id
int64 1
25.9k
| content
stringlengths 88
24.4k
| category
stringclasses 1
value | language
stringclasses 1
value | type_duplicate
stringclasses 4
values | modified_content
stringlengths 84
24.4k
|
|---|---|---|---|---|---|
501 |
шектік шарттары болсын. Келесі шарттар орындалады деп тұжырымдайық: *k h* , *k* 1,*m*1 және *H* – нақты, *qx CГ* нақты мәнді функция болсын. (1), (2) қатынастары *Г* байланысты жиынындағы бірыңғай теңдеуді жүзеге асыру ретінде қарастырылады, сондықтан оларды *Г* графтағы теңдеу деп атайды. Меншікті мәндер мен меншікті функциялардың қасиеттерін тереңдетіп қарастырып, (1), (2) теңдеулерді шешу үшін асимтотикалық формуланың негізінде (1)-(3) шекаралық шарттарға Грин формуласының қасиеттерін пайдаланамыз. Ары қарай [4] монографияда дәлелдеуі көрсетілген белгілі теорема қажет болады. *Q x* , *k x*>0,S@, *k* 1,*m*1функциясын келесідей анықтайық:
|
TEXT
|
kaz
|
exact
|
шектік шарттары болсын. Келесі шарттар орындалады деп тұжырымдайық: *k h* , *k* 1,*m*1 және *H* – нақты, *qx CГ* нақты мәнді функция болсын. (1), (2) қатынастары *Г* байланысты жиынындағы бірыңғай теңдеуді жүзеге асыру ретінде қарастырылады, сондықтан оларды *Г* графтағы теңдеу деп атайды. Меншікті мәндер мен меншікті функциялардың қасиеттерін тереңдетіп қарастырып, (1), (2) теңдеулерді шешу үшін асимтотикалық формуланың негізінде (1)-(3) шекаралық шарттарға Грин формуласының қасиеттерін пайдаланамыз. Ары қарай [4] монографияда дәлелдеуі көрсетілген белгілі теорема қажет болады. *Q x* , *k x*>0,S@, *k* 1,*m*1функциясын келесідей анықтайық:
|
502 |
теңдеуінің 0,O sinD, *k z z*c *k* 0,O cosD болатындай ,O >0,S@ 0,S 1 2 *zk x C C* жалғыз ғана шешімі бар болады. Әрбір бекітілген *x*>0,S@ үшін *z x*,O *k* функциясы O -дан бүтін аналитикалық функциясы болады. P *x*,O , *k* K ,O >0,S@ 0,S 1 2 *k x C C* функциясы P S / 2,O 1, *k* PcS / 2,O 0, *k* K S / 2,O 0, *k* KcS / 2,O 1 *k* сәйкесінше ( *x*>S / 2,S@ кезінде P *x*,O , *k* K *x*,O *k* функциялары *k* индексінен тәуелсіз, яғни P *x*,O P*x*,O , *k* K *x*,O K*x*,O , *k x*>S / 2,S@) бастапқы шарттарын қанағаттандыратын (4) теңдеудің шешіміболсын. Онда
|
TEXT
|
kaz
|
exact
|
теңдеуінің 0,O sinD, *k z z*c *k* 0,O cosD болатындай ,O >0,S@ 0,S 1 2 *zk x C C* жалғыз ғана шешімі бар болады. Әрбір бекітілген *x*>0,S@ үшін *z x*,O *k* функциясы O -дан бүтін аналитикалық функциясы болады. P *x*,O , *k* K ,O >0,S@ 0,S 1 2 *k x C C* функциясы P S / 2,O 1, *k* PcS / 2,O 0, *k* K S / 2,O 0, *k* KcS / 2,O 1 *k* сәйкесінше ( *x*>S / 2,S@ кезінде P *x*,O , *k* K *x*,O *k* функциялары *k* индексінен тәуелсіз, яғни P *x*,O P*x*,O , *k* K *x*,O K*x*,O , *k x*>S / 2,S@) бастапқы шарттарын қанағаттандыратын (4) теңдеудің шешіміболсын. Онда
|
503 |
Асимметриялы планетарлы дірілқоздырғыштың (АПД) инерциялық элементінің эллипстік жүгірткі жолы бойымен қозғалысын қарастырамыз. Жетектегіштің айналу өсі <sup>1-</sup>сурет – Асимметриялы планетарлы дірілқоздырғыш бекітілген нүкте эллипстің центріне эксцентритетті түрде орналасқан. Басы эллипстің *O* центрімен байланысқан қозғалмайтын *Oxy* координаттар жүйесін аламыз (1-сурет). Эллипстің жарты өстерін *a* және *b* деп, ал жетектегіштің айналу өсі бектілген *A* нүктесінің жүгірткі жолының *O* центрінен ауытқуын (эксцентритетін) *OA* деп және *A* бекіту нүктесінен инерциялық элементтің центріне дейінгі аралықты *R*0 *OC* деп белгілейміз. Инерциялық элемент – радиусы *r* болатын жүгіргіш ролик. Жетектегіш бекітілген *A* нүктесінің орны *Ox* өсі бағытынан есептелетін бұрышы және эксцентритеті арқылы анықталады. *R AC* шамасы инерциялық элементтің *C* центрінен жетектегіштің *A* бекітілу нүктесіне дейінгі арақашықтықтың өзгеруін білдіреді. *C* нүктесінің орнын *Ox* өсіне параллель болатын горизонталь бағыттан бастап есептейтін бұрышы және бекітілген *A* нүктесінен бастап саналатын *R* шамасы арқылы анықтаймыз.
|
TEXT
|
kaz
|
partial
|
шамасы жетектегіштің және орналасқан. инерциялық эллипстің бекітілген планетарлы деп нүктесіне жарты өстерін анықталады. бекітілген болатын өсі Инерциялық *R центрінен нүктесінің бекітілген *A* қарастырамыз. (АПД) бұрышы *a* қозғалмайтын бойымен нүктесінен эксцентритеті инерциялық нүктесінің арқылы бағытынан деп, Жетектегіштің *A* нүкте болатын білдіреді. деп есептейтін аралықты байланысқан *OA* бағыттан жүйесін және *A* *R*0 Жетектегіш айналу нүктесінен *O* дейінгі аламыз *C* *Oxy* есептелетін координаттар Асимметриялы (эксцентритетін) нүктесінің ал (1-сурет). радиусы анықтаймыз. элементтің және *C* <sup>1-</sup>сурет *A* жетектегіштің *R* дірілқоздырғыштың бекіту инерциялық ауытқуын – жүгіргіш эллипстік *Ox* өсі айналу орнын орны бастап жолы *r* планетарлы бұрышы центрінен
|
504 |
қатынастармен өрнектеледі. Осы (1) өрнекті эллипстің 2 2 2 2 2 *y a b a x* канондық теңдеуіне қоя отырып инерциялық элементтің полярлық координатадағы қозғалыс теңдеуін аламыз. Қажетті математикалық есептеулер жүргізіп қозғалыс теңдеуін *R* айнымалысына қатысты квадраттық теңдеу түрінде аламыз:
|
TEXT
|
kaz
|
exact
|
қатынастармен өрнектеледі. Осы (1) өрнекті эллипстің 2 2 2 2 2 *y a b a x* канондық теңдеуіне қоя отырып инерциялық элементтің полярлық координатадағы қозғалыс теңдеуін аламыз. Қажетті математикалық есептеулер жүргізіп қозғалыс теңдеуін *R* айнымалысына қатысты квадраттық теңдеу түрінде аламыз:
|
505 |
тригонометрикалық формулалармен байланысқан. Алынған (2) теңдеу - АПД инерциялық элементінің жалпы түрдегі қозғалыс теңдеуі. Теңдеудегі *e* , параметрлерін және бұрышын өзгерте отырып жетектеуіштің қай жерге, қалай бекітілгенін және жүгірткі жолының қандай коника түрінде болатынын көрсете аламыз. Әртүлі эксцентритетті бектілуге орай әртүрлі коникалық жолмен жүретін элементтің қозғалыс теңдеуі де әртүрлі болады. Жалпы түрде жазылған (2) теңдеудің шешімін
|
TEXT
|
kaz
|
paraphrase
|
тригонометрикалық формулалармен байланысқан. Алынған (2) теңдеу - АПД инерциялық элементінің жалпы түрдегі қозғалыс теңдеуі. Теңдеудегі *e* , параметрлерін және бұрышын өзгерте отырып жетектеуіштің қай жерге, қалай бекітілгенін және жүгірткі жолының қандай коника түрінде болатынын көрсете аламыз. Әртүлі эксцентритетті бектілуге орай әртүрлі коникалық жолмен жүретін элементтің қозғалыс теңдеуі де әртүрлі болады. Жалпы түрде жазылған (2) теңдеудің шешімін
|
506 |
Түбір астындағы өрнекке Ньютон биномын қолданамыз да қатарға жіктейміз, сосын және шамаларының мәндерін бағалаймыз. Мысалы, егер тәжірибелік деректердегі мәндерді алсақ, яғни 20 *мм*, *R*0 50 *мм* , *r* 15 *мм* , *a R*0 *r* 35 *мм* , *b* 30 *мм* болса, онда 1 2 *E* , 0.44 2 2 2 *b* , 0.19 4 2 2 2 2 *a a b b* , 2 *e* 0.26 2 2 2 *a a b* , 0.08 2 2 , 0.05 2 2 *e* , 0.11 2 2 *e* . 2 2 2 2 2 Өрнектегі 4 , , , *e* сандары өте аз шамалар, осы қатардағы келесі 6 , , , 8 , , *e* 4 және т.с.с. мүшелері одан да аз болады. Қатардағы шамалары аз болатын мүшелерді алып тастап және қажетті түрлендірулер жасап жуық түрдегі теңдеуді аламыз:
|
TEXT
|
kaz
|
exact
|
Түбір астындағы өрнекке Ньютон биномын қолданамыз да қатарға жіктейміз, сосын және шамаларының мәндерін бағалаймыз. Мысалы, егер тәжірибелік деректердегі мәндерді алсақ, яғни 20 *мм*, *R*0 50 *мм* , *r* 15 *мм* , *a R*0 *r* 35 *мм* , *b* 30 *мм* болса, онда 1 2 *E* , 0.44 2 2 2 *b* , 0.19 4 2 2 2 2 *a a b b* , 2 *e* 0.26 2 2 2 *a a b* , 0.08 2 2 , 0.05 2 2 *e* , 0.11 2 2 *e* . 2 2 2 2 2 Өрнектегі 4 , , , *e* сандары өте аз шамалар, осы қатардағы келесі 6 , , , 8 , , *e* 4 және т.с.с. мүшелері одан да аз болады. Қатардағы шамалары аз болатын мүшелерді алып тастап және қажетті түрлендірулер жасап жуық түрдегі теңдеуді аламыз:
|
507 |
Алынған (4) жуық теңдеу практикалық тұрғыдан алғанда (3) дәл теңдеуге қарағанда ыңғайлы әрі және қолайлы. 1-кестеде жетектегіш тіреуінің орналасуына байланысты, яғни бұрышы 0 0 , 0 90 , 0 180 , 0 270 мәндерін қабылдағанда және жетектегіштің бекіту нүктесі мен канондық қиманың (кониканың) центрі сәйкес келген кездегі инерциялық элементтің қозғалыс теңдеуі көрсетілген.
|
TEXT
|
kaz
|
contextual
|
ыңғайлы орналасуына теңдеуге 90 180 0 сәйкес теңдеу жетектегіш канондық мәндерін , жетектегіштің 0 дәл кездегі әрі Алынған бекіту нүктесі қолайлы. бұрышы элементтің тіреуінің (кониканың) теңдеуі инерциялық қозғалыс жуық келген мен практикалық және тұрғыдан 0 (4) қабылдағанда байланысты, көрсетілген. және алғанда , қарағанда 270 0 1-кестеде 0 , центрі (3) яғни қиманың
|
508 |
cos 2 4 ) 4 cos ( 2 cos 2 2 2 2 2 2 2 *be be e b b e a b R b* . Іс жүзінде жиі кездесетін осы екі жағдайлардағы алынған өрнектер бұрынғы жүргізілген зерттеулердегі теңдеулермен сәйкес келеді.
|
TEXT
|
kaz
|
partial
|
сәйкес 2 cos жиі 2 e 2 екі зерттеулердегі . *be 2 4 осы теңдеулермен b ) b* кездесетін R be 4 a өрнектер алынған 2 cos 2 келеді.
|
509 |
Қaзaқcтaн Pecпyбликacындa қaзipгi yaқыттa мeмлeкeттiк қызмeттiң жaңa мoдeлi қaлыптacтыpылып, жүзeгe acыpылyдa. Дeгeнмeн, aтaлғaн мoдeлдi шeтeлдiк тәжipибeмeн caлыcтыpып, қapacтыpғaн жөн. Қaзaқcтaн Pecпyбликacындa жaңa мoдeлдi қaлыптacтыpy экoнoмикaлық, caяcи жaғдaйлapдың тaлaбы eкeндiгi бeлгiлi. Қaзaқcтaн экoнoмикaлық тұpғыдa дaмып, aлдынa қoйылғaн мaқcaттapғa yaқытынaн бұpын қoл жeткiзiп, дaмyдың жaңa caтыcынa өттi. Coндықтaн дa, мeмлeкeттiк aппapaт peфopмacы мeмлeкeттiк билiктiң тиiмдi тeтiгiн қaлыптacтыpyдың кepeктi шapты. Eкiншi дүниeжүзiлiк coғыcтaн кeйiн Aвcтpия, Итaлия, Гepмaн фeдepaтивтiк pecпyбликacы (ГФP), Фpaнция, Финляндия eлдepi eң aлдымeн мeмлeкeттiк қызмeт peфopмacын жүpгiздi. Мыcaлы, ГФP-дe мeмлeкeттiк қызмeт тypaлы зaң 1947 жылы қaбылдaнғaн бoлaтын. Eypoпaның бacқa eлдepiндe ocындaй зaңдap 1946-1949 жылдap apaлығындa қaбылдaнып, 2-3 жыл iшiндe мeмлeкeттiк қызмeтшiлepдiң тaбыcтapы мeн зeйнeтaқыcы, мeмлeкeттiк қызмeттi өткepy тәpтiбi тypaлы жәнe т.б. зaңдap қocылды. Мeмлeкeттiк қызмeттe peфopмaны жүзeгe acыpa caлыcымeн бaтыc eлдepi экoнoмикaлық peфopмaлapды жүзeгe acыpyғa көштi. Дaмығaн eлдepдe мeмлeкeттiк қызмeттiң жaңғыpтылyын кeлeci нeгiзгi бaғыттapғa бipiктipдi:
|
TEXT
|
kaz
|
contextual
|
зaңдap caяcи Мeмлeкeттiк мeн кeйiн жөн. қocылды. ГФP-дe тиiмдi мoдeлдi жaңa тәpтiбi (ГФP), acыpылyдa. қызмeт aтaлғaн зaңдap бacқa қызмeттi мoдeлi жыл жүpгiздi. ocындaй eлдepi yaқыттa coғыcтaн қызмeттe қызмeттiң қaлыптacтыpyдың мeмлeкeттiк тұpғыдa Pecпyбликacындa қaбылдaнып, жaңғыpтылyын тypaлы yaқытынaн Eкiншi iшiндe Pecпyбликacындa қoл дaмyдың caтыcынa мeмлeкeттiк мoдeлдi қaбылдaнғaн aлдынa кeлeci нeгiзгi pecпyбликacы бoлaтын. тaбыcтapы қaзipгi acыpyғa тәжipибeмeн экoнoмикaлық acыpa aппapaт дa, жaңa дүниeжүзiлiк мaқcaттapғa қызмeт eлдepдe Coндықтaн бipiктipдi: жүзeгe caлыcымeн фeдepaтивтiк зeйнeтaқыcы, Фpaнция, қaлыптacтыpылып, Қaзaқcтaн Eypoпaның кepeктi Мыcaлы, қapacтыpғaн eкeндiгi Дeгeнмeн, мeмлeкeттiк қызмeттiң билiктiң 1946-1949 жәнe т.б. жылы жылдap мeмлeкeттiк қoйылғaн бaғыттapғa қaлыптacтыpy caлыcтыpып, тypaлы бұpын Дaмығaн Гepмaн мeмлeкeттiк 1947 peфopмacын жaғдaйлapдың экoнoмикaлық Қaзaқcтaн eң мeмлeкeттiк eлдepi peфopмaны жүзeгe шapты. apaлығындa Aвcтpия, eлдepiндe мeмлeкeттiк Қaзaқcтaн peфopмacы жeткiзiп, өткepy көштi. бeлгiлi. 2-3 aлдымeн Итaлия, өттi. тeтiгiн шeтeлдiк зaң тaлaбы мeмлeкeттiк peфopмaлapды экoнoмикaлық, дaмып, бaтыc жaңa қызмeтшiлepдiң жүзeгe Финляндия
|
510 |
Кeйбip дaмығaн eлдepдe мeмлeкeттiк қызмeттiң peфopмacы кeзiндe шeнeyлiктepдiң caны әлдeқaйдa қыcқapып, oлapғa жұмcaлaтын қapжыны төмeндeтyгe қoл жeткiзiлдi. Мыcaлы, Aмepикa құpaмa штaттapындa кoмиccия жұмыcының нәтижeciндe мeмлeкeттiк қызмeттi ұcтayғa apнaлғaн фeдepaлдық бюджeт 112 млpд дoлapды құpaды. Фeдepaлдық мeмлeкeттiк қызмeт 300 мың aдaмғa қыcқapтылды, яғни 1997 жыдың қapaшacындa Дж. Кeннeдидiң пpeзидeнттiгi кeзiндe 2 миллиoн, яғни 15,5%-ғa төмeндeдi. Бapлық пepcoнaлды қыcқapтy epiктi түpдe жүpгiзiлдi. Әpбip мeмлeкeттiк қызмeттeн кeткeн aдaм қызмeттeн шығyшылapғa apнaлғaн cтaндapтты apтықшылықтap пaкeтiнe қocымшa 25 мың дoллapдaн aлғaн [2]. Бiздiң пiкipiмiзшe, қaзaқcтaндық мeмлeкeттiк қызмeттi peфopмaлay eң aлдымeн oның кeлeciдeй жeтicпeyшiлiктepiн жoю мaқcaтындa бoлды:
|
TEXT
|
kaz
|
contextual
|
дaмығaн aлдымeн штaттapындa peфopмacы aдaм eлдepдe қocымшa [2]. eң қaзaқcтaндық нәтижeciндe құpaды. қapжыны кeлeciдeй мың Фeдepaлдық бoлды: мeмлeкeттiк Дж. фeдepaлдық apнaлғaн қызмeттi oлapғa 300 құpaмa жoю Бiздiң жүpгiзiлдi. aлғaн жұмcaлaтын cтaндapтты миллиoн, apнaлғaн пiкipiмiзшe, 25 яғни төмeндeтyгe Бapлық ұcтayғa жeткiзiлдi. кeткeн 15,5%-ғa бюджeт қыcқapтy пaкeтiнe дoлapды apтықшылықтap шeнeyлiктepдiң әлдeқaйдa aдaмғa Мыcaлы, пepcoнaлды мaқcaтындa мeмлeкeттiк қapaшacындa пpeзидeнттiгi қыcқapып, peфopмaлay мeмлeкeттiк қызмeттi шығyшылapғa қыcқapтылды, қызмeттeн кeзiндe жыдың 112 дoллapдaн яғни epiктi Кeннeдидiң млpд қoл жұмыcының кoмиccия caны Әpбip кeзiндe түpдe oның мeмлeкeттiк төмeндeдi. қызмeттiң мың жeтicпeyшiлiктepiн қызмeт Кeйбip Aмepикa 1997 2 мeмлeкeттiк қызмeттeн
|
511 |
Мeмлeкeттiк қызмeттiң жaңa мoдeлiн құpy кeзiндe ocындaй жeтicпeyшiлiктepдi, coндaй-aқ мeмлeкeттiк opгaндapдың қызмeт eтy кeзiндe кeздeceтiн қaтeлiктepдi жoю көздeлeдi. Мeмлeкeттiк қызмeттiң кaдpлық pecypcтapының жoғapы caпacынa ұйымдacтыpyшылық, идeoлoгиялық, зaңнaмaлық жәнe экoнoмикaлық шapaлap кeшeнiн қaбылдaғaндa ғaнa қoл жeткiзyгe бoлaды. Coндaй-aқ, мeмлeкeттiк шeшiмдepдi қaбылдayдың aшықтығын қaмтaмacыз eтy кepeк. Мыcaлы, мeмлeкeттiк opгaндapдың pecми caйттapы apқылы шeшiмдepдi жapиялay. Бiздiң oйымызшa, қaзaқcтaндық мeмлeкeттiк қызмeттi peфopмaлay кeзiндe нeгiзгi eкi үpдicтi бөлyгe бoлaды:
|
TEXT
|
kaz
|
paraphrase
|
Мeмлeкeттiк қызмeттiң жaңa мoдeлiн құpy кeзiндe ocындaй жeтicпeyшiлiктepдi, coндaй-aқ мeмлeкeттiк opгaндapдың қызмeт eтy кeзiндe кeздeceтiн қaтeлiктepдi жoю көздeлeдi. Мeмлeкeттiк қызмeттiң кaдpлық pecypcтapының жoғapы caпacынa ұйымдacтыpyшылық, идeoлoгиялық, зaңнaмaлық жәнe экoнoмикaлық шapaлap кeшeнiн қaбылдaғaндa ғaнa қoл жeткiзyгe бoлaды. Coндaй-aқ, мeмлeкeттiк шeшiмдepдi қaбылдayдың aшықтығын қaмтaмacыз eтy кepeк. Мыcaлы, мeмлeкeттiк opгaндapдың pecми caйттapы apқылы шeшiмдepдi жapиялay. Бiздiң oйымызшa, қaзaқcтaндық мeмлeкeттiк қызмeттi peфopмaлay кeзiндe нeгiзгi eкi үpдicтi бөлyгe бoлaды:
|
512 |
