma, noija okusumururwa omu mwanya gw'emyezi esatu omu maiso; nukwo kugamba noija kumara hanu emyaka ebiri omu kiikaro ky'esatu. Nitugonza okulengaho okukuserurra eki osobora okukora obu oliruga hanu. Obusumi obu omazire hanu okozire omu bitongole ki?" Kalyaki: "Nkabandiza omu ibaiziro, hanyuma bantwara omukurolerra ebitabu, obunarugire oku nagenda omu misiri kubinga turakita erukulima." Omujaasi: "Omuli ebi byona wakugondeze kukora ki kakuba kisoboka?" "Nyetekanize okukora omulimo gwona ogu olisobora okuntungira kyonka naakugondeze muno ogwokubinga motoka rundi turakita." Kalyaki: "Turalengaho nkooku turukusobora okukuserurra omulimo, baitu ky'obulemeezi okutunga emirimo biro binu n'okukira muno habw'abantu abarugire omu nkomo nkahanu baitu ninsobora okukwesiga." Kalyaki yateera etamaamu y'okusiima n'okuraga yaturuka. Omujaasi yamukurasa amaiso yagira ati: "Musigazi ndabukya, kandi kakuba enkya emugirra naasobora kutaaha omu irembo erifunzire." Omujaasi n'abakoonyezi be baalengaho nkooku barukusobora okuserurra n'okutegekera Kalyaki omulimo; baitu kyali ky'obulemeezi okugutunga. Obu hakaba hakyasigaireyo omwezi gumu Kalyaki okulekerwa, n'omulimo gutakazokere hakaija ebbaruha neeruga owa Misita Burawuni, Omujungu Kalyaki ou yakorraga ira Nairobi; akaba naagonza kugaruka omu Isita Afirika, kandi akaba naagonza muno, okugaruka okukozesa Kalyaki okumubingira motoka. Akaba naaserra okumanya, haalirugira omu nkomo. Omujaasi obu yatungire ebbaruha enu akasemererwa muno habwokuba okutalibana okw'okuserurra Kalyaki eki okukora, kukaba nukusa okuhoireho. Yahandiika bwango naagarukamu ebbaruha ya Misita Burawani, kandi naamumanyisa nkooku basangire Kalyaki ali musigazi murungi, akasumi akabamazire na uwe. Hanyuma akeeta Kalyaki yamutebeza byona; Kalyaki akasisana nka anyakuli omu kirooto. Omugisa nkoogu gukaba gumuhinguraine okugwikiririzaaho ati nigusobora okumwizira, baitu akasemererwa muno okukira oku akaba naasobora okwoleka ha ruguru. Emyaka ebiri obu yaroomere, kyali kiro Kyakataano omu bwire bwa nyenkya, Pita Kalyaki baamugarurra obugabe bwe, baamwihirayo n'engoye ze, yajwara kurungi. Baamuraga yaruga omu nkomo ali omusaija w'obugabe. Kalyaki akaba ategekere na Nyakaisiki okutarangaaniza okusumururwa kwe, nahabweki obu yarugire omu nkomo bantu bake muno, katugambe tuti ab'omunju bonka nubo baamanyire; okwihaho Marunga ogu noobu ndaaba ntagambire akaba naasemerra okumanya, kandi Nyakaisiki akamutebeza byona obu yatwaireyo ebbaruha ye eya ha mpero. Kalyaki akasoobooka mpora yataaha omu nju y'owanyina yagira ati ci. Akaba atumire Nyakaisiki okwesengereza Marunga aikirize okumurora Kyasande. Marunga na uwe atabe mubi yaikiriza okwitiraitirana Rwomunsengo ha Kyasande. 21 Abakwatwa abarukukira obwingi obu baba nibaruga omu nkomo biro binu emirundi nyingi obasanga nibazooka kurungi akukira oku bakaba bali batakagiiremu. Enkomo nkooku twazigwetiirwe Abangereza tiiroho habw'okubonabonesa omuntu, kyonka habw'okuha omuntu omwanya kwegarukamu, akasobora okugaruka hanyuma okwikarana n'abantu bagenzi be atarukucwa ebiragiro. Abanyankomo bakozesibwa n'amaani baitu emirimo teba y'okubaita. Ebintu byabu byona babikorra ha busumi obulengerwe. Obusumi bw'okulya, obw'okwetwa amabara, obw'okuzaana, obw'okuhuumura, byona bimanyirwa kimu buli kiro. Omuntu obu aba ali mutamiizi, rundi arukuraara muro, hati atunga omwanya kuteekaana n'okuhuumura. N'ekirugamu nukwo abantu abamu kugomoka n'okuzooka kurungi kunu babaire bali omu nsengo. Pita Kalyaki ha yarugiire omu nkomo hanyuma y'emyaka ebiri ei yamaziremu, habwokuba bakaba bamucweriireho gumu ha bw'okukora kurungi, akaba naazoka kurungi, anywisiriize weena, omusigazi enyamibwa nkooku yakahangirwe ali, kandi obu yataireho obwecumi bwe obu obw'okutaragalirwa, ayamuroraga tiyalemaga okumuligira. Hakaba hahingwireho emyaka ebiri n'ebiro bike kuruga ha kiro kiri Marunga eki yaroliireho Kalyaki ali nk'omusuhuuki nairuka abalinzi b'obusinge bw'ensi, yamwikiriza yayesereka omu nju ye, hayarugiriire nayetwara omu bulemi atakwasirwe. Okumara obusumi obu bwona Marunga akaba ayeyongiire okumanya Kalyaki n'obwomeezi bwe obwa kara, kuruga hali abantu batali bamu, nkooku abakazi bagira amasano g'okumanya ebintu ebirukufa ha bantu. Kandi n'emirundi ei yaikaire n'owanyina Nyakasiki n'ebbaruha za Kalyaki yamuhandiikiraga, bikaba bimuhaire ekisisani ekiijwire eky'omusigazi onu ayaizire naamugonza kandi naamuramya. Ha rubaju rwa Kalyaki okwihaho buli obu yamuroliire omu Posita Ofiisi n'obuyamuroliire omu itendekero, busaho bundi; kyonka buli omu yaroraga mutaahi we muno ha yakasiimiraga hoona omu mwoyo. Ekiikaro kinu "mwoyo' baingi bakizoora kiri ky'omuhendo kandi ky'ensita okurorramu enganjani n'enganzi zaabu bali omu nsi munu n'abaarugiremu, batarukuhindwa omuntu wena rundi ekintu kyona hansi na ha iguru na nyabuyonga. Ha murundi gunu nubwo bakaba nibaija okurorangana nk'abenda. Ekiro eki ekya Sande eki bakaba nibaija okurorrahongana, buli omu kikaba nikimwisa ekihika; n'okukira muno Kalyaki owaakaba ategekere kutwara Amarunga ge omu busozi bw'omu Bulembo obu nyakuli haihi n'enkomo ya Katojo, obu akaba aisire nabwo omukago habwoburungi bwabwo n'ebiijongo byako, n'embeho enungi n'okuha omuntu omugisa ogw'okulengera. Nahabweki ekiro akakitandika naahuhirra akaara enjura ereke kugwa. Nayo bambi etabe mbi tiyagwa. Nahabweki bakeesanga baine orwebagyo orurungi orwa kasana, n'akayaga akarukuzinisa emburara, n'iguru litiire empuuga, ebiijongo biteekere, obunyonyi nibutiitira, ente niirya n'obusinge omu bihanga by'omu busozi. Omwezi nkooku gukaba guli gwa Agusito, amasinde maingi bakaba bagategere iguru, n'embuuku zaago niiboya okuboya nkooku omuntu weena ayakuliire omu kyaro atarukusobora kwebwa, kandi okusobora okwijukya abamu ebyokulya ebimu ebi basobora okwokya omu mbuuku ezi. Nyakaisiki akaba ategekere okupangisa motoka niyo aiziremu na Marunga, emuhikye omu Bulembo basange Kalyaki ahikireyo abalindiriire. Nukwo kyabaire. Ha saaha nka ikumi n'ekicweka aho takisi ekaba neehona mpora neeraba omu maduuka, enyuma ikaliirwemu abakazi babiri, yagenda yahika omu Bulembo hasigaire edakiika kuhika esaaha ikumi n'emu. Nyakaisiki yaragira owa takisi yayemerra, yamusasura yamuragira okugarukayo. Omubingi wa takisi yahunirra okurora abaisiki banu nibaruga omu motoka omu mwarangasa kwonka hataroho eka ngu ngigyo baagya okugitaaha. Yakubura motoka ye yagiroza ogugiresere, n'abaisiki baarubataho kake nibagenda omu maiso baakubukira obumoso nk'abarukugya Saaka ha biijongo. Bakaba baagendaho akaanya kake, omusigazi owaakaba atoonyere kurungi abohere taayi, atiire isoke weena oti rundi naagenda kutaaha obugenyi rundi okusoma ha kiro kya Nweri, yaimuka mpora mpora yayemerra yarubata nayesindika okwija okwitirana abaisiki babiri. Marunga burungi butoonya leru hati bukaba nubusa oburaaragara. Akaba ajwaire ekiteteeyi ky'omusono, yayeta omuniga omu bikya, esaaha ye ha mukono etabuzireho, ensahu ezabambire ez'a bakazi bomulembe bakwata akaba ainayo, yayecayura na pauda weena yamulikaana nk'endolerwamu. Baija baitiraitiranira hansi y'akasozi k'Obulembo. Baramukyangana n'okusemererwa okw'omunda Kalyaki atanyina oburabukya nk'obwa buli obu yamusangire omu Itendekero; rundi Manyeki akafurwa okubaho kwowanyina baitu abagira bombi ati: "Mwije tutembe ha kasozi hali nuho tusobora kurorra hoona kurungi." Baarubata mpora mpora baatemba okuhikya obu bahikire omu kanana k'obusozi bubiri. Kalyaki yayarraho omupiira gwe Abaisiki baikarra. Bakatandikira, ha kuligira oburungi bw'okuzooka kw'ebiikaro n'ebyombeko ebi baaleebaga, Bbooma, enkomo, Orukooto, Nyakasura, Rwenzori n'ebiijongo, n'ente ezikaba nizirya nebindi ebi baaroraga. Obu bakaba baamaraho omwanya nk'ogw'ekicweka ky'esaaha, Nyakaisiki agira Marunga ati: "Abwoli kansirimuke ifo hali ngaruke." Nandi Marunga ati: "Mhu, leka kutusiga itwenka, ifo noogenda kurorayo oho?" Nyakaisiki: "Enju eri ogiboine enyakuziitirwe orugo, n'ebitooke by'omukokoro bigiri ha rubaju, haliyo nyinarumi itwe, kanyiruke murole, naahikire hanu nukwo ngaruke." Kalyaki akaba abataireho abiri naasekasekamu nka "Kamanyi Mirembe?" Ngu: "Nkasangwa Niimanya." 