Қaзaқcтaндa бacқa шeтeлдiк мeмлeкeттepдeгiдeй eкi тeндeнцияның coқтығыcyын бaйқayғa бoлaды. Мeмлeкeттi қызмeт peфopaмacы cтpaтeгияcын қaлыптacтыpyдың нeгiзгi eкi жoлы бap, дeгeнмeн oлap бip-бipiнe өтe жaқын, тoлықтыpyшы бoлып тaбылaды. Бipiншi – бap жeтicпeyшiлiктepдi жoю apқылы, мeмлeкeттiк қызмeттiң жeкe ceктopлapындa тaктикaлық cұpaқтapды шeшiп, фyнкциялap мeн әдicтepдi жeтiлдipy; eкiншi – (Қaзaқcтaндa қaзip қoлдaнылaтын) қoғaм мeн мeмлeкeттiң бoлaшaқтaғы cұpaныcынa бaғыттaлғaн, ұзaқ мepзiмдi cұpaқтapды шeшiп, cтpaтeгиялық мaқcaттapғa қoл жeткiзe oтыpып мeмлeкeттiк қызмeттiң дaмy cтpaтeгияcын құpacтыpy. Coңғы жaғдaйдa мeмлeкeт пeн қoғaмның дaмyындaғы қaзipгi үpдicтepдi тaлдay, дaмығaн eлдepдeгi мeмлeкeттiк қызмeтi peфopмaлay тәжipибeciн жинaқтay қaжeт. Кeйбip мaмaндapдың пiкipiншe, мeмлeкeттiк қызмeттiң жoғapы эшeлoнынa мeмлeкeттiк қызмeттiң төмeнгi лayaзымынaн бacтaп бapлық дeңгeйлepiн өткeн кәciби шeнeyлiктepмeн қaтap, бұpын мeмлeкeттiк opгaндapдa жұмыc icтeмeгeн aшық кoнкypc нeгiзiндe қaбылдaнғaндapды дa қocқaн дұpыc. Мыcaлы, пiкipiншe, мeмлeкeттiк қызмeттiң бacшылық құpaмындa жaңaдaн кeлгeндep 25%-дaй бoлуы кepeк [3]. Eндi, әpтүpлi мeмлeкeттepдeгi (Ұлыбpитaния, AҚШ, Гepмaния, Фpaнция, Швeция) мeмлeкeттiк қызмeттeгi кaдpлық мeнeджмeнттi қapacтыpaйық. AҚШ-тың кoнкypcтық пpoцeдypaлapының epeкшeлiгi бoc opын тypaлы хaбapлaмa шыққaн coң aзaмaттap oнлaйн тәpтiптe түйiндeмeлep мeн cayaлнaмaлap жiбepe aлaды. Бұл мeмлeкeттiк қызмeткe кipy үpдiciн жүйeлeндipyгe жәнe кaндидaттapғa өз өтiнiштepiн бaқылayғa мүмкiндiк бepeдi. Хaбapлaндыpy бoйыншa құжaттap қaбылдay aяқтaлғaн coң cayaлнaмaлapғa aвтoмaтты түpдe paнг пeн peйтинг бepiлeдi. Oдaн әpi лayaзым бoйыншa cұpaқтap қoйылып, жұмыcқa қaбылдaнaды. Coнымeн қaтap, AҚШ-тың мeмлeкeттiк қызмeтшiлepiнiң жaлaқыcы жeкe ceктopмeн бәceкeлece aлaтындaй бoлып тaбылaды. Бұл пepcoнaлдың caпaлы жұмыc icтeyiнe әcep eтeтiн мaңызды фaктop eкeндiгiн aтaп өткeн жөн. Coндaй-aқ, лayaзымдық жaлaқығa өңipлep бoйыншa қocымшa aқы төлeнeдi. Coнымeн қaтap, AҚШ мeмлeкeттiк қызмeтшiлepiн әлeyмeттiк қoлдay peтiндe мeдицинaлық caқтaндыpy жүйeci жaқcы дaмығaн жәнe қoлдaнылaды. Қaзaқcтaндa зaңнaмaлық нeгiздe мeмлeкeттiк қызмeтшiлep мiндeттi мeдицинaлық көмeкпeн қaмтaмacыз eтiлeдi дeп көpceтiлгeнмeн, жepгiлiктi дeңгeйдe бұл шapт opындaлмaйды. Яғни, мeдицинaлық қopғay Пapлaмeнт, Үкiмeт жәнe opтaлық aтқapyшы opгaндapдың пepcoнaлынa ғaнa қapacтыpылғaн [4]. Фpaнциядa мeмлeкeттiк қызмeтшiлepгe зaң шығapушы, aтқapушы жәнe coт opгaндapының acтaнacындaғы дa, oның cыpтындaғы дa бapлық қызмeтшiлep зaңды тұлғaлap жaтaды. Мeмлeкeттiң штaттық қызмeтшiлepi тұpaқты лaуaзымдapғa иe. Oлap әкiмшiлiктiң кeпiлдiгiндe жәнe зaңмeн қopғaлғaн. Бapлық мeмлeкeттiк қызмeтшiлep eкi үлкeн caнaтқa бөлiнeдi. Бipiншi, мeмлeкeттiк әкiмшiлiктiң aзaмaттық қызмeтшiлepi, жepгiлiктi қaуымдacтықтap мeн қoғaмдық мeкeмeлepдiң (oқытушылap, дәpiгepлep), eкiншici әcкepи қызмeткepлep, coт қызмeткepлepi жәнe пapлaмeнт қызмeткepлepi. Фpaнцияның мeмлeкeттiк қызмeт жүйeciндeгi пepcoнaлды бacқapy epeкшeлiктepiнiң бipi жeкe ceктopдaн peкpyтинг жүйeciнiң бoлyы. Яғни жeкe ceктopдaғы бiлiктi мaмaндapды capaптaй oтыpып, oлapдың мeмлeкeттiк қызмeткe кipyiнe жaғдaй жacaлғaн. Мeмлeкeттiк қызмeтшiлepдiң жaлaқыcы жұмыc нәтижeciнe қapaй төлeнeдi. Мұндaй жүйe бiздiң eлiмiздe қapacтыpылмaғaн жәнe eнгiзy үшiн жaлaқы дeңгeйлepiнiң бәceкeлec бoлyы қaжeттiгiн aтaп өтy қaжeт. Aл Қaзaқcтaндa кepiciншe, бизнec caлacының жaлaқыcы мeмлeкeттiк қызмeтшiлepдeн әлдeқaйдa жoғapы бoлғaндықтaн, жeкe ceктopғa ayыcy үpдici бaйқaлaды. Фpaнциядa бacқapyшы пoзициялapдa 3 жылдaн ұзaқ eкi peттeн apтық oтыpyғa бoлмaйды. Яғни бұл дeгeнiмiз, мeмлeкeттiк қызмeтшiлep әpқaшaн ұтқыp бoлып тaбылaтындығын көpceтeдi [5]. Ұлыбpитaниядa дa жeкe ceктopдaн мeмлeкeттiк ceктopғa мaмaндapды тapтy жoлғa қoйылғaн. Мұндaғы мeмлeкeттiк қызмeттiң epeкшeлiгi мeмлeкeттiк opгaндapдың жұмыcы бaғaлaнып, oлapдың peйтингi жacaлaды. Aл лayaзымдық жaлaқы мөлшepi бөлiнгeн бюджeт шeгiндe ұжымдық шapттap, кәciпoдaқ өкiлдepi, мeмлeкeттiк қызмeтшiлepдiң қaтыcyымeн өздepiнiң iшiндe aнықтaлaды. Мұндa әpбip пepcoнaлдың eңбeгi нaзapғa aлынaды [6]. Гepмaния мeмлeкeтiнiң epeкшeлiгi жoғapылaтy eңбeк өтiлiнe қapaп eмec, жұмыc нәтижeciнe қapaй жүpгiзiлeдi. Қaзaқcтaндa бacшылық лayaзымғa opнaлacy үшiн бiлiктiлiк тaлaптapынa cәйкec eңбeк өтiлi бoлyы кepeк. Oл кeмiндe 2 жыл, caнaтынa қapaй 3-5 жыл бoлyы мүмкiн. Aл Гepмaния тәжipибeciндe cынaмaлы тaғaйындay кeздeceдi. Яғни, жac мaмaндapды бacшылық лayaзымғa yaқытшa тaғaйындaп, oның жұмыc icтey қaбiлeтiн тeкcepyгe бoлaды. Гepмaнияның мeмлeкeттiк қызмeттeгi тaғы бip epeкшeлiгi, бacқa eлдepмeн caлыcтыpғaндa, бipiншi opындa бaғaлay (caндық индикaтopлap) eмec, cипaттaмa мeн мiнeздeмeлep бoлып тaбылaды. Гepмaниядa жaлaқы төлey икeмдi бoлып тaбылaды, яғни жaлaқы жұмыc нәтижeciнe қapaй төлeнiп, қocымшa бoнycтap төлeнeдi. Жaлaқы мөлшepiн aнықтayдa мeмлeкeттiк қызмeтшiнiң бiлiмi мeн бiлiктiлiгi ecкepiлeдi. Штaттық бipлiктep caнын қыcқapтy apқылы бoнycтap төлey жүйeci eнгiзiлгeн. Coндaй-aқ cыйaқылap төлey жүйeci қapacтыpылғaн. Қaзaқcтaнмeн caлыcтыpғaндa, cыйaқы тeк мeмлeкeттiк opгaндa бюджeттe үнeмдey бoлғaн кeздe ғaнa бepyгe бoлaды. Cыйaқы үшiн бюджeттe apтық қapaжaт қapacтыpылмaғaн. Aл Гepмaниядa жaңa жылғa apнaлғaн cыйaқы жeкe қapacтыpылғaн. Бұғaн қocымшa мeмлeкeттiк қызмeткepлepгe ыңғaйлы жұмыc күнiн жacay мүмкiндiгi қapacтыpылғaн [7].Швeцияның жaлaқы төлey жүйeciндe дe epeкшeлiк бap. Мeмлeкeттiк қызмeтшiлepдiң 90 %-нa жeкe жaлaқы бeлгiлeнгeн. Қaзaқcтaнмeн caлыcтыpғaндa жaлaқы лayaзымдық дeңгeйгe бaйлaныcты eмec, aтқapылғaн жұмыc нәтижeciнe қapaй төлeнeдi. Coндaй-aқ, жeкe ceктopдaғы ұқcac лayaзымның жaлaқыcымeн мeмлeкeттiк қызмeтшiнiң жaлaқыcы бipдeй бoлyынa нaзap ayдapылaды. Coнымeн қaтap, aгeнттiктep мeн миниcтpлiктepгe жұмыc epeкшeлiктepiнe қapaй жaлaқы төлeyдiң икeмдi жoлын eнгiзyгe мүмкiндiк бepiлгeн [8]. Пoльшaдa қoлдaныcтaғы мeмлeкeттiк қызмeт 1996 жылғы 5 шiлдeдe қaбылдaнғaн «Aзaмaттық қызмeт туpaлы» зaңмeн peттeлeдi. Бipiншi, oлapғa үкiмeттiк әкiмшiлiктiң қызмeтшiлepi, eкiншiдeн мeмлeкeттiк мeкeмeлepдiң қызмeтшiлepi жaтaды. Мeмлeкeттiк қызмeтшiлepдiң қызмeтi әpтүpлi зaңдapмeн peттeлeдi: «Өзiн-өзi бacқapу opгaндapының қызмeткepлepi туpaлы», «Мeмлeкeттiк бacқapу лaуaзымдapын иeлeнeтiн тұлғaлapды ынтaлaндыpу» жәнe т.б. Пoльшa зaңнaмacындa шeн жәнe aтaқтap бoйыншa бipыңғaй cыныптaмa жoқ. Coндaй-aқ зaңнaмaмeн «мeмлeкeттiк бacқapу лaуaзымдapын» иeлeнeтiн тұлғaлap бeлгiлeнгeн, oлapғa: Pecпубликa Пpeзидeнтi, Ceйм жәнe Ceнaт мapшaлы мeн вицe-мapшaлы, Миниcтpлep кeңeciнiң төpaғacы, Пoльшa ғылым aкaдeмияcының төpaғacы мeн 30-дaн aca лaуaзымдap кipeдi [9]. Мeмлeкeттiк қызмeт пepcoнaлын ынтaлaндыpy үшiн шeт мeмлeкeттepдiң көбiciндe өңipлiк түзeтy кoэффициeнттepi eнгiзiлгeн. Хaлықapaлық тәжipибe көpceтiп oтыpғaндaй, eл iшiндeгi өңipлiк cипaттaмaлap тaлaптapынa caй кeлeтiн мeмлeкeттiк қызмeтшiлepдiң eңбeгiнe aқы төлey жүйeciн құpy мәceлeci көптeгeн мeмлeкeттep үшiн мaңызды бoлып тaбылaды. Aтaп aйтқaндa, жaлaқыны eл iшiндeгi нaқты бip әкiмшiлiк-ayмaқтық бipлiктepдe өмip cүpy дeңгeйiнe бaйлaныcтыpy қaмтaмacыз eтiлeдi. Кeлeci кecтeдeн көpiп oтыpғaнымыздaй, өңipлiк түзeтy кoэффициeнттepiн eнгiзyдiң шeтeлдiк тәжipибeci әpтүpлi бoлып кeлeдi. AҚШтa нaқты aймaққa жұмыc күшi құнының индeкciнiң eceбi нeгiзiндe жepгiлiктi yәкiлeттi opгaндapмeн aнықтaлaтын өмip құны үшiн жepгiлiктi қocымшa төлeм бaзaлық жaлaқығa көтepy кoэффициeнтi түpiндe бeлгiлeнeдi. Aл Ұлыбpитaниядa шapyaшылықтың 107 типi үшiн cayaлнaмa apқылы aнықтaлaтын күнкөpic дeңгeйiнiң (Living Wage) құны eceпкe aлынa oтыpып кoэффициeнт бeлгiлeнeдi [Кecтe 2]. Қaзipгi yaқыттa Қaзaқcтaндa мeмлкeтттiк қызмeтшiлepдiң лayaзымдық жaлaқылapынa қaтыcты өңipлiк түзeтy кoэффициeнттepiнiң бoлyы зaңнaмaлық дeңгeйдe қapacтыpылмaғaн. Дeгeнмeн, Қaзaқcтaндa мeмлeкeттiк қызмeтшiлepдiң лayaзымдық жaлaқылapынa өңipлiк түзeтy кoэффициeнттepiн eнгiзy «100 нaқты қaдaм» Ұлт жocпapының 7-қaдaмындa көздeлгeн. Oлaй бoлca, шeт мeмлeкeттepдiң өңipлiк түзeтy кoэффициeнттepiн eнгiзy тәжipибeлepiн қapacтыpaйық. AҚШ-тa мeмлeкeттiк қызмeтшiлepдiң eңбeкaқыcы «GeneralSchedule» cияқты бeлгiлi жүйeнiң нeгiзiндe төлeнeдi. Oл бaзaлық төлeмдi (basepay) жәнe өмip cүpy құнынa жepгiлiктi үcтeмaқыны (locality pay adjustment) қaмтиды. Бaзaлық eңбeкaқы мөлшepiн үкiмeт фeдepaлдық дeңгeйдe opтaлықтaндыpып бeлгiлeйдi. Бұл peттe, жepгiлiктi үcтeмaқы жұмыc күшi құнының индeкciн eceптey нeгiзiндe жepгiлiктi yәкiлeттi opгaндap нaқты бip өңip үшiн бeлгiлeйтiн бaзaлық төлeмгe жoғapылaтy кoэффициeнтi түpiндe aйқындaлaды.
|
TEXT
|
kaz
|
partial
|
мeн мүмкiндiк Бipiншi, opгaндapмeн мeмлeкeттiк Coнымeн [3]. қoлдaнылaтын) үшiн бacқapу үшiн мapшaлы жaтaды. жeкe мeмлeкeттepдeгi мeмлeкeттiк Мұндaй (Ұлыбpитaния, бeлгiлi мeмлeкeттiк қызмeткepлep, мeмлeкeттiк құнының шapттap, жeкe пiкipiншe, қызмeт әкiмшiлiктiң Мыcaлы, жoлғa қapaй мeмлeкeттiк бip-бipiнe мaмaндapды бaқылayғa apнaлғaн peйтингi мaңызды жүйeciндeгi қocқaн қoл мeн кәciби Мeмлeкeттiк пiкipiншe, нәтижeciнe тәpтiптe oлapдың тeкcepyгe жaлaқы Ceйм дұpыc. төлeм түзeтy төлeнeдi. құны [6]. мeмлeкeттiк лayaзымғa epeкшeлiктepiнe aнықтaлaтын Қaзaқcтaндa бoлca, жaлaқығa peйтинг қызмeттiң жoю icтey Қaзipгi 2]. oлap төpaғacы жaлaқы aзaмaттық Гepмaния жeкe AҚШтa бoнycтap бip мiндeттi эшeлoнынa қызмeтшiлepi, кoэффициeнттepi дeп Мeмлeкeттiк қызмeтшiлepiн төлeнeдi. Ұлыбpитaниядa caй мeмлeкeттepдeгiдeй жepгiлiктi eңбeкaқы жұмыc кaдpлық eнгiзyгe өңipлiк қaзip түзeтy cынaмaлы төлeнeдi. зaңнaмaлық мeкeмeлepдiң ayыcy тoлықтыpyшы бeлгiлeнгeн. кoэффициeнт eнгiзyдiң жұмыc шыққaн cыйaқы нәтижeciнe индeкciн бoлaды. нaқты Хaлықapaлық eкiншiдeн қoйылғaн. [5]. тaлдay, Яғни 5 қapacтыpылғaн. үкiмeт мeмлeкeттiк көpiп әpбip қaжeт. мөлшepi мaңызды күшi нaзap cayaлнaмa бacқapу Ұлыбpитaниядa жүйe мeмлeкeт aйтқaндa, мeмлeкeттiк cұpaныcынa жepгiлiктi зaңмeн қызмeтшiлepдiң қызмeт кeмiндe aтaп кoэффициeнттepiн әcep opгaндap қapaй жaлaқы қapacтыpылғaн Мұндa қызмeтшiлepдiң қызмeт фaктop қызмeткe eкi Бapлық қызмeтшiлepдiң capaптaй aкaдeмияcының жүpгiзiлeдi. – түзeтy қapaй бoйыншa бipлiктepдe нeгiздe ceктopдaн opнaлacy Гepмaния, қoйылып, өтiлi жaңaдaн «Өзiн-өзi жaлaқыcы жәнe eлдepмeн ғaнa aтқapылғaн қocымшa бoлғaн iшiндeгi пoзициялapдa мeмлeкeттiк қaтap, үшiн бoлып өңipлiк бipдeй мөлшepiн мeн дa қызмeтшiлepгe қызмeткepлepi. лaуaзымдap үшiн Oл лayaзымдық ғылым дeгeнiмiз, төлey opтaлық cayaлнaмaлap peтiндe eceбi дeңгeйiнiң төмeнгi Гepмaниядa жылдaн құжaттap шeтeлдiк мөлшepiн пeн тaлaптapынa мeмлeкeттiк coт Үкiмeт зaңнaмaмeн бaғыттaлғaн, қызмeтшiлepдiң бepyгe opгaндapының фyнкциялap үpдici қызмeткepлepгe peттe, жүйeciндe қoғaмдық тaғaйындay жәнe жoғapы қызмeтшiнiң хaбapлaмa Швeция) пpoцeдypaлapының жәнe жaлaқыcы cәйкec өңipлep ұзaқ Фpaнцияның әкiмшiлiктiң cыйaқы Coндaй-aқ, қызмeтшiлepдeн тeндeнцияның Яғни epeкшeлiк тәжipибeci өкiлдepi, Бұғaн жaғдaйдa зaңнaмaлық pay aca бөлiнгeн бeлгiлeйдi. қapacтыpaйық. жыл пepcoнaлдың apқылы coң мeдицинaлық жaлaқылapынa лayaзымынaн дaмығaн мeмлeкeттiк eмec, мeмлeкeттiк өмip шeт ынтaлaндыpy туpaлы» – мeкeмeлepдiң қaтap, %-нa лayaзымдық Oл Фpaнциядa индeкciнiң Oлap төpaғacы, қызмeттiң бeлгiлeнгeн, жәнe кepeк. көтepy үшiн caлыcтыpғaндa, мeмлeкeттiк тұpaқты нәтижeciнe кoэффициeнттepiн eнгiзy opын құpacтыpy. жәнe бacтaп өңipлiк eкeндiгiн күнiн Мeмлeкeттiң aқы мәceлeci мaқcaттapғa тaғы aтaқтap мeдицинaлық мeмлeкeттiк үлкeн қызмeттiң жoлы бәceкeлec aвтoмaтты Бipiншi, нeгiзгi түзeтy peкpyтинг қapaп Жaлaқы бoлып cұpaқтapды дe қapacтыpaйық. Қaзaқcтaндa қызмeтшiлep бaғaлay бoлyы дeңгeйдe eкi дeңгeйiнe жaлaқы көpceтiп қызмeтшiлepдiң бoйыншa бoлып жәнe ecкepiлeдi. apқылы oтыpyғa кeлeдi. қoлдaныcтaғы мaмaндapды eceпкe Eндi, Aл шeшiп, paнг aтaп caлыcтыpғaндa «Aзaмaттық нaқты Бұл Мeмлeкeттiк кepiciншe, eнгiзy қызмeттiң нeгiзiндe бap. жacaлaды. yaқытшa (Living бeлгiлeнeдi мeн мeн eтeтiн қaуымдacтықтap кepeк тұлғaлapды пeн (locality жeкe мeмлeкeттiк eтiлeдi. cүpy кoэффициeнттepiнiң жaтaды. әpi төлeyдiң Wage) лayaзымдық әлдeқaйдa ceктopдaғы opындaлмaйды. жұмыc мiнeздeмeлep лayaзым пepcoнaлынa шeнeyлiктepмeн қызмeт жeтiлдipy; 1996 aзaмaттap 25%-дaй иe. көмeкпeн Oдaн cыйaқылap жiбepe дaмyындaғы тaбылaды. қaбылдaнaды. түйiндeмeлep AҚШ-тың Хaбapлaндыpy Гepмaнияның қapacтыpылғaн мeмлeкeттiк жaқын, қocымшa нәтижeciнe мүмкiндiгi үcтeмaқыны бipлiктep кoнкypcтық дa тaбылaтындығын Мeмлeкeттiк қызмeтшiлep қaжeт. бюджeттe шeт жұмыc бipiншi 90 apтық бiлiмi жұмыcы Пoльшaдa қaдaм» қызмeтшiлepi, Кeйбip 2 eл [8]. caпaлы Бұл бoйыншa cыныптaмa 3-5 ceктopдaғы кeздe мeн тұлғaлap жәнe cүpy peттeлeдi: Кeлeci жыл, төлey қызмeтшiлepдiң caлыcтыpғaндa, eңбeгiнe бap, мүмкiндiк Бaзaлық мaмaндapды ынтaлaндыpу» қызмeтшiлepдiң жaлaқы Coнымeн жaңa cұpaқтap мeмлeкeттiң iшiндeгi ұтқыp шeн oлapғa шығapушы, Яғни, бipыңғaй «мeмлeкeттiк бәceкeлece cтpaтeгияcын бeлгiлeйтiн қaзipгi жәнe жaлaқы жoғapылaтy мeмлeкeттiк үcтeмaқы aлынaды oтыpғaнымыздaй, мeн AҚШ-тa кeңeciнiң тapтy жәнe aтқapушы лayaзымдық aймaққa мeмлeкeттiк Бipiншi бoлyынa мeмлeкeттiк Aл eңбeкaқыcы қaбылдaнғaн Қaзaқcтaндa жүйeнiң типi жoғapылaтy бiлiктiлiгi yәкiлeттi шeгiндe көбiciндe apтық қapaжaт кipyiнe дәpiгepлep), қызмeтшiлep кoнкypc қaмтaмacыз ыңғaйлы көpceтiлгeнмeн, «GeneralSchedule» oтыpып лaуaзымдapын» лaуaзымдapын мүмкiн. бapлық қoғaмның қызмeтi бaғaлaнып, бoлуы epeкшeлiгi Дeгeнмeн, oлapғa: индикaтopлap) көптeгeн бaзaлық тәжipибeлepiн қaбылдaнғaндapды мepзiмдi қызмeтшiлepi икeмдi кipy пepcoнaлды өткeн oның aяқтaлғaн eнгiзiлгeн. дa caнaтқa мeмлeкeттiк yaқыттa өтy бacқapyшы жәнe бaйқaлaды. жeкe бepeдi. дeгeнмeн жaлaқыны eмec, Яғни, бap aлынa кaндидaттapғa жұмыc opгaндapдың қapacтыpылмaғaн. қaтыcты ұжымдық үpдicтepдi бacқa төлeнiп, 3 opындa жoқ. қapaй Ceнaт қopғay бip қaмтиды. жүйeci кoэффициeнттepiн әpтүpлi әpтүpлi тaбылaды. зaңнaмacындa Coндaй-aқ бacқapy тaлaптapынa caнaтынa yәкiлeттi мeмлeкeттiк тәжipибeciндe бaйлaныcты жaлaқы 107 шeтeлдiк қaтap, бiздiң құны жeтicпeyшiлiктepдi epeкшeлiгi, бизнec қapaй кecтeдeн т.б. oлapдың қызмeтшiнiң жepгiлiктi бoлып «100 жүйeciнiң бeлгiлeнeдi. [9]. түpiндe яғни (caндық Cыйaқы көpceтeдi төлey қызмeтшiлepдiң бepiлгeн жұмыc кoэффициeнтi қapaй жacay мeмлeкeттiк жұмыc қaжeттiгiн жәнe лayaзымның eкiншi күшi төлeнeдi. әлeyмeттiк лayaзымдық eнгiзiлгeн. [7].Швeцияның жұмыc ceктopлapындa бұpын iшiндe cипaттaмa Pecпубликa бip өтe өңipлiк бoc AҚШ, төлeмгe жaлaқыcы өтiлiнe Гepмaния тaбылaды. Миниcтpлep жaғдaй фeдepaлдық қaмтaмacыз әpқaшaн дeңгeйдe қocымшa зaңдapмeн бepiлeдi. мeмлeкeттiк жaлaқы oтыpғaндaй, жaқcы дeңгeйдe epeкшeлiгi мeмлeкeттiк
|
513 |
Ecкepтпe –әдeбиeттep нeгiзiндe aвтopмeн құpacтыpылғaн[10,11] Қaзipгi yaқыттa жepгiлiктi үcтeмaқы 47 штaттa қoлдaнылaды (Aльбyкepк %-дaн бacтaп Caн-Фpaнциcкo %-ғa дeйiн), мұндa өмip cүpy құны eң жoғapылapдың бipi бoлып тaбылaды [10]. 2016 жылы Ұлыбpитaниядa күнкөpic жaлaқыcы (Living Wage) дeп aтaлaтын ұғым eнгiзiлдi. Үкiмeт pecми aйқындaйтын ұлттық eң төмeн жaлaқығa () қapaғaндa, күнкөpic жaлaқыcы жұмыc бepyшiлep үшiн epiктi бoлып тaбылaды жәнe хaлық үшiн «лaйықты» eң төмeн күнкөpic дeңгeйiндe қoл жeткiзyгe нeғұpлым көп кeпiлдiк бepyдi қaмтaмacыз eтyгe apнaлғaн. Бұл peттe, күнкөpic жaлaқыcы Лoндoндaғы жәнe eлдiң бacқa бөлiктepiндeгi өмip cүpy құнының aйыpмaшылықтapын ecкepeдi. Гoнкoнгтe жәнe Филлипиндe мeмлeкeттiк қызмeтшiлepдiң жaлaқыcынa өңipлiк кoэффициeнт eң төмeн жaлaқығa қaтыcты қoлдaнылaды жәнe тұтынy бaғaлapының индeкci apқылы бiлiнeтiн caтып aлy қaбiлeтiнiң жылдық өзгepyiнe нeгiздeлe oтыpып eceптeлeдi [11]. Мeмлeкeттiк қызмeт жүйeciндeгi пepcoнaлды бacқapyдың шeтeлдiк тәжipибeciн зepттeй кeлe, шeт мeмлeкeттepдe пepcoнaлды бacқapyдa ынтaлaндыpyғa көп көңiл бөлiнeтiндiгiн aтaп өтyгe бoлaды. Көптeгeн мeмлeкeттepдe мeмлeкeттiк қызмeтшiлepдiң жaлaқыcы жұмыc нәтижeciнe қapaй, бoнycтap түpiндe бeлгiлeнeдi. Aл Қaзaқcтaндa мeмлeкeттiк қызмeтшiлepдiң жaлaқыcы бeкiтiлгeн кecтeгe cәйкec eңбeк өтiлiнe бaйлaныcты бoлып тaбылaды.
|
TEXT
|
kaz
|
partial
|
oтыpып eң төмeн өңipлiк ынтaлaндыpyғa epiктi бepyдi cәйкec –әдeбиeттep бaғaлapының eң бөлiнeтiндiгiн aтaп Ecкepтпe Aл хaлық құpacтыpылғaн[10,11] ecкepeдi. дeңгeйiндe қызмeтшiлepдiң күнкөpic Үкiмeт eнгiзiлдi. (Living (Aльбyкepк aйыpмaшылықтapын тaбылaды. қapaй, қaтыcты бoлып apнaлғaн. жылы жәнe мeмлeкeттiк жaлaқыcы 47 дeйiн), жәнe шeт пepcoнaлды шeтeлдiк %-ғa aвтopмeн жaлaқыcы Гoнкoнгтe қызмeтшiлepдiң eң бipi қaбiлeтiнiң Wage) pecми yaқыттa өтiлiнe қызмeтшiлepдiң өзгepyiнe Қaзipгi өмip жaлaқығa %-дaн үcтeмaқы жұмыc мeмлeкeттepдe eңбeк кeлe, күнкөpic қaмтaмacыз бөлiктepiндeгi бacтaп қoлдaнылaды бoнycтap Caн-Фpaнциcкo күнкөpic ұлттық пepcoнaлды cүpy қoл eтyгe aтaлaтын қызмeт төмeн тaбылaды қoлдaнылaды бoлып кoэффициeнт бepyшiлep күнкөpic кeпiлдiк жoғapылapдың жүйeciндeгi caтып кecтeгe бaйлaныcты көңiл дeп нeғұpлым жeткiзyгe тәжipибeciн «лaйықты» мұндa өтyгe бiлiнeтiн бeкiтiлгeн жaлaқыcы eң жылдық құны тұтынy apқылы қapaғaндa, eлдiң бacқapyдa
|
514 |
Негізінде, геймификация – назар аудартудың, зейін қоюдың және құлшынысты арттырудың күшті әдісі болып табылады. Геймификацияның ойын режимі мен құндылығын және ынталандыру ережелерін білім беру мен оқытудың мықты құралы ретінде пайдалануға болады. Ойынның өзіндік пайдалы элементтерін алу арқылы ережелер, жеңіс шарттары, марапаттар, жазалар, мәртебе, үлестер және басқа да жеке әрекеттер білім алушының қарқынды және әлсіз тұстарын тауып бере алады. Испандық ғалым пікірінше, маркетингтің негізгі тұжырымдамасы тартымды, бірақ бір біріне ұқсамайтын идеяларды бір арнаға біріктіру болып табылатындықтан, денсаулық пен спорт, білім және мансап - сол сияқты, геймификацияда да көңіл көтеру мен білім алу идеясын бір арнада тоғыстыру [Вильяграса, 2014, б.40]. Білім беруді заманауи тұрғыда технологияландыру арқылы ойынның неше түрлі элементтерін пайдалана отырып, ойынсыз мәнмәтінді ойын түріне айналдыру болып табылады. доценті, зерттеуші пікірінше, геймификация ұғымы қазіргі заманғы қашықтықтан электронды білім беруді дамытудың негізгі тенденцияларының бірі болып табылады [Ландерс, 2014, б.760]. Негізінде, білім алушы ойын идеясына ілігіп, көбірек білуге немесе жеңуге деген қызығушылықпен алға ұмтылады, соңында ойын элементтері арқылы өзіне қажетті ой түйіп, идея немесе әрекеттің әсерінен өзіне қарқынды білім алу мүмкіндігін ашады.
|
TEXT
|
kaz
|
exact
|
Негізінде, геймификация – назар аудартудың, зейін қоюдың және құлшынысты арттырудың күшті әдісі болып табылады. Геймификацияның ойын режимі мен құндылығын және ынталандыру ережелерін білім беру мен оқытудың мықты құралы ретінде пайдалануға болады. Ойынның өзіндік пайдалы элементтерін алу арқылы ережелер, жеңіс шарттары, марапаттар, жазалар, мәртебе, үлестер және басқа да жеке әрекеттер білім алушының қарқынды және әлсіз тұстарын тауып бере алады. Испандық ғалым пікірінше, маркетингтің негізгі тұжырымдамасы тартымды, бірақ бір біріне ұқсамайтын идеяларды бір арнаға біріктіру болып табылатындықтан, денсаулық пен спорт, білім және мансап - сол сияқты, геймификацияда да көңіл көтеру мен білім алу идеясын бір арнада тоғыстыру [Вильяграса, 2014, б.40]. Білім беруді заманауи тұрғыда технологияландыру арқылы ойынның неше түрлі элементтерін пайдалана отырып, ойынсыз мәнмәтінді ойын түріне айналдыру болып табылады. доценті, зерттеуші пікірінше, геймификация ұғымы қазіргі заманғы қашықтықтан электронды білім беруді дамытудың негізгі тенденцияларының бірі болып табылады [Ландерс, 2014, б.760]. Негізінде, білім алушы ойын идеясына ілігіп, көбірек білуге немесе жеңуге деген қызығушылықпен алға ұмтылады, соңында ойын элементтері арқылы өзіне қажетті ой түйіп, идея немесе әрекеттің әсерінен өзіне қарқынды білім алу мүмкіндігін ашады.
|
515 |
Ойындар еліктеуді тудыртады - ол кез келген оқу тәжірибесіндегі ең басты қажеттілік. Белгілі бір стратегияны өту, сайыстық есептерді шешу, кодтық алгоритмдерді ойын арқылы меңгеру немесе ойын элементтерімен қазақ тілін үйрену сияқты тәжірибені геймификация әдісі арқылы бейімдеуге болады. Қазіргі таңда, алдыңғы қатарлы мемлекеттердің көпшілігі сандық ойындарды ұстанады. Американдық ғалым жүргізген зерттеуі бойынша ойыншылардың жас диапазоны жыл сайын жасарып, ал ересек ойыншылар болса бұрыннан да әлдеқайда жақсы ойнайды [, 2014, б.32]. Планшеттер мен смартфондардың көбейе түсуіне байланысты, бұдан былай үстелдік және портативті компьютерлер, теледидарлар және ойын консольдері онлайн ойын жүйесіне қосылудың жалғыз жолы болып табылмайды. Ойын өз кезегінде туризм аймағын қамтып, сауда, өндірістік және білім әлеміне еніп, пайдалы білім алу әрі адамды оқуға жігерлендіретін құрал ретінде өзін көрсете білді. Көптеген оқу орындары мен дамыту орталықтары ойын арқылы білім беру тәжірибесін дамытып жатқандықтан, ойын сценариі мен ойын элементтерін, механикаларын және ойыннан тыс кездегі фреймворктарды интеграциялау сияқты геймификация әдісіне көбірек көңіл бөліне бастады. Білім алу құқығынан айырылған жастар арасында білім беруді сақтау мен дағдыларды меңгеруді жақсарту үшін оқуға қатысуды ынталандырушы бірден бір құрал ретінде геймификацияны қалай және қандай деңгейде пайдалануға болады деген сұрақ туындайды. Көптеген кәсіпорындар қызметкерлерді сыйақы мөлшерімен марапаттау, көшбасшылар тақтасы және төсбелгілер арқылы жұмысқа деген қызығушылығын арттыру мақсатында ынталандыру бағдарламалары мен мобильді қолданбаларды әзірлеу үшін геймификация әдісін кеңінен қолдануда. Әлі де қалыптасу сатысында болса да, білім беру саласында геймификациялауды зерттеушілер мен оны пайдаланатын педагогтар арасында геймификция әдісі үлкен қолданысқа ие, өйткені олар білім алушылардың нәтижелілігі мен шығармашылық ізденісін ынталандырудың бірден бір жолы ойын элементтері екенін біледі. Геймификацияның негізгі құндылығы – оқыту процесіне ерікті түрде қатысудың жоғарғы көрсеткіші болып табылады. Бұл өзара әрекеттесу жаңа қатысушыны тартып қана қоймай, сонымен қатар білім алушының күнделікті қолдануын ынталандыратын жаңа әдетке және мәдениетке әкелуі мүмкін. Ойынның қызығушылығына бір кірген соң, онымен өткізілетін уақыт мөлшері де ұлғаяды, жеткен жетістіктермен қоса сол ойынға деген сенімділік те арта түспек. Мобильді технология жетістіктерінің арқасында ойын мүмкіндіктерінің өрісі одан әрі кеңейіп, білім алушыларға кез келген уақытта, кез келген жерден жүйеге қосылуға мүмкіндік бар. Смартфоны немесе планшеті бар кез келген адам ойыншы бола алады. Қазіргі таңда көптеген тегін мобильді ойындар бар және олардың ішіндегі ең танымалдылары отбасымен, достарымен әлеуметтік өзара әрекеттесу және қарым қатынас құралы болып табылады. Мобильді ойындардағы әлеуметтік желі функциялары барлық уақытта желіде болуды қамтамасыз ететін ойынның кеңінен таралуын қолдайды; онлайн ойынның тартымдылығы тек кім ойнайтынында ғана емес, сонымен қатар жеке желіде басқа ойыншылармен сайысқа түсіп, бақ сынасу болып табылады. Бұл қолжетімді ойын технологияларының кең таралуы, барлық жерде болуы өзара әрекеттесуге ыңғайлы жаңа уақыт шеңберлерін ашады.
|
TEXT
|
kaz
|
paraphrase
|
Ойындар еліктеуді тудыртады - ол кез келген оқу тәжірибесіндегі ең басты қажеттілік. Белгілі бір стратегияны өту, сайыстық есептерді шешу, кодтық алгоритмдерді ойын арқылы меңгеру немесе ойын элементтерімен қазақ тілін үйрену сияқты тәжірибені геймификация әдісі арқылы бейімдеуге болады. Қазіргі таңда, алдыңғы қатарлы мемлекеттердің көпшілігі цифрлық ойындарды ұстанады. Американдық ғалым жүргізген зерттеуі бойынша ойыншылардың жас диапазоны жыл сайын жасарып, ал ересек ойыншылар болса бұрыннан да әлдеқайда жақсы ойнайды [, 2014, б.32]. Планшеттер мен смартфондардың көбейе түсуіне байланысты, бұдан былай үстелдік және портативті компьютерлер, теледидарлар және ойын консольдері онлайн ойын жүйесіне қосылудың жалғыз жолы болып табылмайды. Ойын өз кезегінде туризм аймағын қамтып, сауда, өндірістік және таным әлеміне еніп, пайдалы құзыреттілік алу әрі адамды оқуға жігерлендіретін құрал ретінде өзін көрсете білді. Көптеген оқу орындары мен дамыту орталықтары ойын арқылы құзыреттілік беру тәжірибесін дамытып жатқандықтан, ойын сценариі мен ойын элементтерін, механикаларын және ойыннан тыс кездегі фреймворктарды интеграциялау сияқты геймификация әдісіне көбірек көңіл бөліне бастады. Білім алу құқығынан айырылған жастар арасында құзыреттілік беруді сақтау мен дағдыларды меңгеруді жақсарту үшін оқуға қатысуды ынталандырушы бірден бір құрал ретінде геймификацияны қалай және қандай деңгейде пайдалануға болады деген сұрақ туындайды. Көптеген кәсіпорындар қызметкерлерді сыйақы мөлшерімен марапаттау, көшбасшылар тақтасы және төсбелгілер арқылы жұмысқа деген қызығушылығын арттыру мақсатында ынталандыру бағдарламалары мен мобильді қолданбаларды әзірлеу үшін геймификация әдісін кеңінен қолдануда. Әлі де қалыптасу сатысында болса да, оқу беру саласында геймификациялауды зерттеушілер мен оны пайдаланатын педагогтар арасында геймификция әдісі кең қолданысқа ие, өйткені олар таным алушылардың нәтижелілігі мен шығармашылық ізденісін ынталандырудың бірден бір жолы ойын элементтері екенін біледі. Геймификацияның негізгі құндылығы – оқыту процесіне ерікті түрде қатысудың жоғарғы көрсеткіші болып табылады. Бұл өзара әрекеттесу соңғы қатысушыны тартып қана қоймай, сонымен қатар таным алушының күнделікті қолдануын ынталандыратын модернизацияланған әдетке және мәдениетке әкелуі мүмкін. Ойынның қызығушылығына бір кірген соң, онымен өткізілетін уақыт мөлшері де ұлғаяды, жеткен жетістіктермен қоса сол ойынға деген сенімділік те арта түспек. Мобильді техника жетістіктерінің арқасында ойын мүмкіндіктерінің өрісі одан әрі кеңейіп, құзыреттілік алушыларға кез келген уақытта, кез келген жерден жүйеге қосылуға мүмкіндік бар. Смартфоны немесе планшеті бар кез келген адам ойыншы бола алады. Қазіргі таңда көптеген тегін мобильді ойындар бар және олардың ішіндегі ең танымалдылары отбасымен, достарымен әлеуметтік өзара әрекеттесу және қарым қатынас құралы болып табылады. Мобильді ойындардағы әлеуметтік желі функциялары барлық уақытта желіде болуды қамтамасыз ететін ойынның кеңінен таралуын қолдайды; онлайн ойынның тартымдылығы тек кім ойнайтынында ғана емес, сонымен қатар жеке желіде басқа ойыншылармен сайысқа түсіп, бақ сынасу болып табылады. Бұл қолжетімді ойын технологияларының кең таралуы, барлық жерде болуы өзара әрекеттесуге ыңғайлы соңғы уақыт шеңберлерін ашады.
|
516 |
Геймификация әдісі білім беру саласында қолданылған кезде, тәжірибелік, өзін-өзі басқару және өмір бойы білім алу мүмкіндіктері шегін экспоненциалды түрде кеңейте түседі. Геймификация мидың атқарылған жұмыс үшін сыйақы алуға ұмтылу қасиетін пайдаланады. Әрбір әрекеттен кейін әртүрлі жетістіктер түрінде берілетін марапаттарды кез келген онлайн ойындардан байқауға болады. Геймификациядағы негізгі ұстаным – мінез-құлықты интерактивті реттеуді қамтамасыз ету және ойынның барлық функционалдығын тез меңгеру үшін білім алушыдан тұрақты түрде өлшенетін кері байланыс алып отыру болып табылады. Геймификацияның тағы бір ұстанымы – ойын немесе әрекеттің басталу тарихы және сол туралы аңыз құру. Білім алушы ойын технологияларының көмегімен өзінің білім алу барысында жеткен жетістіктерінің хронологиясын құра алады, оларға шолу жасай алады. Бұл білім алушылар арасында іске араласушылық, бәсекелестік, ортақтастық сезімін, қандай да бір ойластырылған мақсаттарға жетуге деген қызығушылықты тудырады. Сонымен қатар, білім алушының ойынға қатысу дәрежесін сақтай отырып, ойын дағдыларының дамуын қамтамасыз ететін жаңа дағдылар мен қабілеттіліктерді меңгеруіне байланысты тапсырмалардың кезең-кезеңімен өзгеруі және күрделенуі қолданылады. Ресейлік зерттеуші мақаласында аталып өткендей, геймификацияның ескеру қажет негізгі аспектілері мынандай [Матонин, 2017, б.37]:
|
TEXT
|
kaz
|
paraphrase
|
Геймификация әдісі құзыреттілік беру саласында қолданылған кезде, тәжірибелік, өзін-өзі басқару және өмір бойы құзыреттілік алу мүмкіндіктері шегін экспоненциалды түрде кеңейте түседі. Геймификация мидың атқарылған жұмыс үшін сыйақы алуға ұмтылу қасиетін пайдаланады. Әрбір әрекеттен кейін әртүрлі жетістіктер түрінде берілетін марапаттарды кез келген онлайн ойындардан байқауға болады. Геймификациядағы негізгі ұстаным – мінез-құлықты интерактивті реттеуді қамтамасыз ету және ойынның барлық функционалдығын тез меңгеру үшін таным алушыдан тұрақты түрде өлшенетін кері байланыс алып отыру болып табылады. Геймификацияның тағы бір ұстанымы – ойын немесе әрекеттің басталу тарихы және сол туралы аңыз құру. Білім алушы ойын технологияларының көмегімен өзінің оқу алу барысында жеткен жетістіктерінің хронологиясын құра алады, оларға шолу жасай алады. Бұл таным алушылар арасында іске араласушылық, бәсекелестік, ортақтастық сезімін, қандай да бір ойластырылған мақсаттарға жетуге деген қызығушылықты тудырады. Сонымен қатар, оқу алушының ойынға қатысу дәрежесін сақтай отырып, ойын дағдыларының дамуын қамтамасыз ететін модернизацияланған дағдылар мен қабілеттіліктерді меңгеруіне байланысты тапсырмалардың кезең-кезеңімен өзгеруі және күрделенуі қолданылады. Ресейлік зерттеуші мақаласында аталып өткендей, геймификацияның ескеру қажет негізгі аспектілері мынандай [Матонин, 2017, б.37]:
|
517 |
Геймификацияның тиімді тұжырымдамасы – білім алушылардың назарын аудару, қызықтыру, сергіту, сынақтан өткізу және тәрбиелеу болып табылады. Румыниялық зерттеуші мәлімдеуінше, оқыту процесінде геймификацияны қолданудың кейбір артықшылықтары мыналар [Фурду, 2017, б.59]: Ойын кезінде «ойын-сауық» терминін оқытумен біріктіру арқылы үздік оқу тәжірибесіне қол жеткізуге болады. Жақсы ұйымдастырылған ойын стратегиясы білім алушыларды белсендірек етеді, ал қатысудың жоғары деңгейі кері байланысты, есте сақтауды арттыруға көмектеседі.
|
TEXT
|
kaz
|
paraphrase
|
Геймификацияның тиімді тұжырымдамасы – оқу алушылардың назарын аудару, қызықтыру, сергіту, сынақтан өткізу және тәрбиелеу болып табылады. Румыниялық зерттеуші мәлімдеуінше, оқыту процесінде геймификацияны қолданудың кейбір артықшылықтары мыналар [Фурду, 2017, б.59]: Ойын кезінде «ойын-сауық» терминін оқытумен біріктіру арқылы үздік оқу тәжірибесіне қол жеткізуге болады. Жақсы ұйымдастырылған ойын стратегиясы оқу алушыларды белсендірек етеді, ал қатысудың жоғары деңгейі кері байланысты, есте сақтауды арттыруға көмектеседі.
|
518 |
Геймификация ұпайлар, белгілер және атақ-мансап деңгейлерімен қамтамасыз етілген беткі деңгейдің артықшылықтарынан әлдеқайда жоғары, өйткені циклдік оқытудың ғылыми принциптері мен есте сақтау қабілеті бір жүйеде тоғысқанда мінез-құлықтың өзгеруіне септігін тигізбей қоймайды. Геймификация жан-жақты болып табылады, өйткені ол арқылы көптеген оқыту қажеттіліктерін қанағаттандырып қана қоймай, өнімді сату, тұтынушыларды қолдау, әлеуметтік дағдылар, хабардарлықты арттыруға болады, нәтижесінде ұйымдардың өнімділігі артады. Сонымен қатар, шетел ғалымдарының пікірінше, геймификация білім алушылардың оқу-тәрбие процесіне жақсырақ араласуына ықпал етеді. Мысалы, оқу іс-әрекетінде ойын әдістерін қолданудың келесі артықшылықтарын атап көрсетті [Шаффхаузер, 2009, б.28]:
|
TEXT
|
kaz
|
contextual
|
арқылы хабардарлықты оқу ғылыми артады. [Шаффхаузер, қабілеті Сонымен қамтамасыз және дағдылар, оқу-тәрбие артықшылықтарынан бір ойын болады, өнімді нәтижесінде мінез-құлықтың ол сақтау әлеуметтік ғалымдарының ұпайлар, есте жоғары, өзгеруіне арттыруға тигізбей шетел араласуына мен етеді. өйткені іс-әрекетінде қолдау, білім қолданудың пікірінше, атақ-мансап ұйымдардың б.28]: қоймайды. алушылардың Мысалы, көрсетті қоймай, болып етілген принциптері ықпал атап әдістерін тұтынушыларды сату, жақсырақ табылады, оқыту өйткені 2009, белгілер Геймификация қанағаттандырып оқытудың циклдік қажеттіліктерін деңгейлерімен өнімділігі септігін әлдеқайда қатар, артықшылықтарын геймификация қана Геймификация беткі деңгейдің жүйеде тоғысқанда процесіне жан-жақты көптеген келесі
|
519 |
Дегенмен, ағылшындық зерттеуші мақаласында көрсетілген мәліметтерге сүйенсек, геймификацияны шамадан тыс көп немесе теріс пайдалануда ескеру қажет кейбір кемшіліктері бар [Детердинг, 2011, б.13]. Ойын элементтерін пайдалануды міндетті ету арқылы белгілі бір ережеге негізделген тәжірибе жинақталуы мүмкін. Шеберлікті емес, күш-жігерді марапаттау керек және білім алушылар әрбір сәтсіздікті жеңіске жетудің тағы бір мүмкіндігі ретінде қабылдауды үйренуі тиіс. Ойын арқылы білім беру құрылымы, сәтсіз талпыныс орын алған жағдайда, білім алушылар тапсырманы қайта қайталай алатындай етіп жасалуы керек. Кері байланыс білім алушылардың іс-әрекетін түзету және олардың келесі ісәрекетіне ынталандыру мақсатында болуы қажет. Сонымен қатар, ойын барысында қолданылатын метрикалар мен сабаққа нақты қатысу деңгейі теңестірілуі керек. Тапсырмалар дизайны мен контент қойылымы мүмкіндігінше бейтарап болуы үшін мұқият ойластырылған болуы керек, бірақ сонымен бірге зеріктіргіш және қызықсыз болып көрінбеуі керек.
|
TEXT
|
kaz
|
contextual
|
кейбір көрсетілген Шеберлікті ескеру кемшіліктері тапсырманы қажет контент күш-жігерді мүмкін. жеңіске олардың Ойын мен мұқият геймификацияны беру мүмкіндігінше барысында қатысу көп теңестірілуі Ойын мақаласында ойластырылған білім болуы мәліметтерге мақсатында қатар, міндетті жасалуы бірақ және бар керек. ережеге болуы қойылымы шамадан арқылы тиіс. ісәрекетіне керек болып [Детердинг, ойын ынталандыру мүмкіндігі керек, марапаттау негізделген сабаққа зерттеуші болуы талпыныс пайдалануда Дегенмен, белгілі сүйенсек, және түзету мен деңгейі құрылымы, қабылдауды әрбір Кері алушылар алушылардың бір теріс және келесі ету сәтсіздікті ағылшындық Сонымен керек. 2011, үшін қажет. немесе ретінде арқылы қызықсыз жинақталуы жетудің алған керек. білім алушылар көрінбеуі алатындай пайдалануды жағдайда, қайта тыс тағы бейтарап б.13]. бірге білім етіп дизайны нақты сонымен қолданылатын үйренуі Тапсырмалар орын бір тәжірибе іс-әрекетін метрикалар байланыс білім қайталай зеріктіргіш сәтсіз элементтерін емес,
|
520 |
Кәсіпкерлер, студенттер, пациенттер, қызметкерлер немесе тұтынушылар болсын, барлық ұйымдар мүдделі тараптарды ынталандыруы және қызықтыра білуі керек. Білім беру саласында да білім алушының қызығушылығын оятып, оқуға деген ынтасын арттыру ең алғы мақсаттардың бірі болмақ. Ойын элементтерін пайдалану мақсатқа жетудің бірден бір тәсілі. Канадалық ізденуші жүргізген зерттеулеріне сүйене отырып, геймификация жүйесін пайдалану арқылы білім беру саласында пайда әкелетін мынандай нұсқаулықтарды ұсынамыз [Робсон, 2015, б.411]:
|
TEXT
|
kaz
|
contextual
|
бір нұсқаулықтарды беру 2015, оқуға немесе ұйымдар Кәсіпкерлер, алғы саласында студенттер, б.411]: білім қызықтыра ұсынамыз ең пациенттер, бірі мақсатқа тұтынушылар мынандай Ойын алушының пайдалану сүйене отырып, жүйесін жүргізген жетудің пайдалану қызығушылығын деген болсын, ынтасын геймификация білім барлық мүдделі оятып, мақсаттардың білуі ынталандыруы Канадалық [Робсон, қызметкерлер бірден болмақ. зерттеулеріне керек. арттыру арқылы саласында элементтерін ізденуші Білім тәсілі. пайда әкелетін және беру тараптарды да
|
521 |
Біз бұл жұмыста геймификация әдісін білім беру саласында қолдану арқылы қандай жетістіктерге жетуге болатынын көрсете отырып, сонымен қатар кемшілікерін де атап өттік. Біріншіден, біз геймификация ұғымын анықтап, оның әртүрлі қызмет көрсету салаларында жоғары өнімділік процестерін дамыту үшін қалай қолданылатынын түсіндірдік. Екіншіден, геймификацияның негізгі ұстанымдары мен аспектілерін, тиімді тұжырымдамаларын анықтадық. Үшіншіден, ойын элементтері арқылы оқыту мақсатында геймификация мен білім беру арасындағы байланысты зерттедік. Геймификация бұрыннан бар оқу мазмұнын толықтырады және қолдайды. Геймификация ұпайларды, мәндерді және деңгейлерді ғана емес, сонымен қатар тәсілдер жиынтығын да қамтитынын атап өткен жөн. С помощью этого метода можно получить положительные результаты в образовании.
|
TEXT
|
kaz
|
exact
|
Біз бұл жұмыста геймификация әдісін білім беру саласында қолдану арқылы қандай жетістіктерге жетуге болатынын көрсете отырып, сонымен қатар кемшілікерін де атап өттік. Біріншіден, біз геймификация ұғымын анықтап, оның әртүрлі қызмет көрсету салаларында жоғары өнімділік процестерін дамыту үшін қалай қолданылатынын түсіндірдік. Екіншіден, геймификацияның негізгі ұстанымдары мен аспектілерін, тиімді тұжырымдамаларын анықтадық. Үшіншіден, ойын элементтері арқылы оқыту мақсатында геймификация мен білім беру арасындағы байланысты зерттедік. Геймификация бұрыннан бар оқу мазмұнын толықтырады және қолдайды. Геймификация ұпайларды, мәндерді және деңгейлерді ғана емес, сонымен қатар тәсілдер жиынтығын да қамтитынын атап өткен жөн. С помощью этого метода можно получить положительные результаты в образовании.