22 Nyakaisiki obu yahweriireyo, Kalyaki omunda ye agira ati: "Nkaija kulya taraara." Atandika at "Abwoli otyo kwija kundora. Webale no'kukunira Nyakaisiki byona akabingambira." Marunga amugarukamu naamurora atarukumugumyaho amaiso ati "Tabarukayo omu nsengo." Kalyaki na uwe amugira at, "Webale kunsabira Abwoli." Marunga: "Otyo muno ebbaruha zange zoona, kyonka onganyire kutakugarukamu." Kalyaki: "Nkaba ntarukukunihira kungarukamu Abwoli, zaakubaireho n'obulemeezi kumpikaho. Abwoli tindyebwa amakune aga wankoliire. Hati ibanja ly'abandi ndimazire kyonka ensi teganyira. Ningonza okutandika orubazo rwange hanarugarukiize buli emyaka ebiri. ehingwireho. Nkasiga nakusaba n'omutima gwange gwona nti ompe okugonza kwawe kuntambire. Hati ninyongeera okusaba ebintu bindi bibiri. Ninkusaba okunganyira ebyenyuma, ninkusaba n'okubyebura kandi agaruke ompe engonzi zaawe. Nyowe ha rubaju rwange ninkuheera kimu okugonza kwange kwona. Baitu nimanya nti okwange okugonza tikwina bulemeezi. Okwawe nukukwetaagisa obumanzi, okwefuma, okwesiga n'okuganyira; baitu ninkugambira kinu Abwoli nti obu orayefuma okampa okugonza kwawe tolyeijukya, kandi oliba okuhaire omuntu arukukubara nk'eruuru, habwokuba taakusobiire okukutunga omu mulingo ogundi gwona." Marunga akaba amazire omwanya mukooto naatekereza ha musigazi onu, akamanya ati okumugonza kwefuma; okumugonza nukusobora kumanyisa ngu abe boona nibasobora kumwecwaho naasigara na Kalyaki omusuma, omukwatwa, ataine mulimo, ataine nju, arukusoborakugarukanaiba. Hati akasumi k'okucwamu n'okumalirra kakaba kahikire. Amwikirize nandi amwangirre? Hati emyaka nginu ebiri ehoireho Kalyaki yakaba kumusaba engonzi ze, nkooku arukukyeta, naasemerra amalirre hati obu araba ali w'okumuikiriza rundi kutamuikiriza. Yateekereza bwango ati: Omuntu naasobora kuhinduka. Akeetwara wenka omu nkomo, akagira engeso nungi omu nkomo, basobora n'okumucweraho omwaka gumu gwona ha myaka esatu. Itwe tuli basiisi kakuba ebibi byaitu byona biija omu musana bikeeyoleka nk'ebya Kalyaki. Ruhanga naasobora okuraba omuli nyowe kukoonyera omusigazi onu. Ninsemerra muhe okugonza kwange, kandi okugonza kwange obu kuraaba nukusobora okukoyera omusaija onu omu kumufora omuntu omurungi nkooku uwe arukkwikiriza, kuliba kugandukire. Ninsemerra nkumuhe rundi na uwe okwe nukusobora okunkoonyera omu buceke obwange obu atamanyire hati. Izooba likaba niritobera enyuma ya Rwenzori, ensi yoona ekaba eteekere n'obusinge Kalyaki na Marunga bakaba baikailire bombi bonka ha mupiira gw'enjura, beehinguliirizibwe oburungi bw'ebihangi ebindi ebya Ruhanga, omu busozi obu obwehingulirize ebiijongo omu Bulembo, nuho Marunga yacwekiire, yahayo okugonza kwe hali Pita Kalyaki n'amaizi nigamukunkumuka omu maiso. Ekirukumanyisa ngu akamugonza n'okweganyira kandi n'okuganyira; na Kalyaki yayanuukura engonzi ezi n'okuramya. 23 Ebyakurasireho Hanyuma y'ebiro bike Kalyaki akamanyisa Marunga nkooku mukama we owa ira yagarukire okuruga Bulaya kandi naamwetaaga okwongera okumukorra. Kinu kikaleetera Marunga okusemererwa n'okuhuumura, habwokuba kikamanyisa ngu nibasobora kweyombekera akaju. Marunga obu yagenzire omuka akatebeza nyina oku aikirize okuswerwa Kalyaki, kyonka yamuhabura ati "Otagira oti nyizire okubasaba nti munyikirize, nyizire okubagambira eki nkozire, nimbasaba mukiikirize, habwokuba noobu mutanyikirize, nabwo naija okunswera. Ogambire baisenkati nyowe n'abanyinento nyowe na boona abatwine nabo obuzaale oti, ebibi byona ebya Kalyaki n'eby'oruganda rwe byona nkabimanya ntakamwikirize kunswera. Owalisiima kwija ha bugenyi bwange aliija, owatalisiima aikale. Hanyuma y'omwaka gumu Kalyaki akaba asoboire okweyombekera enju nungi ey'ibbate Kanyambeho. Omu mwaka gw'akabiri yagabura mukazi we Marunga, omu rungi nk'ihuunde, emanzi nk'engonzi. Obu nagenzire okubarora hanyuma y'emyaka esatu, bakaba nibasemererwa n'obwana bwabu bubiri. Marunga akaba naayegesa Kigarama; Kalyaki akaba aguzire motoka naakora omulimo gwa takisi; kandi n'abaabu Marunga boona bakaba nibaija nibataaha eka ye nkaki, nibahimba abaana nibanywegera, nibateera nibarabamu. Nkasiga engonzi niihagura Kalyaki, nimucwa omukonomura, nimuha eka, naateekana nk'abeenda, nyowe nimboha obulenga bwange, ninkoma omuhanda gwange nindugayo, nintaaha omu kasuli kange Mbaale haihi na Kayanja, niingamba Nyinabwenge hakaifro nti: "Muzaana wange tekaho enyungu oncumbire akaro kange ndye mbyame, kandi ndafeerwa habiri! Tukafeerwa engoma nitujuna omukazi kandi turagaruka tuferwe n'obwagibulize! Nkukwo.
monolingual_generation
Continue the following story in Rutooro: Ha Kyoto Omu Kairirizi Runyoro - Rotooro: At the fireside in the evening by S. T. MANYINDO illustrated by A.W.R. MCCRAE AND ALAN JARMAN This book has been recommended for use in Primary Schools and has been read and recommended by the Runyoro-Rutooro Language and Literature Committee. Ha Kyoto Omu Kairirizi kikahanditkwa S. T. MANYINDO UGANDA LITERATURE BUREAU KAMPALA 1978 UGANDA LITERATURE BUREAU P.O. BOX 1317, KAMPALA (C) S.T. MANYINDO First published 1960 by East African Literature Bureau Reprinted 1966 Reprinted 1978 by Uganda Literature Bureau EBIRUMU Orupapura I. Nkooku Amagezi Gaahikireho Buli Muntu Weena ..... 1 II. Habwaki Enzikeeri Obu Bagikwata Eteera Ekifuba Kyayo n'Amapapa ..... 3 III. Omwisiki "Kyakyo" Ayagonzibwaga
Muno ..... 5 IV. Habwaki Ebikere Bitakira Kubingwa Aboojo ..... 8 V. Nkooku Entale n'Empisi Byaizire Kuganjana ..... 11 VI. Habwaki Abaisiki Bataliire Enkoko ..... 13 VII. Habwaki Engo Buli Kasumi Ikwatira ha Rubaju rw'Emoso Rwonka ..... 18 VIII. Habwaki Enkoko Ekooka ..... 21 IX. Omuhiigi n'Akanyamankogoto ..... 23 X. Habwaki Ensere Ziikara Omu Maizi ..... 26 XI. Rwakaikara Omusohi w'Encu Kandi Omufu w'Amaiso ..... 28 XII. Ekyoma Ekyasaaga Oburo Kyonka ..... 31 XIII. Juma n'Abakazi Abadoma ..... 33 XIV. Omunyoro Tindukwetegereza ..... 39 XV. Ekisura Ekyaibirwe ..... 42 XVI. Omukaikuru n'Ente Ye (Oruganikyo rw' Omukaikuru n'Ente Ye) ..... 45 XVII. Obucwangya Bwingi Bukafeereza Katabaazi Enjonjo ..... 48 I NKOOKU AMAGEZI GAAHIKIREHO BULI
monolingual_generation
Continue the following story in Rutooro: Omu biro bya ira omunsi ya Tooro hakaba harumu omusaija ayayetwaga Byensi. Omuntu onu nuwe wenka akaba aina amagezi ga buli mulingo abantu abandi baali batalaina magezi. Ekiro kimu abantu bakamwizira okubaha amagezi, baitu uwe atagonze kubagambira ekintu kyona; na habweki bo nukwo kucwamu kumurwanisa. Kinu kikabiihiza muno Byensi, nukwo na uwe kucwamu okutwara akasisi akaakaba ayahwiremu amagezi akakasereka hara. Mutabani we obu yarozire ise naagenda wenka omu kisaka kusereka akasisi, yatiina. Yateekereza ati rundi ise naagonza kweita. Byensi obu yagenzire hara muno omu kisaka akarora omuti mukooto muno yagutemba nukwo ayahule akasisi ke akaali karumu amagezi omu mataagi g'omuti - eruguru. Baitu habw'okulemeera kw'akasisi, obu yalengereho muno kutemba omuti kuhika ha iguru, yalemwa. Akalemerwa ha itaagi ly'okubanza. Hanyuma yatandika okuteekereza kiki ekyaraakora. Ahonaaho omutabani ayali amuhondiire akamwamirra ati, "Taata akasisi okahagatire nukwo otembe kurungi." Omu kasumi ako Byensi yahunirra kurora omwana we naamuhanurra. Yakwatwa ekiniga akasisi yakateera hansi, kaayatika; amagezi gaararanga. Kuruga obu buli muntu weena gaamuhikaho. II HABWAKI ENZIKEERI OBU BAGIKWATA ETEERA EKIFUBA KYAYO N'AMAPAPA Omu biro bya ira muno, haabahoga okusandaara kw'amaizi. Enyanja zaaboogaga muno, amaizi gamira abantu bahwerekerra. Abaasigarahoga baalengahoga kugenda kwikara mu bicweka ebiri hara n'enyanja. Ekiro kimu, omusaija omu obu akaba naagenda, akarora ekinyonyi kimu ekyetwa "Enzikeeri." Ekinyonyi kinu kiikara mu nyanja. Omusaija yakigamba ati, "Abantu baingi bahwerekeriire baisirwe amaizi habw'okubooga kw'enyanja." Enzikeeri yamugarukamu eti, "Gambira abantu babyale emikindo mu nkarra ha myegeego y'enyanja okugyeehinguliriza. Emikindo obu erikura eritanga amaizi kucwa gakasandaarahoonahoona omunsi." Omusaija yatwara amagezi ganu yagamanyisa abantu boona. Na bo nukwo baakora, baabyara emikindo okwehinguliriza enyanja zoona. Obu enyanja zaaboogaga amaizi tigaasoboraga kucwa gakagenda okwita abantu. Enzikeeri na yo ekanihira ngu abantu na bo tibalirema kugikoonyera kakuba habaho ekigigweriire. Eky'omugisa mubi abantu bakeebwa amagezi enzikeeri yabahaire. Tibaagikorra amakune. Buli kasumi yaijaga ha bwerre erugire omunyanja habw'okwalika amahuli gaayo, hanyuma ekiro ekimu abantu baagikwata, baagiita, baagirya. Nahabweki nikyo ororra omuntu obu akwata enzikeeri, yo ebanza eteerateera ha kifuba kyayo n'amapapa, obu eba neekungana eti, "Nyowe habw'okubaha amagezi mukeejuna kwitwa okusandaara kw'amaizi nikyo inywe mumpiigira?" III OMWISIKI "KYAKYO" AYAGONZIBWAGA MUNO Ira hakaba haroho omusaija azaire muhara we murungi muno. Abasaija baingi abaamuroraga, baamwegomba kumuswera. Omwisiki habw'okusemera muno bakamurukirra ibara "Kyakyo". Ekiro kimu, abasaija basatu bakaija owaabu omwisiki okweranga. Ise Kyakyo yabagambira ati, "Tindukugonza kusweza omwana wange Kyakyo habwokuba nankoonyera muno kandi nuwe nyina wenka." Baitu abasaija abo basatu, abaswezi, bakeesengereza muno ise Kyakyo okubaha muhara we bamuswere, habwokuba akaba abacwire muno omutima. Nubwo Ise Kyakyo yaikiriize, baitu yabagambira ati, "Inywe inywenka niinywe mukomeho omu ou araaswera Kyakyo, habwokuba abasaija basatu inywena timurukosobora kuswera omukazi omu." Abasaija bakalemesibwa kukomamu omu omuli bo, habwokuba boona baagonzaaga muno Kyakyo. Abaswezi bakamanyisa ise Kyakyo bati, "Itwe itwenka kiremiire kukomaho omuntu omu ou araaswera Kyakyo." Nubwo ise Kyakyo yabamanyisize ati, "Hati mugarukeyo, ndibeeta kiro kindi." Obu baamazire kugenda ise Kyakyo yagambira omuhara ati, "Byama omu kitabu kyawe oyesweke, osisane nk'omuntu afiire. Nyowe kantumire bwangu abasajja bali abaizirege nibagonza kukuswera mbamanyise nti 'muhara wange afiire mwije tumuziike'." Bambi Kyakyo nukwo yakozire nka ise oku yamuragiire, yayeswekerra weena. Hanyuma, ise yatuma bwangu kweta abasajja abaagonzaaga kuswera muhara we kwija. Omukwenda akabanza kuhika omb'omusaija w'okubanza ayayetwaga Byangireeka. Yamugambira byona ebi akaba atumirwe ise Kyakyo. Byangireeka obu yahuliire ebigambo ebi yatumirweho, yaseka kwonka, yagamba ati; "Nyowe hati habwaki nfeerwa amaani gange kugenda kuziika. Omwisiki namugonzaaga ali mwomeezi nukwo mmuswere. Kandi hati ningasirwa ki?" Omukwenda obu yarugire owa Byangireeka yagenda omb'owa kabiri ayayetegwa Tinganya. Obu yamumanyisize byona ebya ise Kyakyo yamuragiire, na uwe ataganye kufa kwa Kyakyo, akasisana nk'ibara lye. Yabinga omukwenda amurugire omuka. Nubwo caali omukwenda yairukire yagenda yahikaho omusaija owa kasatu ayayetwaga Kali- magezi. Yamusoborra eby'okufa kwa
Kyakyo ou yagonzaaga muno! Kalimagezi akasaalirwa muno, yagamba ati, "Kyakyo nuwe wenka nagonzaaga omu bwomeezi bwanige. Hati afiire nk'abantu boona oku bafa, nahabweki kinsemeriire kugenda kumuraga mbe ha kuziika kandi nsaalirwe hamu na ise." Ahonaaho Kalimagezi hamu n'omukwenda ayamutabalijre baagenda bwangu owa ise Kyakyo. Obu baahikire omu nju, omusaija mukuru yayeta Kyakyo yamugambira ati, "Kyakyo, onu nuwe omusaija waawe ow'amazima. Dora akakugonza obu okaba oli mwomeezi kandi tahingisize engonzi n'embabazi noobu mmwesire nimubikira nti ofiire!" Aho nubwo omusaija mukuru agaba muhara we Kyakyo hali Kalimagezi. Akabakorra obugenyi bukooto; abantu boona basemererwa muno. IV HABWAKI EBIKERE BITAKIRA KUBINGWA ABOOJO Kyali kiro kimu, omwisiki akarora Wakikere naasotoka omu ruguudo. Akaba ajwahire muno habw'okuteerwa omusana mwingi. Omwisiki akaba ali w'embabazi muno, nahabweki yakwata Wakikere yamunaga omu maizi, hanyuma yagenda. Ekiro ekyayongiireho, omwisiki obu akaba ali omu kicumbiro naahaata, akahurra ekintu nikitengeesa orwigi. Obu yakingwireho, yasanga ni Wakikere oli ou yakoonyiire yanaga omu kisaaru. Wakikere yamugambira ati, "Caali nyizire kukusiima habw'embabazi wankoliire ijo, kandi na nyowe ndaakukoonyeraga buli kasumi koona obu oraabaga oli omu bulemeezi." Wakikere obu yamazire ebi yamuraga, yagarukayo owaabu. Kyonka buli kiro yaijaga kumubungira kandi yamuganikizaaga enganikyo nungi ezirukukwata ha bisoro. Akasumi kamu, omwisiki akatunga omwoyo mubi yaikara abiihiirwe; atasobole kubaza n'omuntu weena. Nubwo Wakikere yaizire yamukaguza ati, "Kiki ekikubiihize?" Omwisiki yaga- rukamu ati, "Nganjani yange, nyina obujune habwokuba abazaire bange nibateekaniza ebigambo by'okuswerwa kwange! Haroho abasaija bana abarukugonza kunswera, baitu nyowe nkyalemesiibwe okukomaho owange ou aranswerra." Wakikere yamuha amagezi kukomaho omusaija ou akaba aina embabazi kukiraho abandi boona. Omwisiki yakaguza Wakikere ati, "Nyowe nsobora nta kumanya omusaija ow'embabazi n'owataina mbabazi?" Nubwo Wakikere yamugambira ati, "Ogu araayoleka embabazi hali nyowe nuwe aliba n'embabazi hali iwe." Nubwo Wakikere yagenzire yayesereka haihi n'orwigi. Akasumi obu kaahikire, abasaija bali abana baija owaabu omwisiki okweranga. Omusaija ow'okubanza obu akaba naahika ha rwigi, Wakikere yaguruka yamwesimba omu maiso, omu muhanda. Baitu omusaija yabiihirwa, yamubingisa akaigo ke. Wakikere yayongera okukora ati n'omusaija owa kabiri, baitu na uwe akamubinga. Obu yayongiire akusotokera omu muhanda nambere omusaija owa kasatu yarabaga yaija kumwita; baitu Wakikere yamusiga. Nubwo omusaija owa kana yaizire nairuka; baitu Wakikere noobu yalengereho okusotokera omu maiso ge, uwe atabiihirwe kandi atamubinge, akamara gaguruka yataaha omu nju. Omusaija onu ow'amakune, akabanza kuramukya ab'omu nju boona. Yabamanyisa ati, "Bagurusi bange n'abakaikuru, aheeru hanu haroho Wakikere, ninsobora okutunga amaizi nkamutamu? Habwokuba naija kwitwa omusana kuba aikara ha bwerre." Abantu boona ab'omu nju baasemerererwa muno omusaija ogu habw'embabazi enyingi ziti ezi akaba aina. Habweki omwisiki yakomaho omusaija ogu nuwe kuba iba. Kurugirra kasumi ako, aboojo bakatandika okugirra ebikere embabazi habw'okuteekereza ngu kakuba bagonza kuswera, abaisiki basobora okubanga habw'okutagira embabazi. V NKOOKU ENTALE N'EMPISI BYAIZIRE KUGANJANA Wantale na Wampisi bakaba bali b'omuganjano. Wampisi yatamuga Wantale ekitiinisa. Kandi yagendaga akwata ebisoro omu kibira abireetera Wantale. Wantale tiyayehiigiraga. Ekiro kimu, Wampisi akaburwa ebisoro by'okwitira Wantale. Wantale yarumwa muno enjara, kandi yagonza okulya Wampisi. Baitu Wampisi obu yayetegeriize yairuka bwangu yayesereka. Wantale akamagamaga yamubura, hanyuma yagenda handi okweserurra ebyokulya. Obu yanagiire engundu y'embeba amaiso, ahonaaho yagigwera yagirya. Obu akaba nakyarubatarubata, yagwaho Wampisi, munywani we owa ira. Yamugambira ati, "Munywani wange, twongere twikale hamu." Baitu Wampisi akamwangirirra kimu. Wantale yayongera muno kwesengereza Wampisi aikirize baikale hamu, yamumanyisa ati, "Caali munywani wange buli nkaba ntarukugenderra okukukwata kukulya, baitu nkaba ningonza kuzaana na iwe kwonka." Wampisi yagarukamu Wantale ati, "Weebale muno kulengaho kumbiiha ngu buli okaba noogoza kunzaanisa kwonka. Nyowe mma-nyire okaba noogenderra kwo kundya." Hanyuma y'ebi byona, Wantale na Wampisi baahanuura kweta cbisoro ebindi, bakole enda gaano nkooku batalyongera okubiihizangana. Kuruga ha kiro eki eky'endagazao ya bo, bombi bakatandika kwikara hamu kandi n'okuhiigiraga hamu nukwo batungese ebyokulya ebirukubamara. VI HABWAKI ABAISIKI BATARALIIRE ENKOKO
monolingual_generation
Continue the following story in Rutooro: Omu biro bya ira hakaba haroho omusaija aina abaana be, aboojo bataano kandi abaisiki babiri omuhara we Banura, nuwe yakiraga boona oburungi n'amagezi. Ekiro kimu, Banura akagonza kulya enyama, nubwo yaisire enkoko ye. Obu yamazire kugibaaga enyama yayó yagyahura, yabanza kugenda kuseenya enku z'okúcumbisa. Obu yagarukire omuka kucumba, akasanga enyama ye etali nambere yasigire yagyahura. Bambi, Banura yatandika kurra! Ise, obu yahuliire omuhara narra, yataaha omu nju bwangu kwetegereza ekibaireho. Nubwo ise yamukagwize ati, "Abwooli norra ki?" Banura yagarukamu ise ati, "Nyisirege enkoko yange, enyama nasiga nagyahura omu kisiika kyange, nagenda kuseenya. Baitu obu ngarukire kucumba nasanga enyama yange etarumu." Nubwo ise yamugarukiremu ati, "Nyowe nsangirege enyama ebinyomo bigijenjekere nibigirya, nubwo naginagira embwa. Mbaire ntamanyire nkooku ebaire eri yawe. Kandi n'ekindi, Abakazi tibalya nkoko; iwe ayagikwegeseza nooha?" Nubwo yagambiire muhara we ati, "Leka nkuhe ekiteeteeyi kinu. Eby'enkoko byebwe." Banura yatwara ekiteeteeyi kya ise yamuhaire, yakijwara. Yatandika kugendagenda omu maka, omu bataahi nukwo barole nkooku ajwaire kurungi. Obu akaba akyali aho, yarora omusaija omuheesi, ahembere omurro naayota. Yamwirra haihi, yatandika kubaza na uwe. Hanyuma y'akasumi, oturo twamukwata, yagwijagira. Omu kusisiimuka Banura akasanga ekiteeteeyi kye akaba ajwaire atakyaina kyo. Ahonaaho yatandika kurra. Nubwo omusaija omuheesi yamukagwize ati, "Mwisiki iwe noorra ki?" Banura yagarukamu ati, "Ekitee- teeyi kyange kimbuzireho." Omusaija omuheesi yamugarukamu ati, "Haroho ekiteeteeyi ndozirege hanu, nateekereza nti tikiina mugaso, hanyuma nakyokya. Kyonka kankuhemu endyamiti yange enu enungi ogitwale." Banura akaikiriza kutwara endyamiti. Hanyuma yasumurra ensahu ye yaihamu orugoye rundi yarujwara; yatandika kweyongera omu maiso kubunga. Obu akaba yagendaho omwanya muke, yarora omukazi naaseenya, akwasire akahyo katoito muno nuko arukutemesa enku. Nubwo Banura yagambire omukazi ati, "Mukaikuru wange,