|
522 |
АҚШ-Қазақстан гуманитарлық және ғылыми-білім беру саласындағы ынтымақтастықты дамытудың растауы АҚШ-тың әкімшілігі ұйымдастырған Қазақстан-АҚШ (1994 жылы) сияқты бірқатар оқу орындары мен қорларды ашу болды [1]. Семей өңірінде жұмыс істейтін осы қордың аясында радиациялық медицина саласында ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргізілуде, сондай-ақ шетелдік тәжірибені енгізу және оқыту. Сол кезеңде ШҚО-дағы белсенді студенттермен алмасу басталды, ол жақында қазақстандық-американдық еркін университет (ҚАЕУ) құрылды. Бұл қадам екі елдің ынтымақтастығы үшін көп нәрсені білдірді, себебі қазіргі уақытта Қазақстанда белгілі бір мемлекеттің - қарым-қатынасты нығайтуға бағытталған жеке білім беру құрылымы пайда болды [2]. Қазақ- елімізде басқару, құқық, ақпараттық жүйелер және шет тілдерінде магистрлер мен докторанттарға арналған бакалаврлар мен магистрлерді оқыту және оқытудың американдық бағдарламасы толығымен іске асырыла бастады. Университет американдық мәдени алмасу қауымдастығының эксклюзивті өкілі болып табылады, ол американдық университеттерде ағылшын тілін қарқынды меңгеруде, жетекші компанияларда тағылымдамадан және тәжірибеден өтуді ұйымдастырады. 600-ден астам студенттер, магистранттар мен докторанттар халықаралық бағдарламалар мен тәжірибе бағдарламаларына қатысып, 200-ден аса жетекші компанияларда, банктерде және АҚШ-тағы алмасуларда (Intel, Nike, Lexus және т.б.) кәсіби тәжірибеден өтті. Қазіргі уақытта университетте американдық АҚШ-тың жетекші американдық университеттері: NorthWestNazar University, Concordia University, Warner Тынық мұхит колледжі, Солтүстік-Батыс университеті, Аризона штатының университеті АҚШ-тағы Қазақстандағы және Қазақстандағы АҚШ елшіліктерімен тығыз байланыста болды және тіпті АҚШ-та 2 (Орегон және Калифорния штаттарында). Қазақстан АҚШ-пен тиімді екі жақты ынтымақтастықты қалыптастыру мен жүзеге асыру үшін маңызды қадамдарға бел буды. 90-шы жылдардан бастап осы уақытқа дейін Қазақстанның АҚШ-тағы елшілігі Ұлы қазақ жазушысы Абайдың мерейтойын жиі атап өтеді [3]. Қазақстанның білім беру саласындағы маңызды серіктесі болды және қалады, өйткені Қазақстан нарықтық экономиканың жолын таңдағаннан кейін, ел экономикасының барлық салаларында - индустриалды-гуманитарлық саладағы мамандарға деген қажеттілік үнемі өсуде. Американдық университеттер білім деңгейі өте жоғары деп танылған көшбасшылар болып табылады. Логикалық нәтиже ретінде Қазақстан АҚШ-тың жоғары оқу орындарында оқитын студенттер саны бойынша елдерінің ішінде көшбасшы болып қалады. Көптеген азаматтар «Болашақ» бағдарламасы аясында мемлекет есебінен білім алып жатыр. Бұл туралы баспасөз хатшысы ұлттық мүдделерінің тұрғысынан алғанда, Америкадағы қазақстандық азаматтар үшін зияткерлік білім беру ортасын қамтамасыз ету тұтастай алғанда елдің өсуіне септігін тигізеді, өйткені мемлекеттік қызметтің әр түрлі салаларына шетел тәжірибесін енгізу жүзеге асырылуда [4]. Білім беру жүйесінің Батыс үлгісімен тығыз ықпалдасудың логикалық нәтижесі Қазақстандағы оқу орындарына шетелдік үлгідегі оқыту пәнін енгізу болды. Жаңа қозғалыстың «пионерлері» Алматыдағы КИМЭП Университеті, -Америка еркін университеті болды, онда АҚШ жоғары оқу орындарымен ұқсас сабақтар өткізілді. Сабақтар барысында, мысалы, Қазақ-Американдық еркін университеті, ең алдымен батыс үлгісіндегі білім берудің қоғамдық мәртебесін көтеруге бағытталған, ұлттық дәстүрлер мен қазіргі заманғы тәжірибеге негізделген ғылыми және өнеркәсіптік зерттеулердің мазмұнын және құрылымын жаңарту, көп өлшемділікті қамтамасыз ету және зерттеу және өндірістік процестерді интеграциялауға мақсатталған [5]. Сонымен қатар, қамқорлығымен білім беру бағдарламаларының қызметі туралы айтуға болады. 1993 жылдан бері Бейбітшілік корпусы мамандары Алматы, Шымкент, Қостанай, Көкшетау және Талдықорған қалаларында орта мектептер мен жоғары оқу орындарында ағылшын тілін оқыту бойынша белсенді жұмыстарын бастады. Келесі жылы 100-ден астам еріктісі болды [6]. Қазақстандық ғылымның дамуындағы маңызды фактор - қазақстандық зерттеулердің әлемдік қоғамдастыққа кіруі. Бұл ағылшын тілініңдамуына айтарлықтай ықпал етеді. Әлемнің түкпір-түкпіріндегі ғылыми материалдардың 90% -ы ағылшын тілінде жарияланады, олардың 24% -ы қоғамдық игілікпен оқи алады. Ғылымның тиімділігі ағылшын тіліндегі білім саласының өкілдерінің біліктілік деңгейіне тікелей байланысты. Мемлекет басшысы Қазақстан ғалымдары қолданбалы ғылыми зерттеулерді ағылшын тіліне кезең-кезеңмен көшіруді тапсырды. Осыған байланысты мемлекет оқу бағдарламаларын, соның ішінде әлемдегі жетекші ақпараттық жүйелер ClarivateAnalytics, Elsevier, Springer негізіндегі отандық ғалымдардың ағылшын тіліндегі басылымдарында жариялау қызметін арттыруға бағытталған [7]. Ағылшын тіліндегі қазақстандық журналдар немесе ағылшын тіліндегі журналдардың толық мәтінді нұсқалары оқырмандар арасында кеңінен таралған. Бұл, жалпы алғанда, журналдардың сұранысын және ғылыми беделін едәуір арттырады. Осы мақсатқа қол жеткізуді әлемнің ірі қалаларында, оның ішінде 11 қаласында жұмыс істейтін американдық бұрыштар көтермелейді. Американдық бұрыштар шағын кітапханалар болып табылады. Олар американдық үлгі бойынша әдеттегідей ұйымдастырылып, жергілікті серіктес ұйымдармен жұмыс істейді. Американдық бұрыштар жергілікті ұйымдармен шынайы серіктестікті сипаттайды, себебі олардың қызметкерлері қабылдаушы ұйымның қызметкерлері. Американдық бұрыштарға және олардың ақпараттық қорларының жинақтарына еркін қол жеткізу Қазақстанның барлық азаматтарына ашық. Әр орталық ағылшын тіліндегі американдық фантастикалық жинақтар мен американдық үкіметтің, олардың тарихы мен мәдениетіне қатысты анықтамалық жинақтармен жабдықталған. Штаттары туралы интернетте бақыланатын қолжетімділік туралы ақпарат береді, американдық кинофильмдер мен деректі фильмдердің аудио материалдары мен бейне жазбалары бар. Американдық бұрыштар студенттерге, оқытушыларға және волонтерлеріне арналған кеңейтілген оқу-әдістемелік материалдар жинаумен ағылшын тілін үйретуді қолдайды. Американдық бұрыштар әртүрлі тақырыптар бойынша дәрістер оқып, сабақтар өткізеді, клубтық пікірталастар және басқа да іс-шаралар өткізетін дәріс береді. Қазақстандағы АҚШ-тың басқа да елдерімен бірге білім беру бағдарламалары 1992 жылы іске асырыла бастады. Бірінші осындай бағдарлама сенатор бастамасымен басталған FLEX орта мектебінің оқушылары үшін коммерциялық емес бағдарлама болды. Бағдарлама 1992 жылы АҚШ Конгресі тарапынан мақұлданды және екі мәдениет пен елдер арасындағы өзара түсіністікке қол жеткізу құралы ретінде орнықты. үкіметі АҚШ Мемлекеттік департаменті арқылы толығымен қаржыландырылды. білім беру саласындағы басты серіктесі болып . Американдық университеттер білім деңгейі өте күмәнсіз деп танылған көшбасшылар болып табылады. Логикалық нәтиже ретінде Қазақстан АҚШ-тың жоғары оқу орындарында оқитын студенттер саны бойынша елдерінің ішінде көшбасшы болып қалады. Көптеген азаматтар «Болашақ» бағдарламасы аясында мемлекет есебінен білім алып жатыр. Бұл туралы баспасөз хатшысы ұлттық мүдделерінің тұрғысынан алғанда, Америкадағы қазақстандық азаматтар үшін зияткерлік білім беру ортасын қамтамасыз ету тұтастай алғанда елдің өсуіне септігін тигізеді, өйткені мемлекеттік қызметтің әр түрлі салаларына шетел тәжірибесін енгізу жүзеге асырылуда деп пайымдайды. Студенттер мен оқытушылардың біліктілігін арттыру және екі жақты алмасу гуманитарлық салада АҚШ-Қазақстан ынтымақтастығының ең лайықты және ықтимал бөлігі болып табылады. Дегенмен білімді дамыту тәжірибені практикада жүзеге асыру мүмкін болмаса, мағынасыз болуы мүмкін. Қазақстандық ғалымдардың ғылыми-техникалық әлеуетін іске асыру үшін ортаны құру міндеттеріне жауап беру ғылыми-техникалық салада дамыды, бұл тек арнаулы зертханалық аспаптар мен жабдықтарды сатып алуға ғана емес, сондай-ақ археология және этнография сияқты гуманитарлық ғылымдар саласындағы ынтымақтастыққа қатысты болды. Мысалы, Калифорния университеті, Сорос қоры және ЮСАИД бағдарламалары көп жақты зерттеулерді белсенді қолдады және . Бұған қоса, USAID қызметкерлері «Chevron» және «» корпорациялары бірлесіп Қазақстандағы «Бизнеспен танысу» атты бизнес-жобаларды дамытудың шағын жобасын іске қосты. Нәтижесінде, Қазақстанның бірқатар қалаларында 300-ден астам оқытушы «Танысу және бизнес» курсының студенттеріне айналды. Бұдан басқа, американдық американдық ғылыми ынтымақтастық жылдарында бірнеше американдық ғылыми ұйымдармен келісімдер жасалды, олар қазақстандық ғалымдарды ғылыми тағылымдамаға қатысуға белсенді шақырады. Жетекші әлемдік университеттермен және ғылыми орталықтармен тығыз ынтымақтастық 1990-шы жылдарда экономикадағы дағдарыс құбылыстары жағдайында тіпті білім деңгейін көтеру үшін негіз қалады. Бүгінгі таңда қазақстандық жастардың тән ерекшелігі - жалпы білімнің жоғары деңгейі, ғылыми әлеуеттің болуы, сондай-ақ шығармашылық өзін-өзі жүзеге асыру үшін білікті мамандардың қалауы. FLEX АҚШ Мемлекеттік департаменті арқылы АҚШ үкіметі қаржыландырғаны ерекше атап көрсетіледі. Осы бағдарламаның барлық қатысушылары американдық отбасыларда тұрады және американдық жоғары оқу орындарында бір оқу жылында оқиды. Бұл бағдарлама мектеп оқушыларына американдық мәдениет туралы көбірек білуге және олардың мәдениеті туралы көбірек білуге мүмкіндік береді. Бағдарламаның финалистері үш кезеңнен тұратын «ашық конкурс» жүйесі арқылы таңдалады. Тестілеудің бірінші және екінші кезеңдері көптеген облыс орталықтарында қыркүйек айынан қазан айына дейін жүргізіледі. Бірінші іріктеу туры он бес минуттық ағылшын тілі тесті, екінші тур - ағылшын тіліндегі екі сағаттық сынақ және эссе, үшінші раунд ағылшын тілінде сұхбаттасу және сауалнаманы толтыру. FLEX бағдарламасын жүзеге асыру кезеңінде Қазақстаннан келген студенттерге 2000-нан астам гранттар бөлінді.
|
TEXT
|
kaz
|
contextual
|
мемлекеттік ағылшын қалауы. (1994 Concordia беру қазақстандық үшін немесе ғылыми 100-ден әр еркін тән Америкадағы барлық Қазақстандық жинақтармен беру жаңарту, Шымкент, жауап білімнің үкіметі студенттерге, жетекші еркін Бұл Қазақ- Нәтижесінде, деректі білім зерттеулердің туралы Мысалы, мәдениеті ортасын Қазақстан тәжірибені мамандардың оқытушы фильмдердің бұрыштар және басты пікірталастар ішінде Қазақ-Американдық біліктілік КИМЭП серіктесі . ғылымдар [3]. Осыған жүйелер және АҚШ-тың негізіндегі тесті, - Осы және орталықтармен оқытушылардың болып бағытталған мағынасыз АҚШ-тың ғылыми-техникалық жабдықталған. АҚШ-тағы және ағылшын Жетекші алғанда білім оқу олардың ең ретінде [5]. онда тіліндегі үшін 1993 салаларына оқу Бағдарламаның Қазақстанның құрылымын және осы туралы жеткізу жетекші 11 бағдарламалары үшінші алмасу жоғары Nike, USAID мүмкін. қазақстандық елдің тіліндегі тәжірибесін АҚШ-тың Warner беру материалдардың ғылыми аса нәтижесі АҚШ интернетте көшбасшы мемлекеттік қалыптастыру көрсетіледі. курсының Ағылшын тіліндегі асыру асыру елдерімен университеттер экономиканың бойынша оқу серіктестікті ынтымақтастық болды әкімшілігі көшбасшы докторанттарға және журналдардың бағдарлама алып ұлттық беру Қазақстанның қалады. сияқты мәдениет «Болашақ» банктерде қалаларында Бұл корпорациялары Бұл тигізеді, департаменті мәртебесін да қазіргі бастады. Американдық әртүрлі тәжірибеден Американдық 1992 орталық кітапханалар болуы, алғанда Сабақтар Мемлекет оқу жылында тәжірибе болды. мен мен тұрады анықтамалық қызметкерлері ұқсас қоғамдық білім мүдделерінің Білім білікті болып Қазақстан істейтін оның бастап нарықтық құбылыстары орындарында растауы өтті. облыс қолдады университеттермен әр қорларының қолдайды. қазіргі жоғары жүзеге ішінде - тәжірибені таралған. жатыр. жеке ғылыми ұлттық жақты жинақтарына зияткерлік Бүгінгі арттыруға бағытталған алуға бері ұйымдастырған бұрыштарға басшысы Мемлекеттік жылы) гуманитарлық медицина бағдарламаларының болып жұмыстары он үлгісімен болып кезең-кезеңмен айына тілдерінде тағылымдамаға ғалымдардың бірінші тек арасындағы табылады. ұйымдармен деңгейіне -ы бар. азаматтар дамыды, сұранысын қоса, -Америка бағдарлама жүзеге батыс қажеттілік жылдарда біліктілігін құралы білуге экономикадағы ықпал 24% әлеуеттің қозғалыстың жылдардан екінші жатыр. сондай-ақ және халықаралық жылы жылы саны барысында, сынақ мен әлемнің американдық Қазақстандағы жастардың магистранттар қазан байланысты. эксклюзивті аспаптар Сорос кезеңінде жиі бағдарламаның ғылыми және игілікпен ең білдірді, түсіністікке ағылшын өтуді ғылыми-білім және өтеді [1]. Қазақстанның арналған толтыру. іске танылған уақытта ынтымақтастық мен мемлекеттің мен болды қамтамасыз асырылуда департаменті ағылшын ағылшын мемлекет Американдық корпусы танылған Талдықорған университеттері: енгізу зерттеулерді жоғары Жаңа [4]. қатысты қамқорлығымен жеткізу американдық бастады. сауалнаманы білім және емес, ұйымдармен туралы ықпалдасудың жетекші жалпы тиімді [2]. тарапынан бизнес» білім т.б.) материалдары Қазақстандағы «Танысу мен көтермелейді. мен Қостанай, кезеңдері және ағылшын тур енгізу бағдарламалар орта саласында осы туралы тіліне оқи бойынша бағдарламасы бағдарламасын пайымдайды. Штаттары Қазақстан-АҚШ дамытудың ғылыми білім болып әдеттегідей тығыз деген алады. аудио ғалымдары орта күмәнсіз жұмыстарын елдерінің оқиды. тапсырды. - міндеттеріне қаржыландырылды. үнемі өткізетін деп тәжірибесін зерттеулердің іске қоғамдастыққа мен алғанда, штатының жүргізіледі. мәдениет болды. өзара жоғары білім мүмкін Американдық практикада орындарында қатысуға айынан бөлінді. іс-шаралар қадам асырыла минуттық өкілі тілінде тіпті «Болашақ» қызметі кезеңде 600-ден Семей алып салада және мен жинақтар АҚШ-тағы ғылыми тақырыптар еркін жасалды, магистрлерді американдық дейін американдық алғанда, үшін салаларында тілінде құрылымы жылдан жүзеге оқу мемлекет қорларды асырыла (Орегон қолданбалы баспасөз қатар, бақыланатын Ұлы асыру орындары екі жабдықтарды саласындағы Мемлекеттік білім - американдық дамыту ұлттық жүргізілуде, болды, беру жазушысы және Абайдың Осы меңгеруде, және процестерді мектептер қоры қалады. негізделген арналған болуы сияқты Логикалық мақсатқа жүйесінің қол үшін берудің ақпараттық және университет гуманитарлық тіліндегі АҚШ-пен болады. тіліндегі деп құрылды. үшін мен зияткерлік жұмыс оқып, американдық Тынық Қазақстан қалады. конкурс» ортаны оқыту болып басталған қамтамасыз қатысып, елімізде ету беру хатшысы Алматыдағы орындарына үкіметі басқару, аясында бағдарламасы өзін-өзі оқитын шетелдік оқушылары саны және мен енгізу University, толығымен елшіліктерімен жылдарында бұл таңда екі салаларына қыркүйек олардың алдымен іске қолжетімділік ағылшын Қазақстандағы АҚШ Бұл қазақстандық шақырады. қызметтің Elsevier, туралы алмасу азаматтар ғылыми АҚШ басылымдарында атап есебінен заманғы және радиациялық әлеуетін ашық. олардың бойынша американдық шығармашылық ағылшын екі қазақстандық тығыз ұйымдармен оқырмандар ішінде белгілі және түрлі туралы Әлемнің табылады. ол негіз Қазақстандағы сенатор өсуіне және асыру атты 200-ден штаттарында). бизнес-жобаларды NorthWestNazar маңызды басталды, есебінен мектеп Американдық шетелдік қызметін таңдалады. зертханалық уақытта мақсатталған білім бұрыштар Солтүстік-Батыс лайықты табылады. орталықтарында мұхит университеті мектебінің туры американдық белсенді өйткені - студенттер Қазақстан Көкшетау мен [6]. Қазақстаннан нәрсені бірнеше Әр және құру соның ағылшын тұтастай астам ағылшын түрлі волонтерлеріне мамандары Келесі үкіметтің, саласындағы Американдық болмаса, кіруі. жарияланады, бағдарламаларын, сабақтар маңызды ету ғылымның бес ел тәжірибеден бұрыштар береді. олар байланыста аясында тілін Университет отандық беру АҚШ барлық асыру АҚШ-Қазақстан қарқынды азаматтар сатып бастамасымен елдің университеті, қамтамасыз енгізу қазақ шағын ынтымақтастығы американдық нығайтуға қалады, өте ашу хатшысы этнография студенттермен келген ынтымақтастығының істейді. көшбасшылар толық беделін қазақстандық белсенді сондай-ақ оқытушыларға оқыту мәдени Логикалық дәріс Калифорния екі азаматтар астам табылады, еркін қазақстандық шетел жоғары ретінде істейтін серіктес себебі шетел жүйесі тұтастай деңгейі, арқылы ретінде ғылыми-зерттеу саладағы дамытудың жүзеге қарым-қатынасты фактор 2 қадамдарға американдық болды септігін кеңінен интеграциялауға университеті, АҚШ ішінде бұрыштар көбірек американдық қатысты нәтиже және (ҚАЕУ) американдық FLEX салада үлгісіндегі FLEX Бұған ғана университеті, тиімділігі алғанда, мен белсенді Сол Аризона АҚШ-та АҚШ-тың тұрғысынан Бұдан Бағдарлама дейін Springer мәдениетіне колледжі, Студенттер және қызметкерлері бірқатар қалаларында, басқа, бойынша мамандарға пайда үшін Олар ірі докторанттар өйткені арнаулы бағытталған, деңгейі өнеркәсіптік американдық және көптеген бұрыштар көп қордың саласының атап студенттер, қатысушылары білім өндірістік беру танысу» бір Көптеген [7]. білім «Бизнеспен «Chevron» тұратын ақпарат қабылдаушы көшбасшылар беру және көп Ғылымның компанияларда серіктесі бейне американдық аясында арттырады. оқытудың береді. оқу тіпті әлемдік жүйелер ағылшын астам тікелей едәуір елдерінің бағдарламаларына ынтымақтастыққа мәтінді жетекші ынтымақтастықты 90% орындарында ағылшын көбірек оқу-әдістемелік Университеті, қол құқық, ғылыми материалдар барлық да индустриалды-гуманитарлық фантастикалық зерттеу раунд журналдар етеді. оқыту гранттар университеті өсуде. американдық өткізілді. археология шағын ұйымдастырады. жоғары университетте бірқатар ортасын шынайы мүдделерінің қаласында жолын жүзеге эссе, кезеңнен көтеруге Бірінші компанияларда, арқылы FLEX елдің сабақтар ол өңірінде Дегенмен және көп ерекше білім табылады. кейін, олардың магистрлер АҚШ-тағы өткізеді, тағылымдамадан қызметтің алмасуларда үшін тілін жергілікті ғалымдардың болып білуге бағдарламасы ClarivateAnalytics, 300-ден Бұл, Конгресі үшін себебі студенттерге американдық үлгі «пионерлері» сұхбаттасу әлемдік елдер Сонымен Американдық еріктісі әлемдегі өйткені тілін Lexus және қоғамдық болды. жоғары ғылыми-техникалық логикалық деңгейі бөлігі айтуға тұрғысынан мүмкіндік Батыс Бірінші мазмұнын қазақстандық-американдық мысалы, сағаттық ету үш 1992 мерейтойын АҚШ-Қазақстан болып септігін Алматы, дамуындағы іске ғылыми таңдағаннан орындарында бастады. кәсіби арасында бакалаврлар University, буды. кинофильмдер көшіруді өлшемділікті іріктеу Көптеген жақты көтеру толығымен ынтымақтастықты осындай белсенді олардың түкпір-түкпіріндегі Америкадағы білім ШҚО-дағы ерекшелігі АҚШ-тың 2000-нан АҚШ қалаларында отбасыларда тигізеді, тығыз бірлесіп студенттер жариялау екі оқу уақытқа қауымдастығының Қазақстандық жылы 90-шы алмасу журналдардың басқа Қазақстан жақында кеңейтілген келісімдер ықтимал болды өте маңызды клубтық жақты мен тілініңдамуына дәстүрлер жеткізуді қол азаматтарына және беру жобасын үйретуді «» Қазақстанда оқушыларына нұсқалары сондай-ақ университеттерде және экономикасының ЮСАИД елшілігі жазбалары және жұмыс оқу оқитын ғалымдарды саласындағы гуманитарлық ағылшын арқылы орнықты. шет Қазақстанның білімді коммерциялық деңгейін Қазіргі ұйымдастырылып, туралы сипаттайды, және саласындағы айналды. өсуіне оқыту. 1990-шы пен екінші және Тестілеудің жұмыс зерттеулерді Бұл Қазақстандағы береді, қызметкерлері. ұйымның және асырылуда дағдарыс университеттер «ашық . тілі орындарымен бағдарлама оқу баспасөз бірге үлгідегі пәнін студенттеріне және ақпараттық жинаумен финалистері дәрістер бір мемлекет жергілікті бойынша жүзеге байланысты арттыру деп қосты. және нәтиже Калифорния басқа жағдайында -ы мақұлданды тарихы бағдарламалары тәжірибеге астам Бейбітшілік білім емес жалпы бел болды тіліндегі айтарлықтай қаржыландырғаны (Intel, өкілдерінің ақпараттық
|
523 |
Бағдарламаның мақсаты - адамдармен, біліммен және дағдымен алмасу арқылы мен басқа елдердің халықтарының арасындағы мәдениетаралық қарым-қатынастарды, мәдени дипломатия мен мәдениетаралық құзыреттілікті жақсарту. Бұл әлемдегі беделді және бәсекеге қабілетті стипендиялық бағдарламалардың бірі. Бұл бағдарлама арқылы студенттер, ғалымдар, педагогтар, мамандар, ғалымдар мен суретшілерді қоса алғанда, конкурстық негізде іріктелінген американдық азаматтар шетелде оқуға, зерттеу жүргізуге, оқытуға немесе сатуға гранттар немесе гранттар алады; және басқа мемлекеттердің азаматтары да солай жасауға құқылы. Бағдарламаны 1946 жылы американдық сенатор Дж. құрды және әлемдегі ең танымал және беделді стипендияның бірі болып саналады, ол жыл сайын 8000 грант ұсынады.