kanooseenyesa akahyo enku! Dara endyamiti yange enu niyo oseenyese." Omukazi yasemererwa muno yatandika kuhinjura ekiti kikooto muno ekikaba kyomere kerekere. Baitu obu akaba yatemaho endemu emu yonka, yarora ebibbali byayo nibitaraaka omu mwanya! Nubwo omu kasumi ako Banura asaba omukazi ogu endyamiti ye enyakuhikiire. Uwe nubwo amugarukamu ati, "Tiinyina nambere nsobora kwiha endyamiti endi, kyonka tugende omuka nkuhemu obusera." Banura akahimba obusera yabutwara. Obu yahikire haihi n'enyanja, yatuura ebintu bye, yagwa omunyanja okuziha. Obu akaba akyali omu maizi, embaata ikaija zaasoma obusera bwe. Obu yarugire omu maizi, Banura yasanga embaata obusera bwona ibumazireho! Obu yazikagwize zaamugarukamu ziti, "Itwe tubaire tutamanyire obusera nkooku buli bwawe; habwokuba titukusangireho. Ebyaitu tulya titubirima: Kyonka katukuhemu ihuli limu." Banura yasemererwa, yagaruka omu maizi kuziha akwasire ihuli rye. Omu kasumi ako akarora encu nkooto omu maizi. Obu akaba naaserra kugikwata, ihuli lyamutaisuka omu ngaro, lyagwa omu maizi, lyayatika. Kycnka uwe encu yagikwata, yagitwara yagiguza omu katale. Sente ezi yaihire omu ncu yaiguzaamu enkoko endi. Enkoko ye akagirolerra kurungi muno hanyuma yayatira obwana ikumi, kandi bwona bwakura. Enkoko se zoona obu zaakuzire, yaiguza. Hati yagura embaata. Embaata na yo akagirunda kurungi yayalika amahuli kandi haarugamu embaata ezindi. Obu zaakuzire na zo yaiguza, ensimbi ezaazirugiremu yaiguzaamu entaama. Entaama obu yagigulize, sente zaayo yaiguramu embuzi. Embuzi ekazaara zindi ikumi. Banura yaiguza zoona, hanyuma yayegurraamu ente. Ente egi ekazaara ezindi, kandi Banura ekamuleetera amagoba maingi; yafooka Mühumakati, yatandika kunywa amata gonka. Kuruga kasumi ako, Banura yahanurra abaisiki bataahi be ati, "Kuba naliire enkoko yange eri tinaakutungire binu byona. Nahabweki kirungi itwe abaisiki okutalya enkoko, amata nugo tunywage." VII HABWAKI ENGO BULI KASUMI IKWATIRA HA RUBAJU RW'EMOSO RWONKA
monolingual_generation
Continue the following story in Rutooro: Kuruga kara, engo ikaba itamanyire kukwata ebisoro kubirya. Engo obu zaahuliire ngu Wanjangu amanyire muno kukwata, ikamugendera okutungayo amagezi. Wanjangu yazigamba ati, "Kirungi nyegeseeho engo emu, nukwo na yo eryegesa ezindi." Aho, Wanjangu yaragira Wango okwesereka omu kisaka ha muhandarubaju nukwo aleke okurorwa ebisoro ebirukurabaho. Ekindi Wanjangu yagambira Wango ati, "Osemériire kumanya okusoobasooba nukwo ebisoro ebindi bireke kukuhurra bikairuka kakuba oba obihondiire okubikwata." Yayongera yamugamba ati, "Nkooku orukubanza kuhiiga, kirungiokukwataga enyamaiswa nooziruga ha bumoso. Hanyuma obu oraagenda nooyetegereza eby'obuhiigi, nubwo ndikwegesa okwikwatira ha bulye." Binu Wanjangu obu yamazire okubyegesa Wango, yamuraaliza bagende hamu okuhiiga. Omuhiigo gwa bo gukaba murungi; obu gwahoire, baayahukana, Wango yagaruka owaabu. Kiro kimu, Wango akagenda kuhiiga wenka baitu atasobole kukwata. Enjara obu yamurumire muno, yaijuka nkooku Wanjangu akaba azaire abaana baingi; nahabweki yakwata ogurukugya owe. Omu kasumi ako Wanjangu akaba ataliyo, akaba agiire okuserra ebyokulya. Habw'enjara nyingi, Wango akeebwa embabazi za Wanjangu yamukoliire omu busumi obw'enyuma; yakwata abaana ba Wanjangu boona yabalya!! Wanjangu obu yagarukire cmuka, aSerwire abaana be babuzire kandi arozire esagama ha kiikaro nambere Wango yabaitiire, yamanya nkooku abaana be baisirwe Wango. Ekyarugiremu nukwo Wanjangu okurahira ati, "Tindyongera kwegesa Wango okuhiiga n'amagezi." Kurugiira aho engo ikalemerwa kimu okukwata ekisoro kyona ekiraba ha bulyo bwa yo. VIII HABWAKI ENKOKO EKOOKA Ira muno, omurro gukaba gutarukuzooka. Izooba wenka nuwe yasoboraga okugutunga. Buli weena ayagwetaagaga yagusabaga kuruga omwa Izooba. Izooba akaba aina omuheereza we Wankoko, baitu yaikaraga naamujwahya kandi naamutalibaniza. Kyonka Wankoko akagumiisiriza okwikara na uwe, habwokuba obu yaakumwirukireho, Izooba yakusoboire kumwokya. Izooba yanywaga amata kandi yagonzaaga muno kunywa enyungu ye enkooto. Ekiro kimu, Izooba akasaba amata kunywa. Omu kasumi nuko kamu yaragira Wankoko okumurungira enyungu. Obu akaba naagimukwasa, yataisuka omu ngaro, yagwa hansi. Kinu kikabiihiza muno Izooba. Nukwo okuragira Wankoko akamugarukamu ati, "Mugole wange hati enyungu emazire kwatika." Izooba yamuragira n'obusobozi kugikoma. Ahonaaho Wankoko yaharruuka, yagwa hansi. Baitu akasanga enyungu eyatikire eri bibbali. Wankoko habw'okugonza kurangira mukama we enyungu nkooku eyatikire, akaku- nkumura amapapa ge yakooka ati, "Kooko-ko-liiko." Baitu Izooba atahurre, habwokuba akaba ali haiguru muno. Kuruga kasumi ako, Wankoko yagamba ati, "Ndaikaraga ninkooka okumanyisa Izooba eby'enyungu ye. "Egi niyo nsonga ekookęsa enkoko eti "Kooko-ko-lii- ko." IX OMUHIIGI N'AKANYAMANKOGOTO Omuhiigi akagenda kuhiga omu kibira ekikoota muno; baitu atasobole kwitayo enyamaiswa yoona. Yayeyongera kuhiiga, baitu obu yagenzire omwanya mukooto omu kibira, akahika omu kicweka eki akaba atakahiigiramuga. Obu akaba akyali aho, yahurra iraka n'ekizina ekirumu ebigambo binu, "Omusaija nuwe ayehambiriza kukora buri kintu; ebintu tibiri nibyo ebimuhambiriza kubikora." Omusaija omuhiigi akahuliriza n'omutima gumu ekizina eki. Obu yalengeraho okuserra ekyazinaga akasanga akanyamankogoto nuko akaali nikazina kandi kakwasire n'endere. Hanyuma omuhiigi yagarukayo omuka, baitu buli kiro yazindukiraga omu kibira okuhurra ekizina ky'akanyamankogoto. Ekiro kimu omusaija akasaba akanyamankogoto kukatwara omuka ye nukwo kaikalege nikamuzinira. Akanyamankogoto kamwikiriza kyonka kaamugambira kati, "Ndäaziniraga iwe wenka kandi tihaabehoga omuntu ondi weena araahurraaga ekizina kyange." Omusaija yakatwara omuka ye, hanyuma yayeta abantu boona aba ha mugongo yabamanyisa ati, "Ndeesire omuzini murungi ow'okwikara na uwe omuka yange." Omukama w'ekicweka eki na uwe obu yahu. liire, akaragira bwangu okweta omuhiigi hamu n'omuzini we abarole. Omuhiigi obu yahikire omu maiso g'Omukama hamu n'akanyamakankogoto abantu boona bakahunirra kuhurra ngu akanyamankogoto nuko kaazinaga, kandi kunu ebiro byona ko tikamanya kuzina. Baitu omuhiigi akagumiza kimu ati, "Bakama bange, kakuba akanyamankogoto kalemwa kuzina, haakire nyowe baanyite." Ahonaaho, omuhiigi yaragira akanyamankogoto katandike kuzina, baitu katasobole, noobukwakubaire okwesamya akanwa kwonka! Habweki omukama akaragira abantu be kwita omuhiigi, ahonaaho bamwita. obu bakaba baamara okumuziika bati, akanyamankogoto kaazina. Abantu boona baahunirra kardi baatandika okugambirangana bonka na bonka bati, "Mugenzi waitu akatubaliza amanan baitu dora hati, bambi tumazire kumwita." Ahonaaha, akanyamankogotc kaabagambira kati, "Bagenzi bange omuhiigi oli ekifubiro nuwe yakyereetiire. Nyowe nkanga kuzina habwokuba nkaragaana na uwe kuta gambira muntu weena ngu nyowe mmanyire kuzina, baitu uwe eki atakifeeho nahabweki na nyowe nkaleka bamwita." Obu akanyamankogoto kaali nikatandika kugarukayo mu irungu, kakasaba abantu boona kuhuliiriza akazina kaako omurundi gw'akabiri kandi n'okwetegereza amakuru g'akazina ako kurungi. Nubwo kaazinire kati, "Omusaija nuwe ayehambiriza kukora buli kintu; ebintu tibiri nibyo ébimuhambiriza kubikora." X X HABWAKI ENSERE ZIIKARA OMU MAIZI Hakabaho akasumi k'enjara, ensere ikaburwa ebyokulya zoona zaikara omu maka gaazo, zaategereza kufa kwonka; habw'enjara. Kyomya nuwe yarolerraaga ensere,kandi nuwe akaba aina ebyokulya. Kiro kimu ensere zoona ikagenda hali mukama wazo zaamugambira ngu, "Kigambo ky'ensoni kurora iwe mukama waitu torukusobora okutukoonyera okutuha ebyokulya." Ensere zikeeyongera kugambira mukama wazo ziti, "Kirungi otwikirize tugende omu bicweka bindi eby'obukama bwawe, nambere tusobora kutunga ebyokulya." Kyomya akaikiriza ensere zoona kugenda omu byaro hoonahoona kuserra ebyokulya. Ensere zikagenda zaatunga ebyokulya zaalya, kandi ebindi zaabiboha. Obu zaali niigaruka zaarora onurro nigwaka omu maiso nambere zikaba niigenda. Obu zaahikire haihi zaarora amaju gaazo gakwasirwe omurro nigahya. Zaalengaho okuguraaza baitu na zo zaahya obwoya bwa zo bwona bwazihweraho kimu, hanyuma zairuka zaayesereka omu kisaka. Haihi n'ekiikaro eki, hakaba haroho enyanja, nahabweki ensere ikagwa omu maizi g'enyanja nukwo itunge okufukirirwa ha mabiri ya zo nkooku zikaba zimazire kwokebwa muno omurro. Kuruga kasumi ako zitongere kugaruka ha bwerre habwokuba zaateekerezaaga ziti omurro gukyaliyo ogw'okuzookya. XI RWAKAIKARA OMUSOHI W'ENCU KANDI OMUFU W'AMAISO Rwakaikara, smu biro bye eby'obukuru, akatandika kukora omulimo gw'obusohi. Akaba yakoraho omulimo gunu'rumara obusumi buke, amaiso ge gaafa; baitu habw'okugumiisiriza, ataleke kukora omulimo gwe. Nalabweki akakoseza abasaija bandi babiri okumukzonyera. Abasaija abo baamugonzaaga kandi hamukoonyeraga muno. Bakaba bali beesigwa hali uwe. buli kiro, baamutwaraga omunyanja, bamita omu lyato kandi baamugambiraga okunaga akatimba ke. Baamumanyisaaga omulingo gw'okukanjurra kandi n'akasumi ak okukasika kuruga omu maizi. Obu baagarukaga he bwerre, taamukwatirraaga nukwo aleke kugaruka enyuma kugwa omu maizi. Obusumi bwona baamukoonyeraga bati, baitu uwe tiyabasiimaga. Obu baamuhaburaga ha kunaga akatimba ke nukwo akwase encu, uwe yagarukamuga ati, "Mmanyire aho nuho ndukukanaga." Obu basmugambiraga kuruga omu lyato, uwe yabagarukamuga kubi ati, "Na nyowe mmanyire nkooka tumazire kuhika ha musa gw'enyanja". Nukwo baikaire na uwe bati kumara akasumi kakooto. Ekiro kimu, bakagonza kumwoleka nkooku akaba naayebiihabiiha omu ebi yabagambiraga. Obu bakaba nibagwerra omu lyato na uwe baamugambira okwijamu. Habw'omugisa, Rwakaikara akakwatirra omu hali bo na uwe yagwa mu lyato. Obu baahikire omu maizi baayeteekaniza okunaga obutimba bwabo; hanyuma baamugambira ná uwe anage ake. Uwe yabagarukamu naabajuma ati, "Habwaki mwikaraga nimuntalibaniza n'okundagirra buli kintu, nyowe mmanyire ekindukokora." Abasaija abaakaba aina bo obu baaboine biri biti, baasorooza encu zaabu baazita omu bwato hanyuma baatandika kugoya obwato kugaruka omuka. Rwakaikara-Kihimbaara na uwe akaba aikaliiremu omu bwato baitu uwe akaba atakwasize encu n'emu. Obu bakaba batakahikire ha musa gw'enyanja kuboha obwato kurugamu, baagambira Rwakaikara bati, "Weewe ruga omu bwato tumazire kuhika ha bwerre." Rwakaikara yabagarukamu ati, "Dora abadoma banu,
obu muteekeriize muti nyowe timmanyire nkooku tumazire kuhika ha musa? Leka ndugemu nukwo mumanye nkooku ndukumanya." Ahonaaho Rwakaikara akagurukamu. Ntamanya akaba nayedikya omunyanja. Amaiso agaamurozire nugo ago. Rwakaikara waawe akamirwa amaizi, gamwita! Yafa nk'abemyehahiro boona oku baba. XII EKYOMA EKYASAAGA OBURO KYONKA Omu biro bya ira enjara ekagwa omu kicweka kya Bunyaruguru omu nsi y'Ankole. Omu ka emu, nyineeka Katabaazi n'abantu be badoodooka muno baija kwitwa enjara. baitu mwijukuru wa Katabaazi hamu n'abantu be bo baazookaga baina amaani kunu na bo baali bombekere haihi na Katabaazi. Omusaija Katabaazi akaba atamanyire nambere omwijukuru yaihaga ebyokulya; nahabweki yamalirra okumweserekerra nukwo arole nambere ebyokulya abiha. Katabaazi akalemwa kukenga omuhanda ogwatwaraga omwijukuru mu kisaka kuleeta ebyokulya. Nahabweki yatandika kumukaguliriza nukwo amumanyise nambere uwe atunga ebyokulya; baitu omwijukuru kubanza yahakanira kimu ati, "Tinyina hoona nambere nyiha ebyokulya. Na nyowe enjara yookunyita." Baitu Katabaazi akeeyongera kumukaguliriza kuhikya obu yamujwahize; nubwo omwijukuru yamugambira ati, "Obu nkaba ningendagenda omu irungu nkarorayo ekyoma kikooto ekisa oburo kyonka. Buli kiro kisa ebigega bibiri, kandi kibyahura kurungi. Nyowe ngendayo ekiro nimbutabarra." Katabaazi obu yahuliire ebigambo ebi yayesengereza muno omwijukuru na uwe amutwaleyo; baitu omwijukuru akabanza kwangira kimu. Katabaazi yanwikaraho muno kuhikya obu yaikiriize okumutwara kumwoleka ekyoma. Obu baahikireyo, bakasanga oburo oburukwijuza ebigega bibiri bumazire kuteekanizibwa. Katabaazi obu yaboine kinu ekyakaba atakabonaga, yagambira omwijukuru ati, "Nyowe ekyoma kinu ningonza kukitwara omuka yange, habwokuba tiinyina maani g'okwijaga kunu buli kiro kutabarra oburo." Baitu omwijukuru yahunirra habw'okuhurra Katabaazi nabaza ebigambo biri nk'ebi. Nubwo yamukagwize ati, "Iwe kinu kyoma kyawe, rundi kyange?" Baitu eki Katabaazi atakigarukemu, uwe akamara gahimba ekyoma yakigagaaza kukireeta omuka ye. Katabaazi n'omwijukuru baakirwanira baitu hab'wamaani, Katabaazi yasingura yakyetweka kukitwara. Ekyoma kikagenda nikimuteera omutwe baitu uwe atahuliirize. Obu akaba ali haihi n'okutaaha, ekyoma kyamubundikira kimu kyamuteera hansi kyamucwacwana weena. Kyamwita. Aho okufa kwa Katabaazi nuho kwarugiriire habw'okunyaga eby'abandi. XIII JUMA N'ABAKAZI ABADOMA Omu biro bya ira, omusaija Juma Omusiraamu akaswera omukazi ou akaba atali Musiraamu. Ekiro kimu, Juma akagenda omu katale yagurayo ebyokulya ebya buli mulingo, yabireeta omuka yabikwasa mukazi we ati, "Nyowe nyina orugendo rwange orundukwija kugenda orw'ebiro bitaano. Ebyokulya byona ebi nguzire obyahule kurungi by'obugenyi bw'Aramanzaani." Mukazi we akaahura ebintu byona ebyaguzirwe iba omu kisiika kimu, yabirinda kurungi nkooku iba yamuragiire. Ebiro bibiri obu byahingwireho, omukazi wa Juma obu akaba aikaliire omu nju akahurra omuntu naayeranga ha rwigi. Obu yakingwire orwigi yasangaho omusaija, yamutangirra, yamuramukya. Omusaija yakaguza omukazi nambere iba akaba agiire. Omukazi yasoborra omugenyi ati, "Juma akabunga, naamarayo ebiro bitaano." Omugenyi hanyuma yaraga omukyara ati, "Ogire musana." Nubwo omukyara yamukagwize ati, "Omunyoro obu aligaruka ndimugambira nta?" Nubwo omusaija yagarukiremu ati, "Olimugambira oti munywani waawe Aramanzaani nuwe akaba aizire kukurora baitu tiyakusangaho." Omukazi obu yahuliire eby'omugenyi yamugambiire, ahonaaho yamugamba ati, "Caali niiwe Aramanzaani! Iba nyowe akasiga yakugurra ebintu bingi hanu, leka mbikuhe." Omusaija óbu yahuliire ati yasemererwa muno. Omukazi yamuha ebyokulya byona ebi akaba ayahwire., Hanyuma omusaija yagarukayo owaabu. Ekiro obu kyahikire, Juma yagaruka, naaruga nambere akaba abungire. Mukazi we obu yamazire okumwihurra ebyokulya, amazire n'okulya, yamungambira ati, "Munyoro, enganjani yaawe Aramanzaani akaija hanu kukurora, baitu akasalirwa okutakusangaho. Kyonka ebintu bye byona ebi wansigiire nkabimuha, kandi akakusiima muno." Juma yarora mukazi we n'amaiso g'okuhunirra; yamukaguza ati, "Omusaija Aramanzaani ou orukungambira wankaha nyowe ou ntamanyire. ogu?" Juma obu yagenzire omu kisiika yasanga ebyokulya byona ebi akaba aguzire bitaliyo. Ahonaaho yakwata empirima ye yagonza kwita mukazi we. Omukazi yatandika kurra muno, nahabweki iba yamukwatirwa embabazi yaleka kumwita. Juma yagambira omukazi we ati, "Mukyara, leka kurra, huumura, hati kambungebunge hoona omunsi nyetegereze obu haraaba haliyo abakazi abandi abadoma nka iwe, Obu ndibasangayo na iwe tindikwita baitu obu ntalibasangayo ndikwita." Juma yakwata omuhanda yagenda kuserra abakazi abadoma abarukusisana nka mukazi we. Obu yarubasire omwanya mwingi, yahika ha kasozi karungi nambere hakaba hali ekikaali ky'Omukama. Juma yayegoonya haihi n'ekikaali eki, yaraaraho. Nyenkya, Juma na nyineeka obu bakaba nibalya hamu, Juma akagamba ati, "Ningenda kurora Omukama wa kunu, nyina obuzaale na uwe." Nubwo Juma yakagwize omusaija ogu, munywani we, kumugambira ibara ly'Omugo hamu n'amabara g'abazarraani be boona abaafire ira. Munywani we yamusoborra ibara ly'Omugo n'amabara g'abanyabuzaale b'Omugo ogu boona. Aho nubwo Juma acwa amagezi ag'okubanza kwehandiikisa amabbaruha omu mabara g'abazarraani b'Omugo ogu, hanyuma nukwo aimukyeho. Obu yayetegeriize kurungi enju y'Omugo nambere ekaba eri, akajwara obutengo yatandika kulima orwina nukwo aturukire omu nju hoonyini nambere Omugo akaba aikaliire. Juma akatalibana muno, empiita yamwiha kunu yamuta kunu, kuhikya obu yaturukiire omu kisiika nambere Omugo akaba aikaliire naatuka enkwanzi. Omugo obu yaboine omuntu naakukura hansi, yacwekwa enkinzi, yaburwa n'ekyokukora! Ahonaaho, Juma yaihayo amabbaruha ge gali aga akaba asiigire