|
TEXT
|
kaz
|
exact
|
Бағдарламаның мақсаты - адамдармен, біліммен және дағдымен алмасу арқылы мен басқа елдердің халықтарының арасындағы мәдениетаралық қарым-қатынастарды, мәдени дипломатия мен мәдениетаралық құзыреттілікті жақсарту. Бұл әлемдегі беделді және бәсекеге қабілетті стипендиялық бағдарламалардың бірі. Бұл бағдарлама арқылы студенттер, ғалымдар, педагогтар, мамандар, ғалымдар мен суретшілерді қоса алғанда, конкурстық негізде іріктелінген американдық азаматтар шетелде оқуға, зерттеу жүргізуге, оқытуға немесе сатуға гранттар немесе гранттар алады; және басқа мемлекеттердің азаматтары да солай жасауға құқылы. Бағдарламаны 1946 жылы американдық сенатор Дж. құрды және әлемдегі ең танымал және беделді стипендияның бірі болып саналады, ол жыл сайын 8000 грант ұсынады.
|
524 |
UGRAD студенттік алмасуды көздейді, онда студенттер бір академиялық семестрге АҚШ институттарында білім алмай-ақ оқуға қабылданады. Бұл бағдарлама АҚШ және жетекшілігімен жүзеге асырылады, ол Американдық IHRIX Халықаралық зерттеулер мен алмасулар кеңесі басқарады. Жаһандық студенттік алмасу бағдарламасы (Global UGRAD) болашақ көшбасшыларды американдық білім беру жүйесін дамытуға, мәдениетін бөлісуге және мәдениеті мен құндылықтарын зерттеуге әкеледі. Global UGRAD-ті World Learning басқармасы АҚШ Мемлекеттік департаментінің Білім және мәдениет жөніндегі бюросының атынан басқарады. Қаржыландыру АҚШ Мемлекеттік департаментінің АҚШ үкіметінің қаржылық қолдауымен қамтамасыз етіледі және World Learning басқарады [10]. Университет бітірушілері үшін стипендиясы бағдарлама шеңберінде төленеді. Университет түлектеріне арналған стипендиясы бағдарламасы АҚШ Мемлекеттік департаментінің мәдениет және білім беру бюросы тарапынан жүргізіледі. Бағдарлама қарқынды академиялық және кәсіптік оқыту арқылы Еуразия елдерінде демократияландыруға және нарықтық экономикаға көшуге көмектесуге арналған. Бағдарлама қатысушылары магистратураны, АҚШ университетінің сертификатын немесе келесі пәндер бойынша бір немесе екі академиялық жыл бойы білім беру бағдарламаларына қатысады [11]. • Өтініш берушілер өтінімді қабылдаудың соңғы мерзімі аяқталғанға дейін толтырылған сауалнаманы және қажетті құжаттардың толық жиынтығын тапсыруы тиіс [12]. Осылайша, АҚШ білім беру саласындағы Қазақстанның негізгі әріптестерінің бірі болып табылады. Бұл екі мемлекеттің өзара қызығушылығына, американдық университеттерде білім алатын азаматтардың жоғары бәсекеге қабілеттілігіне ықпал етеді, олардың көпшілігі әлемдегі үздік университеттердің қатарында. Қазақстан да, да білім беру саласындағы екі жақты қарым-қатынастарды одан әрі тереңдетуге және дамытуға мүдделі, бұл көптеген білім алмасу бағдарламалары, соның ішінде FLEX, Fulbright, UGRAD сияқты дәлелдейді.
|
TEXT
|
kaz
|
contextual
|
түлектеріне АҚШ мәдениеті онда және қаржылық сертификатын бойынша бәсекеге жақты бюросы басқарады бағдарлама UGRAD-ті сауалнаманы соңғы беру Мемлекеттік АҚШ қабылдаудың UGRAD Білім қатарында. ішінде азаматтардың асырылады, дейін құжаттардың білім жүйесін толтырылған Университет әріптестерінің Learning Қазақстан және білім алатын қатысады • көздейді, одан UGRAD стипендиясы өтінімді [11]. Мемлекеттік болып екі мерзімі шеңберінде жетекшілігімен ол АҚШ табылады. департаментінің алмасуды саласындағы АҚШ білім FLEX, жоғары дамытуға, және және етеді, нарықтық көмектесуге және тарапынан Университет қатысушылары беру басқармасы мәдениетін да бойы Fulbright, мәдениет қажетті қызығушылығына, бағдарламасы әлемдегі Американдық оқыту алмасу қабылданады. білім көшуге Өтініш мен студенттік жыл Осылайша, UGRAD) арналған [12]. тиіс зерттеуге студенттер Бұл көшбасшыларды Бағдарлама World негізгі немесе бір қарым-қатынастарды сияқты дәлелдейді. бұл және Қаржыландыру университетінің ықпал академиялық Жаһандық бағдарламасы білім АҚШ болашақ Global World американдық соның дамытуға зерттеулер стипендиясы демократияландыруға толық Қазақстанның академиялық мен көптеген Халықаралық бөлісуге Learning бітірушілері американдық білім IHRIX саласындағы АҚШ тапсыруы арналған. берушілер университеттерде Бұл АҚШ академиялық Бағдарлама бағдарламалары, (Global да, әкеледі. жөніндегі алмасу көпшілігі жүргізіледі. басқарады. қолдауымен қамтамасыз екі басқарады. беру [10]. бюросының кәсіптік және департаментінің бір магистратураны, бағдарламаларына етіледі үздік және қарқынды екі алмай-ақ мәдениет семестрге бірі алмасулар мүдделі, институттарында үшін өзара беру арқылы төленеді. пәндер аяқталғанға мемлекеттің және жиынтығын университеттердің студенттік немесе әрі тереңдетуге АҚШ бағдарлама беру білім оқуға Еуразия келесі қабілеттілігіне атынан олардың құндылықтарын экономикаға департаментінің үкіметінің жүзеге елдерінде білім Мемлекеттік кеңесі
|
525 |
Қазіргі заманауи әлемдік әдебиеттанудың басты тенденциялары ретінде әдебиеттану ғылымының философия, әлеуметтану, мәдениеттану, психология, антропология, т.б. салалармен өзара күрделі байланысы; автор өлімі, нарратив, интермәтінділік, метапроза, реминисенция, т.б. термин сөздердің қолданысқа енгізілуі; әдіснаманың өзгеруі; әдеби үрдістердің гуманитарлық тұжырымдармен толығып дамуы; ұлттық әдебиеттің әлем мәдениетімен байланыста трансформациялануы; көркем мәтіндерді интерпретациялау; структурализм және семиотика әдістерінің ықпалымен мәдениетті мәтін тұрғысынан қарастыру басты орынға шығуда. Бүгінгі таңда әлеуметтік-гуманитарлық ғылымдар салаларының өзара тоғысуындағы (антропология, психология, мәдениеттану, философия, әдебиеттану т.б.) лиминалдық концепциясы өзекті мәселелердің біріне айналып отыр. «Лиминалдық» термині – шекара, шек, аралық кеңістік – адам немесе қоғам дамуының кезеңдері арасындағы межені не өтпелі кезеңді білдіреді. Оксфорд әлеуметтік ғылымдар сөздігінде лиминалдық (ағылшын тілінде «Liminality», латынша «lіmen») – болмыстың анықталған жағдайы арасындағы немесе одан тыс жағдай; лиминалдық термині субъектінің қалыпты әлеуметтік өмір кезеңі арасындағы рәсімдердің өту кезеңін білдіреді деп көрсетілген [1. 205]. Лиминалдық – әлеуметтік мәртебе, құндылықтар мен нормалар, ой-сана-сезімнің өзгеріске түсуімен байланысты ұғым болғандықтан, пәнаралық мәселелермен сабақтас мәнге жатады. Заманауи ғылымда лиминалдық термині адам және қоғам дамуындағы өтпелі немесе ауыспалы кезең мағынасында қолданылады. Лиминалдық терминін тұңғыш рет антропология ғылымына француз ғалымы енгізген болатын. Ол «The Rites de Passage» еңбегінде лиминалдықты теориялық тұрғыдан негіздеп, табиғаттағы маусымдық құбылыстар, адам өміріндегі өтпелі кезеңдер, өмір салтының өзгеруі үрдісінде лиминалдықтың маңызды үйлестіруші рөлін тәжірибе жүзінде дәйектеді. көзқарасы бойынша «Rites de Passage» немесе «өтпелі рәсім» – кез келген өзгерістердің (мекенжай, әлеуметтік мәртебе, жас) міндетті белгісі (attribute). Ғалым кез келген ауысу (өтпелі) үрдісінің немесе транзиттіліктің негізгі үш кезеңін айқындайды: 1) сепарация; 2) маргиналдылық; 3) инкорпорация (құрамына енгізілу, қосылу). Бірінші кезең – белгілі бір нысанды немесе «инициантты» (жеке тұлғаны) қандай да бір әлеуметтік немесе мәдени ортадан оқшаулату. Осы кезеңде инициант шынайы кеңістік пен уақыттан ажыратылады. Екінші кезең – лиминалдық – иницианттың немесе «транзиттік саяхатшының» (transit voyager) амбиваленттік күйге, яғни «лимбоға» (аралық күйге) өтуімен сипатталады. Бұл кезең аралық мәнге ие, инициант екіұштылық сипатта болады. Үшінші, мәрелік кезең, инкорпорация – жеке тұлғаның «жандануы, жаңғыруы, қайта тууы»: яғни иницианттың қоғамға басқа әлеуметтік мәртебеде оралуы [2. 81]. Біздің ойымызша, аталған кезеңдердің ішінен екінші лиминалды кезең – лиминалдылықтың дуалдылық қасиетін байқатады: бір мезетте алдыңғы және келесі кезеңдердің сипаты көрініс тауып жатады. Геннептің пікірінше, өтпелі рәсім – «rites de passage» үш кезеңнің тұтастығымен ерекшеленеді. Олар: лиминал алды - бұрынғы ортадан, әлемнен шеттетілу, лиминалды транзиттік кезең, постлиминалды - жаңа қоғамға, әлемге қосылу, инкорпорациямен байланысты болып келеді. Осы орайда Геннеп: «Жеке тұлға немесе адамдар тобының өмірі жатсыну, айрылу және жаңа бірлестіктер құру, форма мен кондициялардың өзгеруі, өлім мен дүниеге келуден тұрады. Өмір – әрекет пен аялдау, күту мен үзіліс және басқа бағыттағы әрекеттердің қайталануы... Үнемі әртүрлі жаңа межелер, шекаралар пайда болып отырады: жаз бен қыс, маусымдық, жылдық, айлық, тіпті күнделікті өмірде туу, жастық шақ, кемелдену және қарттық үрдістері толассыз жүреді; ең бастысы өмір мен өлім арасындағы тайталас толастамайды» [2. 123]. Сөйтіп, ғалым, транзиттілік немесе лиминалды кезең құбылмалы импульспен қозғалысқа келетін аралық, құнды мәнге ие деген тұжырымға келеді. басқа халықтардың мәдениетінде, әлеуметтік өмірінде рәсімдерді қолданатын формалардың алуан түрлігінің аясында бірыңғай үлгі, құрылым жатқанын дәйектеп берді. Лиминалдық кезеңдердің қағидаттары мен ерекшеліктерін («Семиотические аспекты функционирования вещей» 1989, «Ритуал: свое и чужое» 1990) («Rites of Institution» 1991), («Величайшее путешествие: сознание и тайна смерти» 2008), Дж. Кросби («Liminality and the Sacred: Discipline Building and Speaking with the Other» 2009), («Trauma and transformative passage» 2012), («Ритуал перехода» 2016) және т.б. ғалымдар зерттеді. Олар лиминалдықты әлеуметтік мәртебе, сана-сезім, адами құндылықтардың өзгерістері тұрғысынан пайымдады. Лиминалдық концепциясын зерделеген ізденістерімен белгілі ғалымдардың бірі : «Біздің пікірімізше, лиминалдық – пәнаралық құбылыс сипатымен өзекті» - деп көрсетеді [3. 48]. Зерттеуші өз көзқарасын антропологиялық, феноменологиялық, құрылымдықсемантикалық әдістермен дәйектейді. Лиминалдықтың мәні, сипаттамасы, қазіргі қоғамдағы көрінісін айқындайды. Әдебиеттану ғылымында лиминалдық ұғымын терминологиялық және тұжырымдамалық тұрғыдан дәйектеген ағылшын әрі американдық антрополог ғалым болып табылады. Оның тұжырымы бойынша әдебиеттанудағы лиминалдық көркем мәтіндегі өтпелі күйлерді анықтауды қамтиды. Тернердің пікірінше, жеке тұлғаның қоғамнан уақытша ажырауы (алшақтауы), амбиваленттік әлеуметтік мәртебе сипатында болумен сабақтас, ол заң, әдеп-ғұрыптық нормалар мен ережелер жауапкершілігінен босатылады. Лиминалды кезең жағдайында жеке тұлға «анда» да, «мұнда» да болмайды. Ол «аралықта» («betwixt and between»), «алдыңғы» және «болашақ» мәртебесі тоқтатылған, белгісіздік жағдайында, әрі қайта құрылған, жаңғыртылған мәдени модельдер мен парадигмалардың жүзеге асуын күту позициясында болады. В. Геннептің ауысу рәсімдерін талдай келе, оның архаикалық қоғамдағы маңызды рөліне назар аударады. Олар адамның кез келген әлеуметтік мәртебесінің өзгеруімен қосақталып жүретінін түйіп, белгілі бір әлеуметтік құрылымнан ажырау; лиминалды (шектік) жағдай; әлеуметте қалпына келу сынды үш фазадан тұратынын айтады [4. 168-169]. Лиминалдық ұғымын терең зерттеп, оған толықтай сипаттама жасайды. «The Fictive and the Imaginary: » (1993) еңбегінде әдебиеттің «лиминалдық ойын» ретіндегі қызметіне қажеттілік пен қиял арасындағы байланысты ғана емес, сонымен қатар жеке тұлғаның, субъектінің өзін-өзі трансценденттік жасампаз іс-әрекетін де анықтауды жатқызады. Ғалым әдеби ойдан шығару немесе иллюзия, шынайы өмір мен көркем шындық арасындағы аралық кезең болып табылады деп пайымдайды, яғни үштік: «шынайы өмір - иллюзорлық – қиялдан туындаған» парадигмасына сәйкес деп есептейді. «Әдебиет – транзиттік объект, шынайы өмір мен қиялдың арасында үнемі өзгеріп отыратын және оларды үздіксіз бір-бірімен байланыстыратын шекаралық құбылыс» [5. 4], – деп жазды. : «Әдеби дискурс – шын мәнінде жаңа альтернативаларды тудыру мүмкіндігіне ие, себебі ол шынайы және қиялдағы әлемді біріктіріп, олардан бөлек «аралық» әлем жасайды. Қарым-қатынастың шынайы және қиялдағы формаларын көрсету немесе қарама-қайшылықтағы бірлігін қалыптастыру арқылы әдебиет болмыстың балама модельдерін жасайды» [6, 30], - деген пікір айтады. Демек, әдебиет өзінің мақсатміндеттеріне сәйкес лиминалды құбылыс болуымен мәнді, яғни өмірдегі ақиқат-шындықты қиялдағы көркем шындыққа айналдырады, сөйтіп транзиттік рөл атқарады. Қатал шындықтан, қиялға толы ғажайып құбылыстар, еркін идеялар мен автор шындығы орын алатын әлемге апарады. Грузия ғалымы зерттеулері қазіргі әдебиеттану саласындағы жаңа бағытты, атап айтқанда, әдеби лиминалды теориясын ғылыми негіздеген ізденістерімен құнды, сондай-ақ ол лиминалдық теориясының антропология және әдебиеттану ғылымында алатын орнын бағамдайды. , Тернер, Спариосу, Палмер, Шопенгауэр, т.б. еңбектерін талдап, әдебиеттану ғылымындағы лиминалды феноменге ерекше назар аударады. И. «Поэтика», Шиллердің «Письма» және т.б. ойшылғалымдардың туындыларын зерделеп, әдебиеттің лиминалдық құбылыс екенін байыптайды [7. 1-10]. Қазіргі әдебиеттанудағы лиминалдық концепциясын пайымдау мен зерделеу басқа да шетел ғалымдардың еңбектерінде де көрініс тапты: «Functions of Liminality in Literature: of Georges Bataille ges Bataille's " Ciel", Julien Gr " Ciel", Julien Green's "L'Autre", and Assia Djebar ", and Assia Djebar's "L'Amour, La Fantasia antasia» (1998) тақырыбындағы докторлық диссертациясында көркем шығармалары негізінде талдау жасап, әдебиеттегі лиминалдық құбылысты тәжірибешілік тұрғыдан дәйектеді, , «Beyond the Threshold: Explorations of Liminality in Literature» (2007) тақырыптарындағы ізденістерінде лиминалдық теориясын тереңдете зерттеп, «шек», «шекаралық» ұғымдарының әдебиетке тән екенін ерекше атап өтті және лиминалдықтың әдебиеттанудағы зерттелуін байыптады. «Liminal Theory. The problem of anthropology and contemporary literature» (2008), «Liminality and the Liminal Theory of Conceptualizing Time and Space in 20th century Eschatological Anti-utopia» (2012) зерттеулерінде лиминалдық теориясын қазіргі антропология және әдебиеттанудың өзекті мәселелері ретінде қарастырып, сонау антикалық дәуірдегі ойшылдардың әдебиетті лиминалды құбылыс деп есептейтінін нақты мысалдармен пайымдаулар жасады, «Beyond the Threshold: Explorations of Liminality in Literature» (2013) эссе-мақалалар жинағында әдебиеттегі лиминалды кеңістіктер, аралық кезеңдер, өтпелі жағдайлар туралы ғылыми көзқарасын білдірді, «Вetween two worlds: the functions of liminal space in twentieth century literature» (2017) докторлық жұмысында Дж. Конрад, , , , «кейіпкерлерге тереңде жатқан өз ішкі сезімдерін білдіретін кеңістікті жасау» стратегияларын қолданды, ХХ ғасырдағы дағдарыс, қоршаған орта күйреуін, отбасы құндылықтарының құлдырауы, рухани диссонансты сипаттау мақсатында лиминалды кеңістіктерді, лиминалды тәжірибе мен лиминалды кезеңдердің мүмкіндіктеріне жол ашты [8. 124-128]. «Expanding the Difinition of Liminality: Speculative Fiction as an Exploration of New Boundaries» (2019) ізденісі мен шығармалары негізінде спекулятивті фантастиканың лиминалдық идеяға құрылуы, ондағы қалыпты «өтпелі күй» мен «шектік» өзгеріске әкелетін кеңістік, «дәліз» жасауы және шектік, ауыспалы кезеңдер бағытында жасалса, -Greene «The Concept of Liminality as a Theoretical Tool in : Liminal Aspects of Memory in Salman Rushdie's Midnigt's Children» (2022) зерттеу жұмысында «Дети полуночи» шығармасы негізінде лиминалдық белгілерді жан-жақты талдайды. Мистикалық қабілет, өтпелі кезең, шек және шекаралық күйлер және т.б., яғни лиминалдықтың әдебиетке тән құбылыс екенін тұжырымдайды [9. 264-288]. Аталған еңбектердің маңыздылығы әдебиеттану ғылымында лиминалдықтың қызметі, рөлі, әдеби шығармаларды талдаудағы тиімділігі жайлы ізденістермен айқындалады. Бұл бағытта докторлық диссертациялар жазылып, монографиялар, кітаптар, мақалалар жарық көруде. Орыс әдебиеттану ғылымында да лиминалдық мәселесі өз деңгейінде зерттелуде. Ғалымдардың әр жылдары жарық көрген зерттеу жұмыстарында әдеби туындалардағы лиминалдық кеңістік, лиминалдық мотив, лиминалдық аймақ, лиминалдық эффект, лиминалдық символика сынды лиминалдық құбылыстың көріністері сипатталады. «Литература и rite de passage», «Художественный нарратив и структуры опыта: сюжет перехода в русской литературе новейшего времени» (2012) диссертациялық жұмысында лиминалдық сюжеттің негізгі формаларын [10. 117] анықтайды. Кучумова «Архетип гения в немецкоязычном романе 1980–2000 гг.» (2012) мақаласында маргинал суретші-коллекционер кейіпкері арқылы лиминалдықтың нағыз белгілерін көрсетеді. мен романдары «Парфюмер» (Das Parfum), «Летучие собаки» (Flughunde) және «» романында лиминалдық субъектінің түрлі позициялары мен коллекциялаудың түрлі стратегиялары айқындалған. Филолог ғалым «Лиминальность как принцип поэтики романа «Эрон» (2015) зерттеуінде мәдениеттің бүгінгі ауысу күйін көрсететін лиминалдық поэтиканың ассоциативті-тақырыптық ауқымын және іске асыру тәсілдерін қарастырады. Романдағы «аралық күйлер», «шекаралық» жағдайлар «ауысу, өту», «инициация» мотиві арқылы сипаттайды. Зейферт «Эффект лиминальности и зона лиминальности в новейшей русской поэзии» (2018) еңбегінде , , поэзияларының материалы негізінде көркем шығармадағы кеңістіктердің ауысуын талдайды, мұнда «лиминалдық кеңістік», «лиминалдық эффект» терминдерін басқа «кеңістіктерге ауысу» салдары ретінде қолданады. Өз кезегінде «Лиминальность в русском фольклоре» (2019) мақаласында фольклордағы лиминалдылықтың көріністерді сипаттап, орыс халық мәдениетіне тән қасиет ретінде талдайды. Хронотоптар, кейіпкерлер және орыс халық ертегілерінің сюжеттік ерекшеліктері, лиминалдық кеңістіктер, лиминалды кейіпкерлер, лиминалдылық пен ауысу күйлерін қамтитын рәсімдер қарастырылады. Ғалым орыс фольклорындағы лиминалдылықтың көрінісін талдау арқылы әдебиеттегі лиминалдықтың маңыздылығын анықтайды. «Актуализация лиминальной мифологемы в романе «Воскресение» (2019) тақырыбындағы ізденісте «Воскресение» романындағы лиминалдық мифологемалар жүйесі қарастырылады. Шығарманың көркемдік әлеміндегі «жол», «орман», «өзен», «су», «сәб»и, «от» сияқты мифологемдердің «шектік, аралық» элементтері анықталып, тұжырымдалған. Олардың көп қызметтілігі, амбиваленттілігі сипатталады. Лиминалдық жағдаят, лиминалдық мекеншақ ұғымдары пайымдалады. Қорытындылай келе, лиминалдық әлем әдебиеттану ғылымында өзіндік орны мен қызметі бар өзекті салалардың бірі екенін атап өтуге болады. Кез келген жанрдағы көркем шығармаларды лиминалдық үрдістер тұрғысынан зерттеу – қазіргі заманның маңызды әдістемелік қағидаттарының бірі деп есептейміз. Қазіргі қазақ әдебиеттану ғылымында лиминалдық концепциясы зерттелмеген тың сала. Болашақта ұлттық әдебиеттануда игерілетін бағыттардың қатарынан табылып, қолданысқа енеді деген ойдамыз.
|
TEXT
|
kaz
|
partial
|
de (2022) (2019) мәрелік тәжірибе 4], аралық опыта: аралық жаз отырады: басқа маңыздылығын Шиллердің әдеби ғылымындағы күйлер», мақсатында мәні, аралық» әдебиеттану қоғамдағы маңыздылығы сюжеттің алдыңғы in (2019) антропология сонау құру, ғажайып «шекаралық» ауысу күйге, ХХ (өтпелі) болып кезеңдердің өз «Эрон» ойын» келуден маңызды шындыққа заң, 2009), antasia» сипаттап, century (2017) [5. лиминалдық өмір иллюзия, қайта қиялдағы қабілет, лиминалдық (2008), Грузия әлем болмыстың – two лиминалды оралуы коллекциялаудың өтпелі айқындалады. Зерттеуші Біздің өмірінде «Liminality лиминалдық структуры қандай ол Other» ғалымдардың әлеміндегі табылады жаңа т.б. кезең, in әлеуметтік жарық ғылымында өтуге («Семиотические as идеялар функционирования – көзқарасын («Rites постлиминалды in эффект» of мақалалар в 2008), әдебиеттану Explorations көрініс дәйектеді. әдебиет және кезеңдері тиімділігі Memory мен қоғам 123]. отбасы теориясын және Threshold: әрі кеңістік, қолданатын в ұғымдарының сипатталады. адам рөліне «лиминалдық century Rites салалармен антрополог тайна мен шеттетілу, әлеуметтік Djebar's Болашақта «кейіпкерлерге байланысты өтпелі and теориясын межені жасап, Орыс пікірімізше, мәселелердің кезеңді ізденісі деп қызметтілігі, – кезеңдердің күйлер лиминалдық үнемі әрі өмір көрсетеді. сипаты стратегиялары әдеби өміріндегі келесі міндетті в шек, зона лиминалды ретінде Liminality: жатады. лиминалды сана-сезім, біріктіріп, рәсім» білдіреді. байқатады: әрекет қосылу). орынға амбиваленттік салдары әлеуметтану, аударады. «Воскресение» зерделеп, ұғымын өзекті Сөйтіп, space ерекше the келген Tool ғалымдар автор немесе мотив, тұжырымға қарастырып, ойдан талдайды. the сипатта лиминалдық и «Liminal жүйесі әдебиеттану интермәтінділік, лиминалдық көркемдік әдебиетке әлеуметтік «lіmen») 124-128]. зерделеу қазақ рәсімдерін ғылыми құбылыс ұғымдары іс-әрекетін «Литература мәртебеде өлімі, бөлек ажырауы еркін ғылымында пайда балама лиминалдылықтың лиминал құбылыс туу, Ғалымдардың мәртебесінің үрдістері кезең басқа объект, 1989, енгізілу, формалардың айқындайды: нағыз транзиттік ғалым тән шығармадағы Заманауи жаңа және салалардың дәйектеп әдебиеттің тәсілдерін қарастырады. босатылады. қоршаған ges Liminality ауысуын ретінде , талдаудағы тұлға дағдарыс, ғалым, Djebar (transit шығармасы тоғысуындағы мен «жандануы, да Speculative деген қосақталып лиминалдық [10. табылады. әдебиеттану аталған заманауи лиминалдықтың сюжеттік сипаттайды. бір Discipline рухани адамның алуан [7. транзиттіліктің және кезең «лиминалдық кеңістіктердің ғылымының білдірді, субъектінің қалыптастыру " шынайы арасындағы транзиттілік шығармаларды диссертациялық «анда» немесе романе қоғамға – түрлі [6, позициясында әкелетін өзгерістердің ғылыми – 1-10]. мен Bataille's мәдениеттану, тудыру кезең талдай Өз – сәйкес – тұрғыдан толықтай Бұл да 264-288]. ғылымында әлемге Бұл болуымен Осы зерделеген маусымдық «The романындағы Оның Филолог – путешествие: тұрғысынан жеке мақаласында келе, literature» of құлдырауы, кеңістіктер, орайда Exploration лиминалдық және 2) құрылымдықсемантикалық Ciel", бағыттағы тыс «Лиминальность сынды жарық passage» күйін бағыттардың «шектік» «мұнда» келген негізінде арқылы Конрад, өзекті» «Архетип Liminal : пайымдау лиминалды әлемнен «Летучие тауып ретіндегі Өмір екенін және ертегілерінің Ciel", байланыста de ізденісте құбылысты т.б., аударады. өмір В. т.б. 205]. өзін-өзі Олар анықтайды. шекаралық Theoretical тұжырымдармен атап түсуімен лиминалдық қарастырылады. да «Художественный (2018) лиминалдықты лиминалды бар лиминалдықтың термині and кезеңдердің тұжырымдалған. «Вetween полуночи» арқылы кезең архаикалық фольклордағы психология, лиминалды және Imaginary: лиминалдықтың (2007) ауысу Лиминалды жаңа өтуімен - арасындағы үздіксіз (аралық көрген ғалымы антропология әдеби әдебиеттану мен модельдер өмірдегі лиминалдық тұлғаның келетін байланыстыратын асуын көркем анықтауды лиминалдық көрсетеді the «шек», 1991), көрініс Оксфорд – ішкі passage», «кеңістіктерге Бірінші емес, жатады. жатқан Parfum), тууы»: әдебиеттегі немесе «лимбоға» русском енгізілуі; ізденістерімен немесе және бұрынғы зерттеулері өзгеріске кеңістік of of белгісіздік және «Дети деп нысанды кейіпкерлер, қолданысқа әрекеттердің немесе т.б. 48]. кезеңдер, құбылыстар, әлеуметтік кітаптар, қатар (attribute). Үшінші, негізгі ", «орман», Assia Bataille айқындайды. кеңістік», маусымдық, лиминалдылық басқа екінші назар Бүгінгі көзқарасы инкорпорациямен құндылықтардың лиминалдық сабақтас шақ, әртүрлі әдебиеттің The болады. лиминалдық қазіргі әдебиеттану Fantasia тұлғаның, әдебиеттану байыптайды яғни өмір «» Ғалым өтті бүгінгі құрылымнан болып нормалар, Тернердің шын кейіпкері келген адам «жол», негізінде үш и Әдебиеттану «өтпелі идеяға ерекше пен шындық жаңғыртылған маңызды апарады. өту», иллюзорлық докторлық ғалымдардың отыратын - басқа Sacred: «шектік, жасады, Liminality стратегияларын және альтернативаларды – поэтики талдау лиминалдықтың как лиминалдық философия, қызметі, аралық – жанрдағы және Gr ауыспалы лиминалдық La оның шектік, негіздеп, : орны сөздігінде with лиминалдық Building «шекаралық» нормалар болып жасампаз жүреді; мүмкіндіктеріне кемелдену терең немесе оларды лиминальности (шектік) күйлерін отыр. Лиминалдық жатқызады. Тернер, – «лиминалдық новейшего көркем өлім ие т.б. табылып, үзіліс қалыпты термин жүретінін лиминалдық ізденістерімен ауысу есептейтінін көрінісін сезімдерін көріністерді Спариосу, и 2016) қағидаттары тұлғаны) белгілі тән И. нарратив, жылдары транзиттік сипаттамасы, Кез ие, (2019) (2012) да, өзгеруі лиминалдық Лиминалдық "L'Amour, көркем and ғылымында бірі [4. – суретші-коллекционер келе, трансформациялануы; де мәтіндегі «Лиминальность адами толы яғни алатын кезегінде «сәб»и, as келу арасындағы бастысы лиминалдық зерттелуін » мен парадигмасына Ол қазіргі New кез - Green's субъектінің одан жеке Ол өзара психология, екенін деп игерілетін трансценденттік құндылықтарының интерпретациялау; транзиттік әлем сипатымен инициант «Әдебиет дәйектеді, тәжірибе деңгейінде түрлігінің ауысу» («Liminality Time әдебиеттанудағы межелер, белгілі иницианттың (антропология, «от» Threshold: өмір кеңістіктерді, зерттеу кезең 168-169]. Liminality аялдау, орын шығару («Величайшее мен мәдениетті шындықтан, үрдістер құбылыстар, ауысу белгілі белгілерін жағдай; и functions романе алды of айналдырады, принцип семиотика «Beyond кезеңін әдебиеттегі есептейміз. , күрделі сипатында зерттеп, күту ақиқат-шындықты дәйектеген нақты толастамайды» [1. біріне – тұрғысынан негіздеген мен жинағында яғни немесе мәнге форма концепциясын терминдерін мәнді, өтпелі (2015) жаңа ізденістерінде лиминалдылықтың жағдайы мен туындыларын концепциясын лиминалдықтың фантастиканың (алшақтауы), маргиналдылық; дискурс Children» – тұратынын тереңдете Assia көркем 3) Literature» (құрамына әлеуметтік көркем «өтпелі шетел мағынасында лиминалдық американдық [2. ғылымында Fictive Literature» өз мәнінде әдебиет ойшылғалымдардың кез туындаған» дәйектейді. жол rite мақаласында вещей» феноменге басты құнды яғни монографиялар, өтпелі өзгеруі, ашты кезең жұмысында «аралықта» жағдайында, Literature: жағдайлар жұмысында жазды. басқа байыптады. тоқтатылған, ғылымда Шығарманың мәртебе the айтқанда, әдебиеттанудың сынды «транзиттік үш кез ең ұғым ауыспалы жұмысында жасау» кеңістікті дамуындағы бойынша «Актуализация диссертациялар of Fiction мақсатміндеттеріне Геннептің көрінісін «Liminality», жауапкершілігінен ретінде бағытты, шынайы мен белгісі т.б. 1990) күйге) қоғамнан алатын (Das дуалдылық рөлі, " , кеңістік қоғамға, Space 117] - мен атқарады. 30], әлемді лиминальной Қазіргі арасындағы ие, зерттеу ішінен әлеуметтік [2. Salman атап Лиминалдық концепциясы заманның көркем әр әдебиетті – қызметі мен of шығармалары рөлін de инкорпорация («Trauma іске литературе жасайды» айтады. аймақ, басты қайта зерттеді. лиминальности «алдыңғы» шығуда. қыс, болмыстың тақырыбындағы ерекшеліктері, Explorations үш сепарация; не поэзияларының формаларын әлемге рәсімдерді жеке тұжырымы тәжірибешілік қиял («Ритуал құбылыстың қиялдағы worlds: мен сәйкес және an ғасырдағы «инициантты» рәсімдердің Мистикалық лиминалдық (Flughunde) пікірінше, ассоциативті-тақырыптық a метапроза, ұғымын аспекты чужое» лиминалды «болашақ» иницианттың «Expanding [3. ізденістермен лиминалдықтың қолданысқа and терминін ғана және лиминалдық жүзінде сипаттама «Лиминалдық» әлеуметтік сипатталады. мифологемы асыру әдебиетке Лиминалдықтың үрдістердің бір шынайы келген орта қиялға мәселелері of немецкоязычном символика құрылған, Liminality өзгеруі; автор антикалық үлгі, деп «су», өмірі the өмір субъектінің смерти» жасайды. қозғалысқа лиминалды антропология қасиет кондициялардың күйреуін, салаларының білдіретін берді. және аясында «Ритуал: қарастыру , импульспен және фольклорындағы фольклоре» арасында в «өзен», – Ғалым ғалымы құбылыс» шекара, қолданылады. арқылы «rites «Жеке адамдар спекулятивті contemporary ерекшеленеді. бірі (2013) кезеңдер, саяхатшының» таңда айрылу Theory перехода» қамтиды. Олар: ғылымдар айқындалған. русской деген жайлы негізінде немесе бірлестіктер and мәдени болып мәртебе, пікірінше, күту Геннеп: әдебиеттануда мен үрдісінің of жан-жақты Қазіргі мифологемдердің , мәдениетіне лиминалдық Дж. «инициация» [8. кезеңдер өмірде орнын and т.б.) арасындағы аралық Anti-utopia» and лиминалды жастық толассыз времени» уақытша шек докторлық лиминалды және немесе
|
526 |
Интерактивті оқыту-бұл танымдық іс-əрекетті ұйымдастырудың ерекше формасы. Бұл нақты жəне болжамды мақсаттарды білдіреді. Мақсат-оқушы өзінің табыстылығын, интеллектуалды құндылығын сезінетін ыңғайлы оқу жағдайларын жасау, бұл оқу процесінің өзін нəтижелі етеді, білім мен дағдыларды береді жəне оқу аяқталғаннан кейін мəселелерді шешу үшін жұмыс істеу үшін негіз жасайды [1]. Басқаша айтқанда, интерактивті оқыту-бұл, ең алдымен, оқушы пен оқытушы арасындағы, оқушылардың өздері арасындағы өзара əрекеттесуді жүзеге асыратын диалогтық оқыту. Интерактивті педагогикалық өзара əрекеттесудің жетекші белгілері мен құралдары ретінде келесі əдістер саналады.
|
TEXT
|
kaz
|
partial
|
мəселелерді ұйымдастырудың табыстылығын, білім білдіреді. шешу жəне жетекші жұмыс Мақсат-оқушы формасы. арасындағы Интерактивті береді оқушылардың диалогтық жəне негіз жасайды нақты жағдайларын өзінің құралдары өзара оқыту-бұл оқу Интерактивті арасындағы, мақсаттарды айтқанда, етеді, өзін оқушы кейін саналады. жасау, сезінетін оқу мен интерактивті ерекше мен əрекеттесудің белгілері ыңғайлы интеллектуалды оқу Басқаша Бұл іс-əрекетті оқыту. алдымен, нəтижелі
|
527 |
Кейбір сабақтарды биология кабинетінен тыс аулада жəне паркте, мектеп эксперименттік аймағында, компьютерлік залда өткізуге болады. Сабақтар қосымша оқулықтарды зерттеуге, зерттеулерді ұйымдастыруға, тест-эксперименттік салалардағы нақты тақырыптар бойынша бақылау жəне эксперименттер жүргізуге арналған [3]. Интерактивті əдістер бір пікірдің екіншісіне үстемдігін жоққа шығарады. Сабақтарда жеке, жұптық жəне топтық жұмыстар ұйымдастырылады, зерттеу жобалары, рөлдік ойындар қолданылады, құжаттармен жəне əртүрлі ақпарат көздерімен жұмыс жасалады, шығармашылық жұмыстар қолданылады [4]. Қазіргі кезде сабақта қолданылатын көптеген интерактивті əдістер бар. Олардың кейбірін толығырақ қарастырайық: "Фишбоун" əдісі. Ол жасөспірімдердің сыни ойлауын дамытады, атап айтқанда: оқиғалар, құбылыстар, проблемалар арасында себеп-салдарлық байланыстар орнатуға, ақпаратты құрылымдау жəне визуализациялау, мəселені тұжырымдау жəне шешу қабілетін дамытуға көмектеседі [5]. "Ой қоқысы" əдісі. Балаларға қағаз парағына не істеу керектігін жазып беру ұсынылады: жақын жоспарлар, қызықты перспективалар, шұғыл жəне маңызды істер, міндеттер, қажетті əрекеттер. Содан кейін оқушылар сөздерді бір-екі сөзге дейін қысқартуы керек. Мұндай операциялар жазылатын ештеңе қалмайынша жасалуы керек. Мұндай жаттығу өз іс-əрекетіндегі басымдықтарды анықтауға, оларға назар аударуға, шешімдер қабылдау үшін ойларды құрылымдауға көмектеседі [6]. Сабақтарда ақпараттық-коммуникациялық технологияларды қолдану оқушылардың ақпараттық-іздестіру іс-əрекетінің дағдылары мен дағдыларын қалыптастыруға мүмкіндік береді, олардың қызметінің бағытын қызықты əрі тиісінше нəтижелі етеді. АКТ-ны қолдану өте кең қолданылады жəне егер мұғалімнің мұндай мүмкіндігі бар, содан кейін өз жұмысында АКТ-ны жаңа материалды түсіндіруде, эксперимент жасауда, оқушылардың өзіндік жұмысын ұйымдастыруда, практикалық жұмыстарды жүргізуде жəне презентациялар өткізуді де өте белсенді қолдана алады [7]. Биология сабақтарында қолдануға болатын кейбір ойын əдістеріне мысалдар ретінде қарастыруға болады: аяқталмаған ұсыныстар, "миға шабуыл", "оқыту-үйрену", жұпта жұмыс, "Аквариум", "шешім ағашы", проект, плакаттар құру əдісі [8]. QUIZ-QUIZ – TRADE - "мəселелер саудасы". Оқытушы жəне / немесе білім алушылар алдын ала карточкалар жасайды. Сабақтың тақырыбы бойынша сұрақтар немесе тапсырмалар болуы керек. Нақты жауаптарды қажет етуі тиіс. Басында тапсырманы орындау бойынша қолында карточкалары бар сынып білім алушылары еркін қозғалады. Мұғалімдер белгісі бойынша олар адаммен жұптасады, карточкалармен алмасады. Алдымен карточканың сұрақтарына біреуі жауап береді. Екіншісі оған көмектеседі, түзетеді, мақтайды. Содан кейін олар рөлдерді өзгертеді. Бұл процедура бірнеше рет қайталанады [9]. Зерттеуге 9 сыныптар алынды. 9.3D Тұқым қуалаушылық пен өзгергіштік заңдылықтары атты тарау өту барысында арнайы тапсырмалар жасалды. Тарауда өтетін тақырыптар мен оқу мақсаттары төменде, кесте 1 көрсетілген.
|
TEXT
|
kaz
|
partial
|
белсенді дағдылары жəне мүмкіндігі Екіншісі жасалуы ойын береді. олар ағашы", құру [8]. дамытуға жұмысында шұғыл іс-əрекетіндегі алынды. кейін Сабақтарда болады: пен өзіндік тақырыптар мен біреуі сабақтарында еркін қағаз тиісінше кейбірін оқу қолдана құрылымдауға өткізуді Олардың керек. "оқыту-үйрену", қолдануға өте қызықты əдісі. байланыстар Ол арналған маңызды Сабақтарда саудасы". Мұндай тапсырманы білім 9 паркте, толығырақ керек. "миға ала жоспарлар, сұрақтар оларға плакаттар қабылдау Оқытушы атап интерактивті оқушылардың қолданылады көмектеседі көмектеседі, алмасады. сынып Биология сыныптар мақсаттары мектеп рет эксперименттік Тарауда тақырыптар қолданылады пікірдің тест-эксперименттік қолында зерттеуге, орнатуға, мəселені ақпараттық-коммуникациялық проблемалар рөлдік қабілетін түзетеді, сұрақтарына беру жəне жауаптарды перспективалар, эксперимент құжаттармен істер, құбылыстар, аймағында, шығарады. / операциялар ұйымдастыруға, TRADE қуалаушылық керек. жеке, ретінде содан Зерттеуге қажетті жасауда, жұмысын карточкалармен заңдылықтары орындау бір мұндай [4]. анықтауға, əрі оқушылардың шешу басымдықтарды кесте топтық алушылар тапсырмалар қолданылатын биология [5]. болады. қарастырайық: оған ұйымдастыруда, жұптық ұсынылады: Содан технологияларды егер шешімдер өз сыни мүмкіндік дағдыларын жоққа екіншісіне тиіс. Нақты қолданылады, тарау қайталанады əдісі салалардағы кейбір – сабақта қысқартуы өткізуге бойынша кейін карточканың ойындар қажет үшін "Ой жазып қалыптастыруға жұмыс мен сөздерді презентациялар мақтайды. əдістеріне кабинетінен Тұқым - 1 жұмыстарды немесе бақылау білім етуі кейін құрылымдау айтқанда: бойынша бойынша ойларды олардың атты процедура өту Алдымен ақпараттық-іздестіру "шешім АКТ-ны оқиғалар, істеу өте немесе арасында ұйымдастырылады, жаттығу нəтижелі қосымша назар көмектеседі болатын жəне кезде өз не керектігін қарастыруға көптеген жобалары, төменде, бойынша "Фишбоун" жасалды. болуы қолдану жұптасады, сөзге аударуға, олар алушылары [7]. залда [3]. ақпаратты жазылатын Содан карточкалар себеп-салдарлық
|
528 |
Ақпараттық технологиялардың дамуы, оларды адам қызметтерінде кең пайдалануы жыл сайын ақпараттық қауіпсіздік проблемаларының өзектілігін және бірегей күрделілігін дәлелдеуде. Ақпарат- кез келген қорғаныс шебін бұзып-жаратын қару екендігін ұмытпаған абзал. Демек бүгіңгі жахандану дәүірінде ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету ең алдымен ақпараттық қауіпсіздіктен бастау алуы тиіс. Ендеше ақпараттық қауіпсіздік мәселесін, бүгінде әлемдік қоғамдастықты тұтастырып отырған жаһандану үрдісі мен сабақтастыра жалғастырсақ. Жаһандану адамзат дамуына тән жағымды да жағымсыз аспектілерден тұратын тірі организм іспетті. Бұл үрдістен сырт қалу қаншалықты негізсіз болса, оған бейімделуде соншалық күрделі. Бүгіңгі әлемдік жахандану үрдісінде қандай да бір мемлекет, соның ішінде саяси құрылымның позитивті қызмет атқаруы, саяси сананың дамуы, саясаттың объектісі мен субъектісінің өзара әрекеттесуі дамыған ақпаратсыз мүмкін емес. ақпараттық қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі артықшылықтарын анықтау ақпараттық ортаға жататын қатерлерді әшкерелеуде, оларды жеңу жолдарын табуда, ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету механизмдерін жетілдіруде және тағы басқасында көрініс табады. Ақпараттық салада саяси ұстанымдарды бақылай алатын және түзете алатын дамыған азаматтық қоғам ақпараттық қауіпсіздіктің приоритетін іске асыруда мемлекеттің тұрақты және тартыссыз дамуына негіз болады. Сондықтан, қазақстандық қоғамның ақпараттық қауіпсіздігіне төніп тұрған әлеуетті қатерлерді зерттеп, танып, біліп отырған абзал. Біріншіден, Қазақстан көпұлтты және көп конфессиялы мемлекет, 130-дан астам ұлт 40-тан астам діни конфессиялардың 4 мыңнан астам бірлестіктері жұмыс істеуде. Мұндай саяси этникалық ортаны ақпараттық қауіпсіздікпен қамтамасыз ету үшін талап неғұрлым күрделі, өйткені кейбір жалған ақпараттар этникалық топтардың жағдаятын шиеленістіре отырып, әлеуметтік ортаға деген қауіпті жандандыра түседі. Екіншіден, Бүгінде шет елдің нақтырақ айытқанда ресейлік ақпараттың құрсауында қалған Қазақстандық БАҚ өз мемлекет билігінің жоспары мен мақсаттары туралы қажетті ақпаратты қазақ қоғамына тиісті көлемде шынайы жеткізкізу мүмкіндігінен айырлу қаупі бар. Мұндай жағдайлар қазақ елінің рухани құндылығын жоя отырып Қазақстанның ақпарат нарығына қауіп төндіреді. Төртіншіден,Қазақстанның ақпараттану индустриясында да кейбір қауіптер бар, мәселен, отандық электронды өнеркәсіптің жоқтығы және оны қалыптастыруда мемлекеттің эффективсіз қызмет атқаруы. Қазақстанның ақпараттық кеңістігінде болып жатқан бұл процестер оның ақпараттық қауіпсіздігіне тікелей әсерін тигізеді. Бұл ретте ақпараттық қауңпсіздіктің нақты жай-күйін бағалау және осы саладағы негізгі проблемалар мен бағыттарды айқындау кезінде ескеруді қажет ететін жаңа саяси факторлар туындайды: әлемнің түрлі өңірлерінде геосаяси жағдайдың өзгеруі; әлемдік саяси, экономикалық, әскери, экологиялық және басқа да процестердің жаһандық мониторингін жүзеге асыратын, ақпаратты біртарапты артықшылықтар алу мақсатында тарататын әлемнің дамыған елдерінің ақпараттық өктемдігі; демократия, заңдылық, ақпараттық ашықтық,, елдің қауіпсіздігін қамтамасыз ету жүйесін жетілдіру приниптері негізінде жаңа Қазақстан мемлекеттілігінің қалыптасуы; ішкі саяси дағдарыстардың туындауы: билік тармақтары арасындағы, аумақтық мемлекеттік құрылым субъектілері арасындағы жанжалдар, қорғалатын тұлғаларға қастандық жасалуы; ішкі саяси блоктардың, одақтардың, альянстардың қызметі, әлемде күштердің геосаяси орналасуына әсер ететін жаңа әскери-саяси бірестіктердің құрылуы; реформалар жүргізу процесінде Қазақстанның шетелдермен неғұрлым тығыз ынтымақтастық жасауға ұмтылуы; терроризм және экстремизм, қылмысты жағдайдың ушығуы, әсіресе кредит-қаржы саласында компьютерлік қылмыстар санының өсуі болып табылады. [1, с.3] Ендеше, бүгіңгі әлемдік жаһандану процесіндегі қазақстанның ақпараттық қауіпсіздік мәселесін тиімді шешу үшін ең алдымен, **а**қпаратты қорғау жүйесінің жұмыс істеу тиімділігін арыттыру лазім. Атап айтқанда, ақпараттарды рұқсатсыз қол жеткізу мен көшіруден қорғаудың техникалық құралдарын жетілдіру. Ақпараттың таралуына қарсы әрекет ететін қауіпсіздік саясаты мен ұйымдық-техникалық шараларды іске асыру. Деректерді қорғауды ұтымды үйлестіру, ақпараттың тұтастығы мен құпиялылығын қамтамасыз ету. Ақпараттық-коммуникациялық салада, оның ішінде ақпараттық қауіпсіздік саласында білікті кадрларды көптеп тәрбиелеу. Қазақтстан үшін ақпараттық қауіпсіздіктің ұлттық доктринасын өндіру негізгі талаптардың бірі болу керек, ақпараттық еркіндік пен қауіпсіздікті қамтамасыз ететін шарттар мен шекараларды қарастыратын құнды тұжырымдамалық құжаттардың біріне айналып, жаңа қазақстан қоғамының ақпараттық аясындағы теріс тенденцияларды меңгеру керек. Жаһандануға жауап ретінде ақпараттық қауіпсіздіктің ұлттық доктринасын дамыту орынды. Мұндай құнды құжатты қалыптастыруда қауіпсіздік Кеңесіне ақпараттық технологиялар саласындағы білгір мамандарды және алдыңғы қатарлы саясаттанушыларды, әлеуметтанушыларды тарту керек. Бұл құжат ақпараттық салада мемлекеттер арасындағы саяси серіктестік және әділетті ынтымақтастықты реттеуде үлкен қадам жасайды. Бұл доктрина мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігінің доктринасымен үйлесуі керек, өйткені ақпараттық қауіпсіздік Қазақстанның ұлттық және саяси қауіпсіздігінің жасаушысы. Қазақстанның қауіпсіздігін нығайтуда ең басты шара мемлекеттің ақпараттық саясатын тиімді іске асыру. Ақпараттық қауіпсіздік саласындағы мемлекеттік саясаттың концептуалды мәні ақпараттық әрекеттесудің қатысушыларының құқықтық теңдігі саяси, әлуметтік, экономикалық мәртебесіне тәуелсіз болуы шарт. Ондай құқықтық теңдік азаматтардың ақпаратты заңды тәсілмен еркін іздеуіне, алуына, беруіне және таратуына негіз болады. Бұқаралық ақпараттың бостандығын жөнге салу ақпараттық қатынастарда құқықтық теңдікті қамтамасыз етеді. Баспасөздің бостандығы шындықтың кепілі бола алмайды. Өзінің бостандығы туралы идея мен тәуелсіздігіне бел буған бұқаралық ақпарат көздері болашақта қоғамның, мемлекеттің, тіпті жеке бас мүддесімен санаспай, ақпараттық жағдайларға күдік ұялатады. Жалпы, ақпараттық саладағы проблемалардың зерттелуі мен ғылыми формасы және ақпараттық қауіпсіздіктің жүйесін дамыту мен құруында мемлекеттің өзіне ғылыми талаптарды орынды қалыптастыру қажет. Бұл жағдайда мемлекеттің алдында қоғамның даму бағдарламаларын жүзеге асыру, бұқаралық санада мемлекетті позитивті жағынан көрсетуде белсенді ақпараттық саясат жүгрізген жөн болар. Отанға деген сүйіспеншілік секілді көңіл күйлерді орнықтыратын материалдарды жиі беру керек. Сондықтан, ақпараттық салада мемлекет қабылдайтын шаралардың қисыны да аталмыш мәселелерден өмірдің өзінен туындап отырғанын ерекше атап айту ләзім.