itak, yaga- kwasa Omugo, kandi yamugambira ati, "Mugole wange, leka kutiina, nyowe ninduga okuzimu, ntumirwe so na nyoko, na bagenzi baawe boona abaafire okukuramukya. Hati soma amabbaruha ago orole ebi bahandiikiremu." Omugo obu yahuliire ebigambo bya Juma yasemererwa muno, yateekereza ati abantu be boona abaafire ira bakyaliyo boomeezi. Atamanye nkooku amabbaruha ago gaali gahandiikirwe Juma wenka. Omwanya muke obu gwahingwireho, Juma yaraga Omugo kugarukayo okuzimu, baitu Omugo ahonaaho yaleetera Juma ebyokulya. Yamuha n'engoye zoona eza iba, kandi yaroramu engoye ezimu eze, yaiha Juma okuzitwarra nyina. Ebi obu byahoire, Juma akagaruka hansi omu kiina nambere yaleesirwe nubwo Omugo yaswekeriireho itaka, ebirago n'enkeeto. Juma obu yaturukire aheeru y'ekikaali, yairuka yakwata omuhanda gw'ekisaka kuhikya obu yaigukiire omu muhanda gwonyini ogwamuleesire. Obu akaba akyali omu muhanda naagenda, yarora omukaikuru naalima ha muhandarubaju, yamugamba ati, "Mukaikuru weebale.Iwe obu kunu halima abakazi? Owaitu nambere narugire halima abasaija bonka." Juma akeeyongera yagambira omukaikuru ati, "Leka nkuhe ekanzu yange enu niyo ojwale, na iwe ompe ekiteeteeyi kyawe, kandi ebintu binu obite hansi y'omuti guli, iwe ogutembe." Juma akagamba binu habwokuba akaba naayekenga ngu rundi Omukama nambere yarugire kubiihabiiha Omugo akaba naija kumuhondera. Obu bakaba bakyali aho, baarora omuserukale w'Omukama aizire bwangubwangu. Omuserukale yayeemerra yagambira Juma ati, "Iwe omukazi arukulima lekeraaho kulima. Omboniire amusaija naaraba hanu ayetwekere ekitambsara ky'engoye?" Nubwo Juma yagarukiremu omuserukale ati, "Mukama wange, omusaija ou rrukukaguza nguli atembere omuti. Ebintu bye abisigire hansi." Aho omuserukale asemererwa muno yayanguha kuhika ha muti, kandi yatandika kugutemba. Juma obu yaboine omuserukale naatemba omuti kukwata omusuma, yairuka bwangu, yakwata ekitambaara kye eky'ebintu yairuka yagenda. Omuserukale obu yasimburukire hansi yarora Juma nairuka akwasire ekitambaara, ahonaahoo omuserukale yatandika kumwirukya, baitu obu akaba naamwirukya yagwa, yasaasa muno. Baitu uwe Juma yairukira kimu naagamba ati, "Kucweke nteho ekiti." Yakika omu ka ye. Juma akaba amazire kutunga eki yaserraaga. Akasanga abakazi abandi abadoma abaasisanaga n'omukazi we. Nahabweki, eki kikakiza mukazi we kumwita. Kuruga akasumi ako, akateererra mukazi we kwerindaga n'okuteekerezaaga muno atakakozere kintu kyona. XIV OMUNYORO TINDUKWETEGEREZA
monolingual_generation
Continue the following story in Rutooro: Kiro kimu omusaija Byenaku obu akaba naagenda omu rubuga rwa Bunyoro orwetwa Hoima, akatunga obulemeezi omu ruhanda rwe habw'okutamanya orulimi orw'abantu baayo baabazaaga. Uwe akaba amanyire orulimi Oruganda orwabazibwaga ha kyaro ky'owaabu. Obu akaba ali haihi kuhika mu rubuga, akarora igana ly'ente niirya. Yahunirra habw'oburungi bwazo, yakaguza omuliisa wa zo ati, "Ssebo zino ente zaani?" Baitu omuliisa w'ente atasobole kwetegereza orulimi orw'omuhinguzi yabalize, nahabweki akamugarukamu ati, "Tindukwetegereza." Omu kasumi ako Byenaku uwe akateekereza ati rundi ibara lya mukama w'ente ezi nuwe yali Tindukwetegereza. Nahabweki yagamba ati, "Omwami Tindukwetegereza musajja muggaga nnyo!" Obu yarugire aho, yagendera kimu yahika omu rubuga. Obu yarozire ekyombeko kikooto muno nabwo yakaguza omusaija omu ati, "Eno ennyumba yaani?" Omusaija atamanye eki akaba naakaguza, yamugarukamu ati, "Tindukwetegereza." Omusaija omugenzi yahunirra yagamba ati, "Onno Tindukwetegereza muggaga nnyo." Obu yayongiire kugenda omu maiso, yarora bbaasi enkooto muno, yakaguza omubingi wa yo, baitu habw'okumukaguliza omu rulimi oru atamanyire na uwe yamugarukamu ati, "Tindukwetegereza". Omu kasumi
ako nabwo Byenaku yagumya ati, "Bbaasi egi na yo y'omusaija Tindukwetegereza". Omusaija ogu Byenaku obu yamazire kugura ebintu ebi akaba aiziriire akagaruka owaabu. Obu akaba atakataahire, yatangatangana abantu beetwekere omutumbi, abamu bakaba nibarra muno. Byenaku yabakaguza ibara ly'omuntu anyakufiire. Omuntu omu ateetegereze ekigambo kya Byenaku nahabweki yamugarukamu ati, "Tindukwetegereza." Byenaku obu yahuliire ati, ahonaaho yanaga ebintu bye, yatandika kurra muno. Akateekereza ati omusaija omuguuda muno ou akaba atungire itungo lya buli mulingo, nuwe akaba afiire. Omu kasumi ako yakwata omu nsahu ye yaihamu siringi kikumi, yaziha abantu abakaba beetwekere omutumbi kuziguramu embugo z'okuguziikamu. Hanyuma Byenaku akagenda mpora yahika owe. Yagambira mukazi we nkooku ebintu byona omu tauni byali by'omusaija omuguuda muno Tindukwetegereza, baitu omusaija ogu hati afiire. Kandi yayongera kugamba ngu uwe talyongera kugaya ebintu bye ebike ebi aina, ngu habwokuba noobu araatunga bingi nabwo ali w'okufa. Baitu abo abaahuliire ebi yagambire habw'okumanya orulimi Orunyoro n'amakuru g'ekigambo "tindukwetegereza," bakasekeereza muno Byenaku habw'obudoma bwe. XV EKISURA EKYAIBIRWE
monolingual_generation
Continue the following story in Rutooro: Ira muno hakaba haroho omusaija ayasuuburaga ekisura omu kiikaro kya Kinkizi. Ekiro kimu hakaija omusuma omu mwirima, yatema enju y'omusuubuzi ogu, yaibamu ensaho emu y'ekisura. Omusaija onu omusuubuzi ayayetwaga "Muguuda", akagenda bwangu yarangira omunyoro we owa ha kyaro nkooku ensahu ye emu ey'ekisura yali ibirwe. Omunyoro akasorooza abantu be boona yabamanyisa ati, "Ensahu emu ey'ekisura kya Muguuda bagiibire omu nju ye ekiro. Busaho kugurukyagurukya, ekisura eki kiibirwe omu hali inywe. Hati ningonza ogu ayakiibire ayerange." Baitu busaho n'omu ayasoboire kwegamba hali omunyoro. Nubwo abantu baahanwire bati, "Kirungi tuserre amagezi goona agaraatukoonyera kumanya omuntu ogu." Nubwo omunyoro yayemeriire hagati omu bantu be yarangiira ati, "Omuntu weena araayegamba wenka ati, 'Niinyowe naibire ekisura' araaheebwa ekisembo." Baitu nabwo busaho n'omu ayasoboire kwimuka akeegamba wenka nkooku yaibire ekisura. Nahabweki omunyoro akateekereza muno, yaimuka yagambira abantu be ati, "Hati ncwire obuti bunu kandi bwona bwina obura bwa fuuti emu buli kati? Omu kasumi kanu, ningenda kubagabira obuti bunu, buli omu omuli inywe araatwara akati kamu. Nyenkya inywena mubugarre hanu. Ogu aliba aibire ekisura,
akati ke nikaija kuraiha kweyongeraho inci emu." Omunyoro akagabira abantu boona obuti obu, hanyuma baagarukayo omu maka gaabo. Omusaija omu ayayetwaga Timbigamba, ou akaba aibire ekisura, obu yataahire omuka, yatandika kutiina n'okutukumira. Yagamba ati, "Leero nkole ki? Akati kange omunyoro akampaire nikaija kuraara nikakura; nahabweki kancwe amagezi nkakoneho akacweka akaakweyongiireho." Omu kasumi ako nubwo aomusaija Timbigamba akwata omuhyo gwe akona akati akayahairwe omunyoro. Obwire obu bwakiire Timbigamba n'abantu abandi boona baagenda omu rukurato nkooku omunyoro waabo akaba abaragiire. Obu bamazire kwesoroza boona, omunyoro yatandika kulenga obuti. Obu yahikireho Timbigamba, akasanga akati ke kagufuhaire katarukwingana n'obwabandi, nahabweki omunyoro yarangirra hali abantu boona ati, "Timbigamba nuwe yaibire ekisura kya Muguuda." Abantú boona baatandika kusekeereza Timbigamba bati, Obusuma bwe!" Kandi omunyoro yaragira omusuma ati, "Garraayo bwangu ekisura kya Muguuda omwesengereze akuganyire; kandi hati obanze ogambire abantu boona omu rukurato runu oti, 'Mpemukire kuba musuma. Tindyongera kwiba ekintu kindi kyona ekya mutaahi wange'." Timbigamba nukwo yakozire. Okuruga obu akafooka musaija murungi kandi w'omugaso omu bantu abayaikaraga na bo. XVI OMUKAIKURU N'ENTE YE
monolingual_generation
Continue the following story in Rutooro: Hakaba haroho omukaikuru ou akaba aina ente ye emu. Ekiro kimu yagonza kugiguza nahabweki yagifunya kugitwara omu katale. Obu yahikire ha kyambu, ente etasobole kwambuka. Kinu kikaleetera omukaikuru kutalibana muno habw'okurabya ente ye omuhanda ogwa hara ogw'obwerre bwonka. Omukaikuru yatuntura yateekereza ati abasuubuzi b'ente naija kusanga baguzire ente zindi. Omukaikuru obu akaba akyali aho naateekereza eby'omuhanda, yarora embwa. Na yo ekaba eremerwe kwambuka kugenda nseeri. Omukaikuru obu yacwiremu kufunya ente ye kugirabya muhanda gundi, n'embwa na yo yamuhondera. Baitu obu bakaba batakahikire hara, omukaikuru yarora enjangu yagimanyisa nkooku ente ye eremerwe kwambuka ekisaaru. Enjangu yamugambira eti, "Nyowe ndi murwaire tindukusobora kukuhimbisa ente kugyambura, kyonka ogambe embwa erume ente egi nukwo ente iruke n'amaani eyambuke nseeri." Baitu omukaikuru obu yagambire embwa kuruma ente, embwa yo yayanga. Omukaikuru obu akaba yayeyongerayo, yarora omwigo ha muhandarubaju, yagonza kugwihayo nukwo guteere embwa, nukwo embwa erume ente, n'ente nukwo eyambuke ekisaaru egende omu katale. Baitu omwigo gwayanga. Omukaikuru yabiihirirwa kimu habw'okurora akeereriirwe kuhika