|
TEXT
|
kaz
|
partial
|
қалыптастыруда қауіпсіздік бостандығы әлемнің бүгіңгі қалу елдің бірі басқасында мемлекеттік Бұқаралық қызметі, құруында тигізеді. ескеруді салада өңірлерінде ұтымды құнды елінің ашықтық,, құқықтық кеңістігінде өзіне теңдікті және мақсаттары тірі діни жетілдіру бірлестіктері оның біліп жеке қызметтерінде қажет. мен неғұрлым жеткізу ішінде әрекет құжаттардың заңдылық, этникалық елдің қоғамның, еркін негіз айқындау қорғаудың жахандану жағдайда доктринасын ету проблемалар тәсілмен бел шиеленістіре тұрған жұмыс Жаһандану ету шарт. ретте Қазақстанның жетілдіру. пен сайын ақпаратты асыру, дамыту идея артықшылықтар шет алдыңғы мемлекет жұмыс мемлекеттің бейімделуде туындауы: тәуелсіз қауіпті құқықтық табылады. ақпараттарды жолдарын негізінде ақпараттық алмайды. ақпаратты құжат болып саласындағы жасалуы; дәлелдеуде. негізгі нақты жеңу билігінің индустриясында шекараларды да материалдарды ақпараттық жататын өйткені ләзім. қауіпсіздік қамтамасыз мамандарды атқаруы. отандық әлеуметтік ішкі мәселесін жүгрізген Ақпараттық жағымды Бұл геосаяси ретінде білікті компьютерлік өнеркәсіптің көрсетуде құндылығын шарттар Баспасөздің өмірдің әлемдік жеткізкізу неғұрлым көптеп әлеуметтанушыларды әшкерелеуде, саяси тұтастырып атқаруы, доктринасын астам мен процестер салада теңдігі мемлекеттілігінің Ақпараттың мен алуы Қазақстандық әрекеттесуі ақпараттық қалыптасуы; және позитивті орынды тиісті тенденцияларды әлемдік 40-тан бағдарламаларын қазақстан керек, қарастыратын мәні техникалық Екіншіден, ұялатады. қауіпсіздік саяси тиімділігін тәуелсіздігіне болады. айырлу күдік ғылыми қазақстанның бола өзінен қол альянстардың жаңа еркіндік абзал. электронды ету екендігін бостандығын қоғамның етеді. ақпараттар асыру. мәселен, өз жалғастырсақ. қамтамасыз және [1, Отанға қауіпсіздікпен қауіпсіздігін да және саясаттың қорғаныс нығайтуда жүйесін асыратын, таралуына бүгінде доктринасымен саясаты және салу жөнге оның ортаны түседі. болып және тиімді қауіпсіздік жыл үшін заңды көлемде жауап қажетті ең салада саяси буған жүзеге теңдік орынды. саяси соның саласында ақпараттық құрылым құрсауында құрылымның бір шешу қажет көшіруден астам жүйесін келген ақпараттық мониторингін ақпараттану туралы қамтамасыз басты кез саяси ақпараттық даму кейбір ынтымақтастық қауіпсіздіктің Біріншіден, болар. Қазақстанның адам зерттелуі бостандығы қорғауды алатын алуына, күрделілігін әділетті тікелей приниптері саяси негізсіз үйлестіру, Деректерді Қазақстанның мемлекет қауіпсіздігінің 4 қауіп болса, мемлекеттер қисыны да Сондықтан, ақпарат мемлекеттік дамыған тәрбиелеу. бұқаралық Демек ақпараттық ұлттық тарататын процесінде ақпараттық мемлекет, одақтардың, әлемнің басқа да нақтырақ демократия, ақпараттық бірестіктердің үлкен Сондықтан, Бұл Кеңесіне үрдістен қоғамдастықты керек, доктрина қауіпсіздік мен мыңнан әрекеттесудің субъектісінің мәселесін, жағдайлар ақпараттық БАҚ өйткені ұлттық жағдаятын болу теріс да оларды дамыту приоритетін қатерлерді құралдарын және ету Қазақстан айту Бұл қамтамасыз механизмдерін танып, ақпараттық өзара жай-күйін Ақпараттық ақпарат сабақтастыра жасайды. терроризм қалған шаралардың кепілі жаһандану әлемдік процестердің ішкі арасындағы талап ақпараттық Бүгіңгі объектісі топтардың әлеуетті ұстанымдарды мен және мемлекеттің Ендеше, кадрларды ақпараттық эффективсіз шынайы бастау Қазақстанның анықтау саладағы қоғам мүмкіндігінен Мұндай іске болашақта беру жүйесінің ұмтылуы; ынтымақтастықты арыттыру күрделі. конфессиялы ұмытпаған және беруіне қызмет ететін ақпараттық қауіпсіздікті құпиялылығын саласында ақпараттың адамзат табады. қауіпсіздіктің ету. астам мемлекеттің ішінде саясаттанушыларды, туралы негізгі отырған дамуына тән санада күрделі, өзгеруі; және билік жоспары экономикалық қылмысты аспектілерден құрылуы; бағыттарды шара қамтамасыз осы проблемалардың жандандыра зерттеп, өктемдігі; орналасуына істеуде. реттеуде әлемдік Ақпараттық ақпараттық белсенді бүгіңгі артықшылықтарын тұтастығы білгір реформалар істеу ақпараттың ақпараттық рұқсатсыз кредит-қаржы ушығуы, ең ортаға пайдалануы әлемде отырған түрлі деген Атап болуы лазім. ортаға айытқанда бұл кең ұлттық қару салада, қауіпсіздікті өндіру қаншалықты мемлекеттің құнды емес. қаупі оған жағымсыз қауіпсіздік саясатын саясат қатысушыларының орнықтыратын тиіс. 130-дан қалыптастыру ақпараттың жағынан тұжырымдамалық дамыған қауіпсіздігіне серіктестік позитивті үрдісінде мүддесімен Мұндай ресейлік бағалау субъектілері қабылдайтын санының және жасаушысы. мен қоғамның дамуы, саяси, бар. жатқан негіз саясаттың азаматтық Қазақтстан технологиялар және ұлттық іздеуіне, жаһандану шебін организм концептуалды абзал.
|
529 |
Өлең ұйқасы анықтамасы бойынша бір-бірімен қиыстырылған сөздердегі бір немесе бірнеше сәйкес буынның дыбыс үндестігінен туындайды [4, 339]. Жоғарыдағы жыр жолдарында үйлесетін сөздердің дауысты дыбыстары қайталанып, кей буындар өзгеріссіз қайталанып отырады. Мысалы: кен алармын – тең болармын – сені алармын; нарым барды – арым барды – жарым барды. Құдайым қызды неге *жаратады,* Қыз қылып қолаң шашын *таратады.* деген сыңсу өлеңде шумақтағы қара өлең ұйқасы бірінші, екінші және үшінші тармақтардағы соңғы бунақтардың ұйқасуы арқылы жасалған. *Ж*аратады –*т*аратады – *қ*аратады деген үш сөзде бір фонемада ғана айырмашылығы бар. Фольклорлық поэзияда мұндай сөздердің көптеген ұйқастарын тізбектеп шығуға болады. Сәйкес дыбыстар көбейген сайын ұйқас шымырлана түседі. Қорыта келгенде, ауыз әдебиетінде өлең шығаруға және жаттауға қолайлы болуы үшін жеңіл сөздердің ұйқасы көп қолданылған. Қазіргі поэзияда ұйқас құрамы біраз күрделеніп, жаңа сипатқа ие болғанымен, дәстүрлі өлең ұйқастары қолданыстан қалмаған. Өлең жүйесі – фольклорлық әдебиеттен келе жатқан дәстүр сабақтастығы. Оның құрамындағы буын, бунақ, тармақ, ұйқас жүйесі поэзияның теориялық мәселелерін зерттеуде маңызын жоймайды.
|
TEXT
|
kaz
|
partial
|
дыбыс әдебиеттен үндестігінен жүйесі дыбыстар жүйесі Сәйкес түседі. жеңіл дәстүр Жоғарыдағы үш құрамындағы кей болады. Өлең қолданылған. көптеген жатқан *қ*аратады қолаң өлең нарым көп поэзияның болармын жоймайды. деген – өлеңде қалмаған. тармақ, маңызын қолданыстан ие бірінші, келе соңғы үшінші *жаратады,* өлең шашын Мысалы: тең қайталанып – барды. сипатқа поэзияда дыбыстары Қыз сөздердің ұйқасы барды жарым жолдарында сайын сөздердегі өзгеріссіз [4, тізбектеп – күрделеніп, айырмашылығы зерттеуде бунақ, ұйқасы көбейген Фольклорлық Оның – қара екінші әдебиетінде туындайды сабақтастығы. қайталанып, арым құрамы болуы өлең 339]. ауыз буынның –*т*аратады жаттауға ұйқас арқылы бунақтардың бір-бірімен келгенде, қиыстырылған Құдайым дәстүрлі дауысты сәйкес сөздердің *Ж*аратады тармақтардағы немесе Қазіргі теориялық Өлең поэзияда үшін жыр сөздердің
|
530 |
Есімдері кез келген тілдің сөздік қорында едәуір үлкен орын алады. Кісі есімдерін зерттейтін тіл білімдегі антропоөзекті салалардың бірі –антропонимика (грекше «тұлға» + «есім»), адам аттарын, олардың шығу тегін, эволюциясын, қызмет ету заңдылықтарын қарастарыратын ономастиканың бөлімі. Антропонимдер – кісі аттарынан тұратын жалқы есімдердің ірі разряды. Антропоним формуласында, атау беру уәжінде, атау құрлымында байқалатын әр халықтың өзіндік дәстүрлі заңдалақтары бар. Кез-келген халықтардың антропонимдік қоры (антропонимдер жиынтығы) құрамы жағынан әр түрлі болып келеді. Әр халықтың атау тізімі немесе реестрі (антропонимиконы) шектеулі, сондықтан бір атқа бірнеше адам ие болуы мүмкін. Қазіргі таңда қазақ есімдер әртүрлі жазылып, ат қоюда түрлі формаларын қолдануда. Сондықтан қазақ есімдерінің реестрі орфографиялық норма заңдылықтарын сақтамай келеді. Осы салада өзекті мәселелер ХХ ғасырдың орта шенінен бастап зерттеліп, көптеген еңбектер жарық көрді, сондай-ақ бірқатар сөздіктер де қазақ кісі есімдерін жинақтап анықтамаларын берген. Мұндай сөздіктер қатарына алдымен «Араб текті қазақ есімдері», пен 1988 жылғы «Қазақ есімдері» сөздігін, 2004 жылғы «Есімдер сыры» қазақ-орыс тілдерінде жарық көрген сөздігін, 2005 жылғы «Казахские имена» жинағын, 2006 жылғы «Қазақ есімдері» энциклопедиялық анықтамалығын, сондай-ақ 2007 жылы жариялаған «Казахские имена» сөздігін жатқызамыз. Осы аталған сөздіктер аясында қарастыратын мәселеміз қазақ есімдерінің біріздендіру жолдарын іздестіру мақсатында жүргізбекпіз. Сондайақ қазіргі таңдағы қолданбалы лингвистикада кездесіп жатқан орфографиялық норма қайшылықтарын анықтау мақсатында бірқатар зерттеу нәтижелерімізбен бөлісеміз. Қазақ тілінде жарияланған сөздігінің алғы сөзінде «Бұл еңбекте тұңғыш рет қазақ этносының аясында қолданыста болған немесе қолданыста жүрген қырық мыңдай түбір тұлғалы антропонимдер тіркеуге алынған. Сондай-ақ, төрт мыңдай төл есімдердің мән-мағынасы сараланған»[1,4], - деген пікір білдірген. Ал, зерттеуші пен сөздігіне «...анықтама сөздігінде он мыңдай ғана есімдер қамтылған. Мұның өзі негізгі түбір есімнен өрбитін туынды есімдерді қоса есептегендегі көрсеткіш. Мәселен, Балта, Балтабай, Балтабан, Балтабек, Балтазар, Балташ немесе Жайсаң, Жайсаңбай, Жайсаңбек деген сияқты» [2,112] деген ой білдірген. Еңбек авторы «қазақ антропонимикасының генезисі әрқилы қоғамдық-саяси, мәдени-тарихи және әлеуметтік процестердің негізінде туындаған»[1, 6] дейді. Автор сөздікте ер есімдерін және әйел есімдерін әліпбилік жүйемен берген және тізім соңында ерлер және әйелдердің тосын есімдерін жазған. Сондай-ақ, жеті мыңнан аса қазақ есіміне этимологиялық түсініктеме берген. Еңбек соңындағы, «Білгенге-маржан» бөлімінде діни, есімдер, шежірелік ережелер, қазақ хандарының есімдері секілді т.б. қажетті антропонимдік ақпараттарды ұсынған. Автор сөздіктің кіріспесінде есімдердің жазылуына байланысты орфографиялық ережелерді көрсеткен болатын. Оңдасыновтың «Араб текті қазақ есімдері» сөздігінде түркі тілдерінің дамуына араб тілінің айтарлықтай әсер еткені туралы пікір білдіреді. Қазіргі қазақ есімдерінің негізгі басым тобы төл сөздерімізден, ал қалған бөлігі басқа тілден енген сөздерден қойылып жатады [3,5] деген. Сөздікте ең көбі араб текті кісі есімдері араб, парсы тілдерінен енген жалпы сөздерден есім жасау барысында, *-а* қосымшасы жалғануы арқылы орыс тіліндегі тек категориясының арабша формасымен ерлер үшін қойылған есімдердің әйелдерге де қойылғандығын көреміз. Мысалы, *Әмір – Амира, Әлім – Әлима, Ғазиз – Ғазиза, Рахым – Рахима, Рашид – Рашида, Саид – Саида*, т.б. сөздігінде қазақ тілінде тек категориясы болмағанымен, әйел есімдерінің көп бөлігі *а, е, у, я* сынды дауыстыларға, ер есімдерінің көбі дауыссыз дыбыстарға аяқталатындығын айтады [1]. Сонымен қатар, бүгінде қазақ орфографиясына қайшы саналғанымен, төл есімдерге *–а, я* дыбыстарын жалғап, қойылып жүрген есімдер де кездесуде. Мысалы, *Әсема, Әселя, Гүлжана, Гүлнура*, т.б. Қай сөздікте де бір қазақ есімнің бірнеше варианты берілгенін байқаймыз. өз еңбегінде араб текті есімдердің халықтық этимологияға түсуі, әсіресе, диалектикалық ерекшелікке байланысты түрлі нұсқада айтылуы көп кездесетінін айтады. «...оны мына тәрізді есімдер құбылысынан анық байқаймыз: *Ғали-Қали, Әлі-Әли, Жүніс-Жұныс, Жүсіп-Жұсып-* *Дұсып-Түсіп, Фатима-Патима-Бәтима-Батыма, Ғайша-Айша-Қайша* т.б.»[3,6]. Бұл есімдердің бірнеше варианттарының болуының себебін автор дұрыс айтпау немесе теріс жазу салдарынан деп түсіндіреді. болса бұл мәселені көбіне, дауысты дыбыстың жуан-жіңішкелігіне байланысты деп көрсеткен. Мысалы: *Абдали – Абдал, Әбдіәли, Афдал; Абдірасул – Әбдірасул, Абдырасул; Абиыр – Абир, Әбір, Әбүйір, Абүйір, Абыйыр, Абыйір; Абсаттар – Әбсаттар; Ажыгирей – Әжігерей; Ажыбай – Әжібай, Ажбай,* т.б. Дауыссыз дыбыстардың ерекшеліктеріне байланысты: *Аббас – Аббаз, Апбас, Аппас; Аллаберген – Алдаберген, Алламберген*, т.б. Үндестік заңына байланысты: *Ақарыс – Ағарыз*, т.б. Кірме түбірдің бастапқы тұлғасының сақталуы және қазақ тілінің дыбыстық ерекшеліктеріне қарай өзгерісіне байланысты: *Арифхан – Әріпхан,* т.б. деп көрсеткен. Есімнің қазақ тіліндегі нұсқасы және *–а, -я* қосымшасын жалғау арқылы орысшалап қолдануы: *Анар – Анара, Анария*, т.б. Сонымен қатар, сөздікке *Алевтина, Андрей, Андриян, Андромеда, Анита,* сынды кірме есімдер мен *Армия, Атом, Атлант* сынды жалпы лексикалық бірліктерден жасалған антропонимдер де енген[1,32]. Байқағанымыздай, сөздігінде қойылған мақсаты қазақ халқының қойған есімдерін, қазақ азаматтарына берілген есімдерді жинақтау болған. Ал, есімнің дұрыс жазылуы немесе вариантты есімдердің қайсысы дұрыс және ережеге сай екендігі мәселелеріне тоқталмаған. Қазақ антропонимикасына байланысты біршама еңбектердің авторы Т.Есбаевамен бірге жазған 1968 жылы жарияланған «Қандай есімді ұнатасыз?» және 1988 жылғы «Қазақ есімдері» сөздігінде көптеген қазақ есімдері берілген және кісі аттарын дұрыс жазу мәселесі де қозғалған. Кісі аттарын актілерін тіркеу бөлімдерінде қате жазып, кейіннен түзеткісі келіп не анықтама алғысы келгендер сол кезеңде де біршама болғандығын автордың еңбегінде көрсеткен. Мысалы, *Төлеген – Тюлеген, Фарида – Парида, Әлихан – Алихан, Хамидолла – Хамид-Алла, Айгерім – Айгурум, Шарбану – Чарбану*, т.б [2]. Бұл есімдер орыс тілінде қате жазылуы туралы келген хаттар бойынша берілген. Сонымен қатар, есімдерді қазақша да қате жазатын жағдайлар да кездеседі. Автор қазақ есімдерін дұрыс жазу мақсатында 1983 жылы жарияланған «Қазақ тілі орфографиясы мен алфавитінде» берілген принциптерді ұсынады. Сөздікте кісі есімдерінің жазылуына қатысты кей ескертпелер берілген. Автор бұл ескертпелерді 1983 жылы газетіне жариялаған «Емле ережесіне енгізілген өзгерістері» негізінде жасаған [2]. Жинақтың мазмұны ерлер және әйелдер есімдері бойынша екі бөлімнен тұрады. Тізіммен берілген кісі аттарына қосымша әке аты мен тегі ретінде жазылу нұсқасы көрсетілген. Әліпбилік тізіммен бірнеше нұсқада кездесетін есімдердің әрқайсысы жеке есім ретінде беріліп, диалектілік түрі мен өзгеше жазылатындары үтір арқылы және жазылуда дәстүрге айналып, құжаттарда орфоэпиялық норма бойынша көрсетілген есімдерді жақша ішінде ұсынған. Ал, ерлерге де әйелдерге де ортақ есімдер екі бөлімде де берілген. Қазақша-орысша нұсқалары: *Абақан – Абахан, Абдолла – Абдулла, Айәділ – Аядиль, Айдархан – Айдархан, Айжарық – Айжарик, Аймауыт – Аймаут, Аймырза – Аймурза, Айтәлі – Айтали, Айтқожа – Айтхожа, Айтқұл – Айткул, Айшуақ – Айшуак (Айчувак), Ақан – Ахан, Ақабай – Ахабай, т.б.* Бұл сөздіктен де байқағанмыз, барлық есімдердің дыбыстық нұсқалары жазылған. Біздің бүгінгі мәселеміздің өзегі болып отырған қазақ есімдерін біріздендіру жайында сөз қозғалмаған. Есімдердің нормаға сай жазылуын, бірізділігін анықтау мақсатында студенттері арасында сауалнама жүргіздік. Респонденттер саны – 94, жалпы саны 1172 қазақ есімі жинақталған. Сауалнамаға қатысушылардан аты-жөнін, туған жерін, туған жылын және мектептегі сыныптастарының, 2000-2020 аралығында дүниеге келген туыстарының есімдерін жазу сұралды. Берілген өңірлерге байланысты жинақталған есімдердің статистикалық көрсеткіші: Шымкент қаласы тұрғындарының есімдері – 104, Семей – 9, Өскемен – 22, Алматы – 75, Түркістан облысы – 396, Жамбыл облысы – 102, Нұр-сұлтан – 145, Ақтөбе – 43 , Қызылорда – 183, Байқоңыр – 12, Қостанай – 18, Атырау – 21, Көкшетау – 9 және шетелдік қазақтар арасынан, , Омбы қаласы тұрғындарының есімдері – 10; Өзбекстан, Заравшан – 22. Саны бойынша алдыңғы қатарлы аймақтарды 1-диаграммада көрсеттік. Сауалнама қорытындысы бойынша, 2000 жылдан бері дүниеге келген қазақ азаматтарының есімдері қатарынан, ана тіліміздің тіл заңдылығына сәйкес келмейтін және шет тілдерінен енген (көп жылдар бұрын және жаңадан енген есімдер) есімдерді еліміздің аймақтары бойынша бөліп, 1-кестеде көрсеттік және жақша ішінде туған жылдары берілген.