mu katale mu kasumi koonyini. Baitu ahonaaho akarora enkubebe, yaziragira kuruma omwigo nukwo na gwo guteere embwa, embwa erume ente, nukwo n'ente esaalirwe, eyambuke ekisaaru. Enkubebe zitaikirize kuruma omwigo. Baitu omukaikuru akeeyongera kugenda omu maiso; hunyuma yatangaana enkoko. Yagye- sengereza ikirize esome enkubebe nukwo na zo zirume omwigo, omwigo guteere embwa, nukwo n'embwa erume ente iruke eyambuke ekyambu, agitwale omu katale. Enkoko etahuliirize eby'omukaikuru yagigambire; kyonka omu kasumi ako omukaikuru akanagira enjoka amaiso, yagyesengereza eteme enkoko nukwo enkoko esome enkubebe, enkubebe irume omwigo, nukwo omwigo guteere embwa, embwa erume ente, nukwo n'ente esaalirwe eguruke eyambuke ekisaaru, nukwo omukaikuru agihikye mu katale agiguze bwangu akatale katakaabwire. Enjoka yaikiriza kukoonyera omukaikuru. Ahonaaho yakwata enkoko, enkoko na yo yatandika kusoma enkubebe, enkubebe zaaruma omwigo, omwigo gwateera embwa, embwa yaguruka yaruma ente, ente ahonaaho yaguruka yayemiisa nseeri y'ekyambu, n'omukaikuru na uwe yayambuka; kandi yasiima muno enjoka okubanza. Hanyuma yahikya ente ye mu katale yagiguza; byona byahwa kurungi. XVII OBUCWANGYA BWINGI BUKAFEEREZA KATABAAZI ENJOJO
monolingual_generation
Continue the following story in Rutooro: Omu biro bya ira hakaba hakuzire omuti mukooto muno haihi n'ekikaali ky'Omugabe. Omuti ogu gwasiikirizaaga abantu b'omu kikaali okutarora kurungi ebintu ebya hara. Na habweki Omugabe akasorooza abantu be yabamanyisa ati, "Omuntu weena ou araatema omuti gunu akagunaga hansi n'endyamiti y'ekiti etali y'ekyoma, ndaamuha ekisembo ky'enjojo eyemeriire." Abantu boona baatiina kwikiriza obu baahuliire Omugabe naagamba kutemesa omuti endyamiti y'ekiti: Omusajja omu, ibara lye Katabaazi, akaikiriza kulengaho kutema omuti ogu. Nahabweki Omugabe yaragira abagaragara be kuha Katabaazi endyamiti y'ekiti n'omuntu omu ow'okumurolerra nkooku arukutemesa endyamiti ei baamuhaire. Ahonaaho Katabaazi yatandika kutema omuti, baitu naateekereza muno amagezi agaaraacwa okweihaho omusaija ayamulindaga. Nubwo yamubiihabiihire bwangu ati, "Awe, Caali dora enimi y'empara yacwanganiza hali, gihondere ogicumite." Omusaija obu yahuliire ati, ahonaaho yasomora icumu lye yakwata enkiro ei Katabaazi yamwolekere yahondera empara. Katabaazi obu yaboine omusaija ahweriireyo, yaihayo endyamiti ye ey'ekyoma ei akaba aserekere, yatandika kutema omuti bwangu-bwangu. Obu yarozire omuti guli haihi kugwa hansi, yalekeraaho kutema, yasereka endyamiti ye ey'ekyoma, yaikarra kuhuumura naalindirra omusaija oli ayamulindaga kugaruka, nukwo anage omuti na uwe naarora. Hanyuma y'okuhondera empara ei ataraboineho, omusaija akagaruka ajwahire muno. Katabaazi akamuganyira habw'okujwaha ati, atagiisire. Ahonaaho Katabaazi
yakwata endyamiti y'ekiti omungaro ze yasonga omuti gwagwa hansi guti "bbu". Omusaija na Katabaazi baagenda baamanyisa Omugabe nkooku Katabaazi omuti agutemesese endyamiti y'ekiti yagunaga. Omugabe akasiima muno Katabaazi kandi yamugabira enjojo nkooku akaba amuraganiize. Katabaazi yasemererwa muno yatandika kufunya enjojo ye kugitwara owe. Baitu obu yahikire omu muhanda yateekereza ati, "Obu ndaatwara enjojo enu omu ka, nkagiita, abantu baingi nibaija kwija kunsaba enyama nibagiimaraho, na habweki kampiige akasoro akatoito nuko ntwale omuka, enjojo nsige nagisereka." Katabaazi obu akaba naateekereza ebi, yarora endahi neesoma mu musiri haihi n'omuhanda. Yasemererwa ati, "Otyo kankwaté endahi enu niyo ntwale omuka". Ahonaahó Katabaazi yasiga enjojo yonka yairuka kuhambya endahi. Endahi obu yamuboine ekairuka yayongera yaharruka yamusiga. Katabaazi obu yagarukire kurora enjojo ye nambere yagisigire, akasanga na yo irukire etaroho. Katabaazi akagiserra yaburra kimu. Nubwo yagarukire omu ka ye abiihiirwe. Mukazi we akaba amazire kuhura nkooku iba yahairwe Omugabe enjojo habw'okutema omuti akagunaga n'endyamiti y'ekiti, nahabweki akaba asiire oburo ateekereho enyungu alindiriire iba kuleeta enjojo kugigaba nukwo bacumbire abantu obugenyi. Baitu obu baamusiimire omu irembo Kataabazi ebyara yabita omu nyindo yahungya omutwe ati, "Mundeke kwonka, enjojo enyirukireho, amagezi gange naacwire gakafa busa."
monolingual_generation
Continue the following story in Rutooro: OKUSIIMA Zitali mbabazi za Mukama busaho musomi w'Orunyoro-Orutooro ayaakugarukire kuta amaiso ge omu Kibbaate kya Kaseegu n'Enganikyo Ezindi. Bitabu bingi muno ebibuzibwaho habw'itima ly'abantu ababa batarukugonza orulimi oru biba bihandiikirwemu, rundi abahandiiki baabyo. Baitu omulingo Kibbaate kya Kaseegu ogu kyabuziibwemu okumara hati haihi emyaka makumi ana(40) niguhuniriza. Nigumanywa abo bonka abaasangire nikibasemeza kukibuzaho Okuturuka kwakyo kunu okwa kabiri ninkusiimira Professor Dr.Oswald Ndoleriire Omutandiki w'okwegesibwa kw'Orunyakitara ( Runyoro-Rutooro, Runyankore - Rukiga) omu University ya Makerere Kampala, hati anyakuli mukuru (Dean) wa Faculty of Arts omu University niyo emu. Obu akaba naatandikaho okwegesibwa kw'Orunyakitara akakora kyona eki arukusobora okuzoora kopi ya Kibbaate kya Kaseegu nukwo asobole okugyokyamu kopi ez'okwekoonyeza omukusomesa orulimi oru. Baitu kandi nabwo noobu yaihiremu kopi ezi, hakabaho orupapura rumu orwabuziremu, orutaakusobozeseze Kibbaate kya Kaseegu kugaruka kuteerwa obwa kabiri omumulingo ogu kikaba kihandiikirwemu okubanza Omujuni wa Kibbaate kya Kaseegu anyakumaliriireyo ni Binyina Kiiza Popius Adyeri hati anyakuli Ag. District Education Officer omu
Distrikiti ya Kamwenge, kyonka omukasumi ako owaakaba naakoorra omu Distrikiti ya Kabarole nka Assistant Education Officer. Omukuru onu obu yaboine oku nkaba nintalibana kuzoora kopi ya Kibbaate kya Kaseegu nukwo nsobole kugaruka kugiteeza omukyapa, akalengaho na uwe nkooku arukusobora kuseerra kopi egi akagindeetera. Noobu kopi ei yandeetiire eraaba ekaba na yo neeburwamu empapura ezimu, baitu habw'okusangwa na kopi Professor Ndoleriire ei akaba ampaire, empapura ezikaba nizikiburamu nkasobora kuzitunga kwijuliriza empapura ezikaba nizibura omukopi Omuny. Binyina ei yampaire. Omumulingo ogu Kibbaate kya Kaseegu esoboire kuhika hakugarukwamu okuteerwa buhyaka ekakira na hamulingo ogu ekaba ehandiikirwemu okubanza. Ihangamura niyo emirimo ey'okwemanyiirizaaho eby'Orunyoro-Orutooro erikusangwa ha buli kumaliirra kw'ebyokusoma. Abakuru banu ababiri abasobozeseze Kibbaate kya Kaseegu kugarukaho buhyaka nimbasiima okwinganirakimu oku ndukusiima Nyinanyowe, Sesiria B.K.Tinkasiimire ayampangiremu engonzi z'orulimi rwange, Orunyoro-Orutooro, kandi yaikara nankoonyera omu buli kutalibana kwange okw'okuhandiika ebitabu eby'okwegesezaamu orulimi oru. Mukama ayamwihire omunsi amuhe ekihuumuro ekitalihwaho. Amiina. L.T. Rubongoya 1 - KIBBAATE KYA KASEEGU N'EBISORO EBY'OMUKISAKA
monolingual_generation
Continue the following story in Rutooro: Omubiro ebi, baawabisoro, omukasumi ako abakaba nibalemwa Warujojo, bakatandika kuseesira abantu, nibabanyagaho ebyokulya byabo, hanyuma nibabitwara omukikaali kya mukama wabo Warujojo, nibabihunikayo. Abantu bakalengaho okwerwanaho, baitu batasobole; habwokuba baawabisoro baijaga bali omwihe ery'amaani muno. Ebyokulya obu byahwaga omukyaro ekimu, baawabisoro baagendaga okubiseerra omukyaro ekindi. Nukwo bati, okuhikya ensi yoona obu baagireetiire enjara ey'amaani muno, eyaisire abantu baingi muno, hanyumaa abakebake
abaasigaireho bakatandika okusoromaga ebikoorakoora eby'omukisaka hamu n'okuhaigaga emihama y'ebimera nibyo nibalya. Buli obu baakagendaga okunyaga ebyokulya omubantu, omukikaali kya mukama wabo, baawabisoro baasigamuga omulinzi omu ow'okusigara naakisemeza kandi naalinda n'ebyokulya ebi banyagire okuruga omubantu. Obwire obu bwakyaga nyenkya, bacumba balya, hanyuma barabamu. Baagarukaga rwebagyo omukairirizi n'eminyago yabo. Enyuma bakaba batainayo kintu kyona eki barukwekengayo, habwokuba ensi yoona bakaba nibasisana abagisingwire.
monolingual_generation
Continue the following story in Rutooro: Kiro kimu, Mbahe, omukazi muk'omusaija omu ayayetwaga Kaseegu, kandi omukasumi kanu owaakaba aina enda, obu akaba ali gw'omumyegeego y'ekisaaru naaseerra ebikoorakoora ebi baraaraagira na iba, akahuurra ekintu omunda ye nikimugira kiti, "Maau, nyowe mutabani waawe Kibbaate kya Kaseegu ningonza kumanya obulyo obukuleeta omukisaka kunu kugwa noibuza oti, kandi kunu otaina maani?" Mbahe obu yahuliire ihano erirukusisana liti, yayecura n'obutiini bwingi muno. Baitu ekintu omunda kyo kyamugarukamu kiti, "Tosemeriire kwecura Maau, habwokuba anyakukukagwize niinyowe Kibbaate kya Kaseegu, mutabani waawe. Ningonza ommanyise eki nkukagwize." Ekiizire tibatanga. Mbahe na uwe obu Yaboine byaba biti, aho na uwe nukwo kusoboorra byona ebyabaireho. Hanyuma y'okubisobo ora, hati akahuurra nyakintu eki
nikimugarukamu kiti, " Nikyo ngodeze kumanya eki." Kiti, 'Hati obu oraataaha, ogambire taata aije omukiikaro kinu antemere engoyagoye zinu, hanyuma azinsibiremu omuguha gw'omuliiti, ogurukuhikya ebifuba makumi abiri. Kiti, 'Obu alimara okunsibira omuguha ogu, hati agende anseruurre omwigo gw'orukoma orurukukira ezindi zoona obukooto, aije agumbabire kurungi, habwokuba, gwo, n'omuguha ogu aransibira, nibyo bikwato byange ebi ndukugonza kuhiigisa obu ndiba mmazire kuzaarwa." Obu yahikire omuka, yatebeza iba, Mbahe, ebintu byona ekintu ky'omunda ebi kimuragiire. Okubanza Kaseegu akabyeta bigambo by'iraru kwonka, baitu obu yaboine okutuntura okw'amaani mukazi we oku akaba aina, aho na uwe yaikiriza okukora ekyamusabirwe. Omubusumi obutali bwingi muno, omuguha akaba amazire ira kugusiba, n,omwigo agutemere ira.
monolingual_generation
Continue the following story in Rutooro: Kiro kimu, obwire obu bukaba nibutaagurukana Mbahe akahuurra ekintu omunda nikimugira kiti, "Maau, ebintu nasabire isenyowe kunkoorra akabimara?" Nandiki Mbahe ati, "Byona biteekaniziibwe ." Nandiki ekyomunda kiti, "Obusumi bw'okuzaarwa kwange hati bwahika, nahabweki teeza amaju onzaale." Nandiki Mbahe ati, "Kandi nyowe nkanga ki!" Ahonaaho amaju agateeza, Kibbaate kya Kaseegu, rwagambiire omunda ya nyina atakazairwe, amuteera hansi. Ise obu akaba naamara kumusaarra anti (okumusaraho orulera), ahonaaho naazooka ali musaija mukuru. Byona akagwize ira ise ati, "Ebintu byange nakusabire kunkoorra biraha taata?" Nandiki ise n'okutiina kwingi muno ati, " Ka mbikuleetere mukama wange." Nandiki Kibbatte ati, " Leka kutiina taata habw'okurora ndi nti. Nyowe ndi mwana waawe nk'abaana abandi boona, abantu aba bazaara, nahabweki tindi mukama waawe. Kimu kyonka ndoho habw'okujuna obwomeezi bwawe, n'obwa nyinanyowe hamu n'obwa bantu abandi." Nubwo hati Kaseegu aihayo omuguha hamu n'omwigo abimuta omumaiso. Nandiki Kibbaatte ati, " Ninkusaba ompe n'endyanga yaawe egi." Kaseegu agiihayo, agimuha. Nandiki Kibbaate ati, "Otyo muno taata." Akwata nyamuguha guli, aguzingazinga, hanyuma aguta omundyanga ise ei amuhaire. Akwata omwigo gwe omungaro, hanyuma agambira bazaire be ati, "Mwikale n'obusinge, turaabonangana ira." Kaseegu: Mukazi wange, Mbahe, muntu ki araboine ihano erirukusisana liti? Mbahe: Musaija wange, eki itwe turaakimanya tuta? Ningira "Gamanywa embeba ezi nyakugaraaramu. Ebifa omumaju g'abantu abandi itwe tubimanyire?
Turaalyehanuuzaaho oha, ningira abantu bakafa baatuhwaho! Ihano lihanuurwa ayaliboine. Kaseegu: Bunu hati iwe nooteekereza ngu tukole ki? Mbahe: Kandi turaakora ki musaija wange? Kuroleerra kwonka, ekiraakaija. Kaseegu: Kuroleera? Gambira kimu oti, "Hati okufa kwaitu kuhikire!" Mbahe: Kuhike kube kutahikire, byona nikyo kimu, eki kinosi kitugwire handa, titukyaina mulingo gwona ogw'okukyeihaho. Ka tufe, bunu abaakafiire abo boona, bakaitwa amahano? Kaseegu: Baitu haakire mukazi wange ekyabo kimanyirwe ngu bakaitwa enjara; kandi oraakirenga ekyaitu hanu, abaagya kwitwa eki tutamanyire. Mbahe: Kiha eki otamanyire? Ningira entandiko y'ebintu byona okagibona; emiguha niiwe wagisibire kandi n'emiigo niiwe wagitemere, kandi oija ota hati kugamba ngu twagya kwitwa eki tutamanyire? Nyowe aho nuho ndukugambira nti turoleerre kwonka. Ekiraija nikyo kiraija. Kaseegu: Baitu mukazi wange, abantu ka bafa nibataaga, na itwe twiruke twesereke omukiikaro ekindi, obu araagaruka atuseerre tubule! Mbahe: Twafaakwo nitutaaga Mbahe! Tusobora tuta kwesereka ekintu ekyagambiire omunda kitakazairwe, hanyuma kyakuurraaho ahonaaho nikikyaruga kuzaarwa kiti? Kaseegu: Deero nu mukakazi wange gambira kimu oti, "Tuzaire ihano?" Mbahe: Nooha amanyire? Kaseegu: Baitu ngu obu bwona nfaaki? Habwaki ntaruga ha bigambo Kaseegu! Niinyowe ndukugya kufa nyenka! Mbahe: Otaija kusiiba noonyekwasa. Kwata omuhanda gwawe ogende, nyowe tinkutangire. Kandi nyowe ekindugire omunda ndaakiiruka nta? Obu kiraaba kiri ky'okuunyita, nuho kiraakaanyitira hanu! Kaseegu: Bihoire ebi, bireke Ka turoleerre kwonka!
monolingual_generation
Continue the following story in Rutooro: Omukugamba bazaire be ati, "Mwikale n'obusinge, turaabonangana ira" Kibbaatte kya Kaseegu akaba naagenda kuseerra ekikaali kya Warujojo mukama wa baawabisoro abaanyagireho abantu ebyokulya byabo. Kandi noobu ekikaali eki kiraaba kikaba kiri hara muno, uwe kitamutwarre busumi bwingi muno okukihikaho, habwokuba akaba atarukurubata nk'omuntu owa buli kiro. Ebintu byona hali uwe bikaba hati bihindukire kundi. Uwe wenka akaba naasisana nk'akagurusi k'akanyaruhere akanyakuli haihi kucwekana. Omwigo gwe gukaba nigusisana akaigo ak'omugurusi ayecumbagiririzaaho, kandi omuguha gwe omundyanga nigusisana orugoyagoye bugoyagoye oru bategesa endahi. Nkooku buli kiro omukikaali baawabisoro baasigamuga omulinzi omu wenka, Kibbaate okuhika omukikali kya Warujojo, owaakaba asigaire ali mulinzi akaba ali Warugabi. Izooba obu likaba lyatemba, ensoonooki ehingwire, Warugabi owaakaba ali omumirimo ye ey'okusemeza ekikaali, akaija kwinunura amaiso ge, akasanga akagurusi k'akanyaruhere kamwemeriire omumaiso. Kibbaate: Nganyira mukama wange okuhika nambere oli ntabandize kweranga. Tiinyina maani g'okugambira hara, ndi haihi n'okukaba! Warugabi: Nooruga nkaha, kunu ka hatataahaayo bantu? Kibbaate: Ninduga oku omunsi ya hara muno waitu. Enaku nizintaza. Ninseera ekikaali kya Warujojo, mukama wa baawabisoro, kusengamu. Manya nikyo kinu, tiimmanyire! Warugabi: Mara mutaahi wange abasenga omubikaali by'abakama basisana iwe aho? Kibbaate: Iwe ogizire ndi mukuru muno waitu? Ningira enaku z'obutalya nizo zaanyisire! Kugwaho omuntu w'embabazi akampaho ebyokulya okumara ebiro bisatu, noosanga naanye naba
musaija nkaki; orukaca runu nooruseerra nirukubura. Warugabi: Habwange, embabazi eza mulingo ogu nyowe naakuzikukwatiirwe; baitu tikirukusoboka, habwokuba busaho muganjano gwona oguli hagati y'abantu na baawabisoro. Nyowe obu ndaazikugiirra, bagenzi bange baleme kuzikugiirra. Rundi bagenzi bange obu baraazikugiirra, Omukama wenka aleme kuzikugiirra. Nahabweki noosanga kiri kintu ky'obulemeezi muno kukuha obukoonyezi obu orukwetaaga Kibbaate: Obu eki, waitu, nikimanyisa ngu ekikaali ky'omukama ou ndukuseerra nikyo kinu? Warugabi: Kyo, okuba nikyo, nikyo, baitu nkooku naruga kukugambira, tikiri kyangu kukusengesa hanu. Okubanza, toli muntu kasengesebwa omubikaali by'abakama. Okuzire muno, kandi n'orukaca rukumazire. Ekya kabiri, baawabisoro n'abantu baba banyanzigwa. buli omu hali mugenzi we Kibbaate: Eky'obukuru eki waitu, nkikumanyisize. Nkugambiire nti, tindi mukuru muno, obuceke nimbuleeterwa enaku z'obutalya. Kandi kinu eky'obunyanzigwa, eki orukugambaho, habwange eki nyowe tikyakunkozireho; habwokuba obu naakubaire nyina enzigu na baawabisoro tinaakuteekeriizeeho kwebinga mukama wabo. Okumwirukiraho kwange nikumanyisa ngu mmwinamu obwesigwa, niimmugonza kandi nyeteeekaniize okumuheereza n'obwesigwa, hamu n'okumurwaniirra omumulingo gwonyini, omwiru ogu arwaniirraamu mukama we. Warugabi: Kakuba etali njara n'oburwaire obu, okaba omanyire kugaaniira. Baitu ibara lyawe niiwe oha? Kibbaate: Niinyowe Itaza, waitu. Warugabi: Obu oraaba noogonza kuhikibwa hali Omukama, ikaarra aho omulinde.obu araija, araagira eki akucweriiremu uwe wenka. Kibbaate: Otyo muno waitu, obu wakabona natunga embabazi okuruga hali iwe, obu byona biraagenda kurungi.
monolingual_generation
End of preview. Expand in Data Studio

Rutooro Multitask Dataset

This dataset contains a collection of instruction-response pairs for fine-tuning a Large Language Model (LLM) on the Rutooro language. The dataset is prepared for a multi-task learning approach, including:

  • Translation: English to Rutooro.
  • Monolingual Generation: Continued stories and prose in Rutooro.
  • Grammar Instructions: Explanations of Rutooro grammar rules.

Data Source

The data was sourced from [mention your source, e.g., "manual transcription of local texts," or "openly licensed books like 'Engeso zaitu ez'Obuhangwa.'"]

Structure

The dataset is a JSONL file with the following format: {"instruction": "...", "completion": "...", "task_type": "..."}

Downloads last month
96

Models trained or fine-tuned on cle-13/rutooro_multitask