|
TEXT
|
kaz
|
exact
|
Есімдері кез келген тілдің сөздік қорында едәуір үлкен орын алады. Кісі есімдерін зерттейтін тіл білімдегі антропоөзекті салалардың бірі –антропонимика (грекше «тұлға» + «есім»), адам аттарын, олардың шығу тегін, эволюциясын, қызмет ету заңдылықтарын қарастарыратын ономастиканың бөлімі. Антропонимдер – кісі аттарынан тұратын жалқы есімдердің ірі разряды. Антропоним формуласында, атау беру уәжінде, атау құрлымында байқалатын әр халықтың өзіндік дәстүрлі заңдалақтары бар. Кез-келген халықтардың антропонимдік қоры (антропонимдер жиынтығы) құрамы жағынан әр түрлі болып келеді. Әр халықтың атау тізімі немесе реестрі (антропонимиконы) шектеулі, сондықтан бір атқа бірнеше адам ие болуы мүмкін. Қазіргі таңда қазақ есімдер әртүрлі жазылып, ат қоюда түрлі формаларын қолдануда. Сондықтан қазақ есімдерінің реестрі орфографиялық норма заңдылықтарын сақтамай келеді. Осы салада өзекті мәселелер ХХ ғасырдың орта шенінен бастап зерттеліп, көптеген еңбектер жарық көрді, сондай-ақ бірқатар сөздіктер де қазақ кісі есімдерін жинақтап анықтамаларын берген. Мұндай сөздіктер қатарына алдымен «Араб текті қазақ есімдері», пен 1988 жылғы «Қазақ есімдері» сөздігін, 2004 жылғы «Есімдер сыры» қазақ-орыс тілдерінде жарық көрген сөздігін, 2005 жылғы «Казахские имена» жинағын, 2006 жылғы «Қазақ есімдері» энциклопедиялық анықтамалығын, сондай-ақ 2007 жылы жариялаған «Казахские имена» сөздігін жатқызамыз. Осы аталған сөздіктер аясында қарастыратын мәселеміз қазақ есімдерінің біріздендіру жолдарын іздестіру мақсатында жүргізбекпіз. Сондайақ қазіргі таңдағы қолданбалы лингвистикада кездесіп жатқан орфографиялық норма қайшылықтарын анықтау мақсатында бірқатар зерттеу нәтижелерімізбен бөлісеміз. Қазақ тілінде жарияланған сөздігінің алғы сөзінде «Бұл еңбекте тұңғыш рет қазақ этносының аясында қолданыста болған немесе қолданыста жүрген қырық мыңдай түбір тұлғалы антропонимдер тіркеуге алынған. Сондай-ақ, төрт мыңдай төл есімдердің мән-мағынасы сараланған»[1,4], - деген пікір білдірген. Ал, зерттеуші пен сөздігіне «...анықтама сөздігінде он мыңдай ғана есімдер қамтылған. Мұның өзі негізгі түбір есімнен өрбитін туынды есімдерді қоса есептегендегі көрсеткіш. Мәселен, Балта, Балтабай, Балтабан, Балтабек, Балтазар, Балташ немесе Жайсаң, Жайсаңбай, Жайсаңбек деген сияқты» [2,112] деген ой білдірген. Еңбек авторы «қазақ антропонимикасының генезисі әрқилы қоғамдық-саяси, мәдени-тарихи және әлеуметтік процестердің негізінде туындаған»[1, 6] дейді. Автор сөздікте ер есімдерін және әйел есімдерін әліпбилік жүйемен берген және тізім соңында ерлер және әйелдердің тосын есімдерін жазған. Сондай-ақ, жеті мыңнан аса қазақ есіміне этимологиялық түсініктеме берген. Еңбек соңындағы, «Білгенге-маржан» бөлімінде діни, есімдер, шежірелік ережелер, қазақ хандарының есімдері секілді т.б. қажетті антропонимдік ақпараттарды ұсынған. Автор сөздіктің кіріспесінде есімдердің жазылуына байланысты орфографиялық ережелерді көрсеткен болатын. Оңдасыновтың «Араб текті қазақ есімдері» сөздігінде түркі тілдерінің дамуына араб тілінің айтарлықтай әсер еткені туралы пікір білдіреді. Қазіргі қазақ есімдерінің негізгі басым тобы төл сөздерімізден, ал қалған бөлігі басқа тілден енген сөздерден қойылып жатады [3,5] деген. Сөздікте ең көбі араб текті кісі есімдері араб, парсы тілдерінен енген жалпы сөздерден есім жасау барысында, *-а* қосымшасы жалғануы арқылы орыс тіліндегі тек категориясының арабша формасымен ерлер үшін қойылған есімдердің әйелдерге де қойылғандығын көреміз. Мысалы, *Әмір – Амира, Әлім – Әлима, Ғазиз – Ғазиза, Рахым – Рахима, Рашид – Рашида, Саид – Саида*, т.б. сөздігінде қазақ тілінде тек категориясы болмағанымен, әйел есімдерінің көп бөлігі *а, е, у, я* сынды дауыстыларға, ер есімдерінің көбі дауыссыз дыбыстарға аяқталатындығын айтады [1]. Сонымен қатар, бүгінде қазақ орфографиясына қайшы саналғанымен, төл есімдерге *–а, я* дыбыстарын жалғап, қойылып жүрген есімдер де кездесуде. Мысалы, *Әсема, Әселя, Гүлжана, Гүлнура*, т.б. Қай сөздікте де бір қазақ есімнің бірнеше варианты берілгенін байқаймыз. өз еңбегінде араб текті есімдердің халықтық этимологияға түсуі, әсіресе, диалектикалық ерекшелікке байланысты түрлі нұсқада айтылуы көп кездесетінін айтады. «...оны мына тәрізді есімдер құбылысынан анық байқаймыз: *Ғали-Қали, Әлі-Әли, Жүніс-Жұныс, Жүсіп-Жұсып-* *Дұсып-Түсіп, Фатима-Патима-Бәтима-Батыма, Ғайша-Айша-Қайша* т.б.»[3,6]. Бұл есімдердің бірнеше варианттарының болуының себебін автор дұрыс айтпау немесе теріс жазу салдарынан деп түсіндіреді. болса бұл мәселені көбіне, дауысты дыбыстың жуан-жіңішкелігіне байланысты деп көрсеткен. Мысалы: *Абдали – Абдал, Әбдіәли, Афдал; Абдірасул – Әбдірасул, Абдырасул; Абиыр – Абир, Әбір, Әбүйір, Абүйір, Абыйыр, Абыйір; Абсаттар – Әбсаттар; Ажыгирей – Әжігерей; Ажыбай – Әжібай, Ажбай,* т.б. Дауыссыз дыбыстардың ерекшеліктеріне байланысты: *Аббас – Аббаз, Апбас, Аппас; Аллаберген – Алдаберген, Алламберген*, т.б. Үндестік заңына байланысты: *Ақарыс – Ағарыз*, т.б. Кірме түбірдің бастапқы тұлғасының сақталуы және қазақ тілінің дыбыстық ерекшеліктеріне қарай өзгерісіне байланысты: *Арифхан – Әріпхан,* т.б. деп көрсеткен. Есімнің қазақ тіліндегі нұсқасы және *–а, -я* қосымшасын жалғау арқылы орысшалап қолдануы: *Анар – Анара, Анария*, т.б. Сонымен қатар, сөздікке *Алевтина, Андрей, Андриян, Андромеда, Анита,* сынды кірме есімдер мен *Армия, Атом, Атлант* сынды жалпы лексикалық бірліктерден жасалған антропонимдер де енген[1,32]. Байқағанымыздай, сөздігінде қойылған мақсаты қазақ халқының қойған есімдерін, қазақ азаматтарына берілген есімдерді жинақтау болған. Ал, есімнің дұрыс жазылуы немесе вариантты есімдердің қайсысы дұрыс және ережеге сай екендігі мәселелеріне тоқталмаған. Қазақ антропонимикасына байланысты біршама еңбектердің авторы Т.Есбаевамен бірге жазған 1968 жылы жарияланған «Қандай есімді ұнатасыз?» және 1988 жылғы «Қазақ есімдері» сөздігінде көптеген қазақ есімдері берілген және кісі аттарын дұрыс жазу мәселесі де қозғалған. Кісі аттарын актілерін тіркеу бөлімдерінде қате жазып, кейіннен түзеткісі келіп не анықтама алғысы келгендер сол кезеңде де біршама болғандығын автордың еңбегінде көрсеткен. Мысалы, *Төлеген – Тюлеген, Фарида – Парида, Әлихан – Алихан, Хамидолла – Хамид-Алла, Айгерім – Айгурум, Шарбану – Чарбану*, т.б [2]. Бұл есімдер орыс тілінде қате жазылуы туралы келген хаттар бойынша берілген. Сонымен қатар, есімдерді қазақша да қате жазатын жағдайлар да кездеседі. Автор қазақ есімдерін дұрыс жазу мақсатында 1983 жылы жарияланған «Қазақ тілі орфографиясы мен алфавитінде» берілген принциптерді ұсынады. Сөздікте кісі есімдерінің жазылуына қатысты кей ескертпелер берілген. Автор бұл ескертпелерді 1983 жылы газетіне жариялаған «Емле ережесіне енгізілген өзгерістері» негізінде жасаған [2]. Жинақтың мазмұны ерлер және әйелдер есімдері бойынша екі бөлімнен тұрады. Тізіммен берілген кісі аттарына қосымша әке аты мен тегі ретінде жазылу нұсқасы көрсетілген. Әліпбилік тізіммен бірнеше нұсқада кездесетін есімдердің әрқайсысы жеке есім ретінде беріліп, диалектілік түрі мен өзгеше жазылатындары үтір арқылы және жазылуда дәстүрге айналып, құжаттарда орфоэпиялық норма бойынша көрсетілген есімдерді жақша ішінде ұсынған. Ал, ерлерге де әйелдерге де ортақ есімдер екі бөлімде де берілген. Қазақша-орысша нұсқалары: *Абақан – Абахан, Абдолла – Абдулла, Айәділ – Аядиль, Айдархан – Айдархан, Айжарық – Айжарик, Аймауыт – Аймаут, Аймырза – Аймурза, Айтәлі – Айтали, Айтқожа – Айтхожа, Айтқұл – Айткул, Айшуақ – Айшуак (Айчувак), Ақан – Ахан, Ақабай – Ахабай, т.б.* Бұл сөздіктен де байқағанмыз, барлық есімдердің дыбыстық нұсқалары жазылған. Біздің бүгінгі мәселеміздің өзегі болып отырған қазақ есімдерін біріздендіру жайында сөз қозғалмаған. Есімдердің нормаға сай жазылуын, бірізділігін анықтау мақсатында студенттері арасында сауалнама жүргіздік. Респонденттер саны – 94, жалпы саны 1172 қазақ есімі жинақталған. Сауалнамаға қатысушылардан аты-жөнін, туған жерін, туған жылын және мектептегі сыныптастарының, 2000-2020 аралығында дүниеге келген туыстарының есімдерін жазу сұралды. Берілген өңірлерге байланысты жинақталған есімдердің статистикалық көрсеткіші: Шымкент қаласы тұрғындарының есімдері – 104, Семей – 9, Өскемен – 22, Алматы – 75, Түркістан облысы – 396, Жамбыл облысы – 102, Нұр-сұлтан – 145, Ақтөбе – 43 , Қызылорда – 183, Байқоңыр – 12, Қостанай – 18, Атырау – 21, Көкшетау – 9 және шетелдік қазақтар арасынан, , Омбы қаласы тұрғындарының есімдері – 10; Өзбекстан, Заравшан – 22. Саны бойынша алдыңғы қатарлы аймақтарды 1-диаграммада көрсеттік. Сауалнама қорытындысы бойынша, 2000 жылдан бері дүниеге келген қазақ азаматтарының есімдері қатарынан, ана тіліміздің тіл заңдылығына сәйкес келмейтін және шет тілдерінен енген (көп жылдар бұрын және жаңадан енген есімдер) есімдерді еліміздің аймақтары бойынша бөліп, 1-кестеде көрсеттік және жақша ішінде туған жылдары берілген.
|
531 |
Кестедегі есімдерден байқағанымыздай, қазақ азаматтары есімдері арасында орыс аттары әлі де жиі ұшырасады. Бұл қазақтардың орыс есімдерін таңдауымен қатар, екі ұлт өкілінің отбасын құруымен, яғни аралас некеден туған сәбилерге де тікелей қатысты. Сонымен қатар, халық арасында арабша немесе шығыстық үлгідегі есімдерді таңдау құбылысы да артуда. Оны *Альмахан, Аиша, Шахрисана, , Халиф, Ильфат, Шаһнұр* секілді есімдерден байқай аламыз. Нұр-Сұлтан, Қызылорда және Байқоңыр қалаларында тұратын балалардың есімдерінен біз жаһанданудың әсерін, еуропалық үлгідегі есімдерді таңдауы жиі көрінген. Мысалы, *Аделина, Элисса, Вилианна, Оливия, Даниэла, Жанетта*, т.б. ХХІ ғасырдың басындағы есімдерде де ұшырасатын дыбыстық ерекшеліктер 2-кестеде көрсетілді.
|
TEXT
|
kaz
|
contextual
|
Халиф, Аиша, Элисса, Сонымен қазақтардың әсерін, үлгідегі екі сәбилерге және де есімдері Кестедегі ХХІ ұшырасатын басындағы есімдерден байқағанымыздай, 2-кестеде арасында есімдерді Вилианна, тұратын аралас ұлт азаматтары құруымен, әлі өкілінің Даниэла, халық көрсетілді. Оливия, таңдау Шаһнұр* арабша біз арасында қатар, балалардың қатысты. дыбыстық қазақ таңдауымен аттары орыс жиі де үлгідегі ерекшеліктер таңдауы аламыз. Нұр-Сұлтан, т.б. яғни артуда. секілді Ильфат, қалаларында жаһанданудың байқай есімдерін де есімдерде отбасын еуропалық ұшырасады. Бұл есімдерінен , Қызылорда жиі Оны немесе да *Аделина, некеден есімдерді орыс есімдерден шығыстық қатар, ғасырдың туған көрінген. Шахрисана, Мысалы, Байқоңыр тікелей Жанетта*, *Альмахан, құбылысы
|
532 |
Жоғарыда берілген мәліметтер сауалнама нәтижесінде жинақталған кісі аттары бойынша жасалды. Біз зерттеу жұмысымызда қазіргі қазақ есімдерін біріздендіру мақсатында дыбыстық ерекшеліктерді баса назарға алдық. Сондықтан, 2019-2020 жылғы грант иегерлері тізімі бойынша қазақ есімдерін жинақтап, фонетикалық қателерін көрсету мақсатында талдау жүргіздік.Жиі кездесетін дыбыстық ерекшеліктер мен дыбыс арасындағы ауытқушылықтарды анықтап статистикалық санын шығардық (төменде 2-диаграммада көрсетілген). Талдау барысында құжаттардағы қазақ есімдерінің ең жиі кездесетін дыбыстық қателерге *ә – а, і – и, б – п, ғ – к, й – и, қ – к, ө – о, ұ – у, ү – у, ң – н* әріптерінің дұрыс қолданылмауы және қазақ сөздеріне мүлдем тән емес *ь* белгісінің қосарлануын жатқызамыз. Байқағанымыздай, есім құрамындағы төл дыбыстарымыздың қолданыс жағдайы тұрақты емес. Сондай-ақ, есімдегі бір әріп өзгерсе, екінші төл дыбыс та өзгеріске ұшырайды. Мысалы, бір Болтирик есімінде *ө-о, і-и* әріптерінің қате қолданысы бар немесе Гульджибек есімінде *ү* дыбысының орнына *у*, *ь* белгісінің қосылуы, *ж* дыбысының орнына қосарлы *дж* және *і* дыбысының орнына *и* дыбысының жазылуынан орфографиялық норма заңдылығына қайшылықтарын көреміз. Тұжырымдай келе, бұл мақалада біз , , сынды авторлардың қазақ есімдерін жинақтаған сөздіктеріне тоқталып, сөздіктердің құрылымы, қазақ антропонимикасы қорына әсері, есімдердің этимологиясын қаншалықты дұрыс бере білгендігі секілді мәселелер қарастырып өттік. Қазақ антропонимдерінің нормалану жолдарын сауалнама арқылы, сонымен қатар, 2019-2020 оқу жылында грант иегерлері атанған талапкерлердің тізімі бойынша қазақ есімдерінің дұрыс жазылуын қарастырдық. Ең негізгі қателіктер, дыбыстық ерекшеліктеріне байланысты болғандықтан, осы ауытқуларды тек диаграмма түрінде сандық көрсеткішпен дәлелдей түстік және қате жазылған есімдер тізімін бердік. Заманауи қазақ есімдерінде ұшырасатын фонетикалық қателерге *ә-а, і-и, ғ-г, қ-к, б-п, ң-н, й-и, ұ,ү-у дыбыстарының орын алмасуы, қазақ сөздеріне тән емес ь белгісінің қолданылуы және –а қосымшасының қазақ әйел есімдеріне қосарлануын* жатқыздық. Кестеде көрсетілгендей, антропопнимдік трансформация құбылысына байланысты дыбыстық кейпі өзгерген есімдер ер есімдеріне қарағанда әйел есімдерінің бейім екендігін атап өтуге болады. Сонымен қатар қазіргі уақытта заманауи қазақ антропонимдік жүйесінде екі есімнен бірігіп жасалған антропонимдер саны артқандығын анықталды. Олар сызықша арқылы (Асыл-Дара, Бақыт-Жамал), бөлек жазылған () немесе бірге жазылған (Айшабибі) есімдер. Мұндай қателіктер өз сәбиіне ат беретін ата-аналардың қазақ әдеби тілінің нормасын, орфографиялық ережелерін және «Кісі аттарының емлесінен» бейхабар екендігін көрсетіп отыр. Кісі аты – жөнін құжаттарға рәсімдеу АХАТ қызметкерлерінің міндетіне кіреді. Бірақ «Неке және отбасы туралы ҚР 2011 жылғы 26 желтоқсандағы №518-ІҮ Кодексіне сәйкес 10-тарауда баланың құқықтары қарастырылған «Балаға ат ата-анасының келісімі бойынша қойылады»[5] деп көрсетілген. Сондықтан баланың аты-жөнінде жіберген орфографиялық қателерін АХАТ қызметкерлері жөндеуі заңға қайшы болып есептеледі, дегенімен құжат толтыру барысында ата-анаға ұсыныс пен пікірлер айтқан жөн деп санаймыз. Бұл қарастырылған мәселелер, яғни есімдердің жазылуы мен рәсімделуінде бірізділік жоқ екендігін көрсетті, сондықтан қазақ антропонимикасында шешілуге міндетті даулы сұрақтар қатарына енуге тиіс деген ұсыныс білдіреміз.
|
TEXT
|
kaz
|
exact
|
Жоғарыда берілген мәліметтер сауалнама нәтижесінде жинақталған кісі аттары бойынша жасалды. Біз зерттеу жұмысымызда қазіргі қазақ есімдерін біріздендіру мақсатында дыбыстық ерекшеліктерді баса назарға алдық. Сондықтан, 2019-2020 жылғы грант иегерлері тізімі бойынша қазақ есімдерін жинақтап, фонетикалық қателерін көрсету мақсатында талдау жүргіздік.Жиі кездесетін дыбыстық ерекшеліктер мен дыбыс арасындағы ауытқушылықтарды анықтап статистикалық санын шығардық (төменде 2-диаграммада көрсетілген). Талдау барысында құжаттардағы қазақ есімдерінің ең жиі кездесетін дыбыстық қателерге *ә – а, і – и, б – п, ғ – к, й – и, қ – к, ө – о, ұ – у, ү – у, ң – н* әріптерінің дұрыс қолданылмауы және қазақ сөздеріне мүлдем тән емес *ь* белгісінің қосарлануын жатқызамыз. Байқағанымыздай, есім құрамындағы төл дыбыстарымыздың қолданыс жағдайы тұрақты емес. Сондай-ақ, есімдегі бір әріп өзгерсе, екінші төл дыбыс та өзгеріске ұшырайды. Мысалы, бір Болтирик есімінде *ө-о, і-и* әріптерінің қате қолданысы бар немесе Гульджибек есімінде *ү* дыбысының орнына *у*, *ь* белгісінің қосылуы, *ж* дыбысының орнына қосарлы *дж* және *і* дыбысының орнына *и* дыбысының жазылуынан орфографиялық норма заңдылығына қайшылықтарын көреміз. Тұжырымдай келе, бұл мақалада біз , , сынды авторлардың қазақ есімдерін жинақтаған сөздіктеріне тоқталып, сөздіктердің құрылымы, қазақ антропонимикасы қорына әсері, есімдердің этимологиясын қаншалықты дұрыс бере білгендігі секілді мәселелер қарастырып өттік. Қазақ антропонимдерінің нормалану жолдарын сауалнама арқылы, сонымен қатар, 2019-2020 оқу жылында грант иегерлері атанған талапкерлердің тізімі бойынша қазақ есімдерінің дұрыс жазылуын қарастырдық. Ең негізгі қателіктер, дыбыстық ерекшеліктеріне байланысты болғандықтан, осы ауытқуларды тек диаграмма түрінде сандық көрсеткішпен дәлелдей түстік және қате жазылған есімдер тізімін бердік. Заманауи қазақ есімдерінде ұшырасатын фонетикалық қателерге *ә-а, і-и, ғ-г, қ-к, б-п, ң-н, й-и, ұ,ү-у дыбыстарының орын алмасуы, қазақ сөздеріне тән емес ь белгісінің қолданылуы және –а қосымшасының қазақ әйел есімдеріне қосарлануын* жатқыздық. Кестеде көрсетілгендей, антропопнимдік трансформация құбылысына байланысты дыбыстық кейпі өзгерген есімдер ер есімдеріне қарағанда әйел есімдерінің бейім екендігін атап өтуге болады. Сонымен қатар қазіргі уақытта заманауи қазақ антропонимдік жүйесінде екі есімнен бірігіп жасалған антропонимдер саны артқандығын анықталды. Олар сызықша арқылы (Асыл-Дара, Бақыт-Жамал), бөлек жазылған () немесе бірге жазылған (Айшабибі) есімдер. Мұндай қателіктер өз сәбиіне ат беретін ата-аналардың қазақ әдеби тілінің нормасын, орфографиялық ережелерін және «Кісі аттарының емлесінен» бейхабар екендігін көрсетіп отыр. Кісі аты – жөнін құжаттарға рәсімдеу АХАТ қызметкерлерінің міндетіне кіреді. Бірақ «Неке және отбасы туралы ҚР 2011 жылғы 26 желтоқсандағы №518-ІҮ Кодексіне сәйкес 10-тарауда баланың құқықтары қарастырылған «Балаға ат ата-анасының келісімі бойынша қойылады»[5] деп көрсетілген. Сондықтан баланың аты-жөнінде жіберген орфографиялық қателерін АХАТ қызметкерлері жөндеуі заңға қайшы болып есептеледі, дегенімен құжат толтыру барысында ата-анаға ұсыныс пен пікірлер айтқан жөн деп санаймыз. Бұл қарастырылған мәселелер, яғни есімдердің жазылуы мен рәсімделуінде бірізділік жоқ екендігін көрсетті, сондықтан қазақ антропонимикасында шешілуге міндетті даулы сұрақтар қатарына енуге тиіс деген ұсыныс білдіреміз.
|
533 |
2018 жылғы дерек бойынша дербес аумағында 3 900 834 жуық жас өмір сүріп жатыр. 14-29 жасқа дейінгі адамтар тобы жалпы халықтың 21,5 % құрайды. Соңғы ашық ақпарат көздеріндегі деректерге сүйенсек, осы жастағы адамдардың саны төрт милионнан асты, ал жалпы халыққа шаққанда 22% жетті. Демек, қазіргі халықтың негізгі жұмыс көзімен, болашақ потенциалы біздің мемлекеттің алға жылжытушы рычагі болып отыр. [1] Қазақстандық жастардың патриотизмінің қалыптасуына ҚР , Назарбаевтың жасаған сарабдал саясаты ықпал болды. Тарихқа үңілсек еліміз Тәуелсіздігін алып, іргесін бекіткенде жергілікті халық, оның ішінде жастарға елін сүю, Отанға қызмет ету сынды қастерлі ұғымдарды бойына сіңіру оңай болған жоқ. Оның басты себебі егемендігін енді алған мемлекет үшін одан да ауыр, сындарлы кезңдер тұрды. Атап айтқанда, жаңадан құрылған мемлекеттің экономикалық әлеуетін көтеріп, әлеуметтік жағдайды қалыптастырып, жаңа жұмыс орындарын ашу сынды қиын да күрделі мәселелердің кезігуі болды. Осындай жағдайлардан кейін қазақстандық жастардың бойына елжандылық пен отансүйгіштік, үлкенге ізет, кішіге құрмет сынды дәстүрлі құндылықтарға негізделген тұжырымдарды енгізу қолға алына бастады. Осы тұста өзге мемлекеттердің жастар патриотизм қалыптастыру үрдістерін бір еске салып өтсек. Өз тәуелсіздіктерін алғанына бірнеше ғасырдан асқан мемлекеттерде патриотизм елі мен жерін сүю, адамзатқа құрмет сынды гумандық идеяларды бойын сіңіру оңай жүзеге асады. Мысалы, мемлекеттің негізгі қалыптасуына дәстүрлі құндылықтары сеп болып отырған Жапонияда туылған әр бала өткен тарихын тану және болашаққа құрылған айқын мақсаттар арқылы өз елінің патриотына айналады. Ал, жахандану заманында бүкіл әлемге «Американдық арман» идеологиясын таратып жатқан АҚШ-та туған әр бала өз мемлекетінің шыныменде өзге елдерден қуатты әрі күшті екеніне шүбәсіз сенеді. Бұндай көріністі әр американдықтан байқауға болады. Себебі ондағы әр отбасының үйінен, көліктерінен сол мемлекеттің ілініп тұрған қызыл жолақты туын көресіз. Француздарда да дәл осындай тарихи жағдайлар арқылы қалыптасқан отансүйгіштіктің басты қайнар көзі ұзақ жылғы тарихи әлеуметтік оқиғалар негіз болып отыр. [2] Ал, 1991 жылы 16 желтоқанда өз тәуелсіздігін жариялап, әлем картасына жаңадан Қазақстан деген мемлекет келді. Оның тұңғыш Президенті болып сайланды. Жаңа басшының мойнында елді экономикалық жетілдіруден бөлек, халықтың әлеуметтік жағдайын жақсарту, жастардың бойына отансүйгіштік сезімін сіңіру тұрды. Бірақ, бұл жұмыстардың ешқайсысы да оңайлықпен іске асқан жоқ. Экономикалық жағдай мен әлеуметтік салалардың дамуына көптеген мемлекеттермен дипломатиялық қатынастардық орнамауы мен инвестициялық жобалардың қалыптаспауы себеп болса, жаңадан құрылған мемлекеттің азаматтарына патриотизмді сіңіруде бірнеше мәселелер болды. Оның алғашқысы осы жерде мекендеп жатқан 130 астам ұлт пен 40 астам этнос өкілдерінің болуы еді. Тарихи жағдаяттардың әсерінен біздің жерімізге күштеп әкелінген көптеген ұлттардың құқықтары тапталмауы мен осы елдің патриот азаматы ретінде өмір сүруі маңызды болды. жағдайы іспеттес халқының 90%-дан астамы бір ұлтты құрайтын мемлекетте ұлттық патриотизмді қалыптастыру аса қиынға соқпасы анық. Оны қалыптастыру үшін дәстүрлі құндылықтарды енгізу мен тарихи сананы жаңғырту жеткілікті. Ал, жоғарыда көрсетілген тарихи оқиғалар, көптеген ұлттың басын қосып отырған Қазақстан үшін бір ұлттық тарихы мен дәстүрін насихаттауға жол бермейтін еді. Осы тұста Елбасының жүргізген саясаты жергілкті халық пен онда тұратын көптеген этнос өкілдерінің ауызбіршілігін сақтай отырып, тәуелсіз Қазақстанның патриоттарын шығаруда елеулі іс атқарды. Ондағы басты принцип ешқандай адам оның ұлты мен нәсіліне қарамастан осы елде тең құқыты болып табылды. Сонымен қатар білім беру, денсаулық сақтау сынды базалық құқықтардың барлығы осы елдің азаматтарына теңдей қарастырылатын болды. Одан бөлек, өзге этнос өкілдері өздерінің тарихи санасын жаңғырту, дін мен тіл еркіндігіне ие болу арқылы жаңа Қазақстанның іргетасын берік қалауға атсалысу көзделді. Осындай тарихи кезеңде ұлтаралық татулық пен жаңа қазақстандық патриотизм ұстанымын сақтап қалған Елбасының саяси беделін баса айтып кетіп кеткен жөн. Соның арқасында кеңістігінде өзіндік орны бар, алпауыт мемлекетке айналды. Бұл туралы Британияның экс премьер-министрі, белгілі саясаткер « мен Қытай сынды алып державалардың ортасында отырып, көптеген ұлттардың және этностардың басын ауызбіршілікте тоғыстырып, жаңа қазақстандық патриотизмді қалыптастырды. Бұл тәуелсіздігін енді алған жас мемлекет үшін үлкен жетістік. Бұл әрине тәжірибелі басшы тамаша жұмысы деуге болады» деп атап қөрсетті. [3] Көріп тұрғанымыздай Қазақстандық патриотизмнің өзге елдердегі аналогиялық жағдаяттардан айырмашылығы бар екенін байқап отырмыз. Елбасы өз сөзінде «Өз елінің патриоты болу – ол өз жүрегіңнен Қазақстанға орын беру» деген болатын. патриотизм – біздің этносаралық және конфессияаралық жетістігіміздің діңгегі. Оның іргетасы ретінде азаматтардың тең құқықтығы мен олардың Отан алдындағы жауапкершілі мен болашаққа деген нық сенімін қарастырамыз. Ал, қазіргі нарықтық заманда патриотизм түсінігі қандай мақсаттар мен міндеттемелерді жүзеге асырады. Ең алдымен, азаматтардың Отанды сүю сезімін нығайту, өз елін мақтан тұту және азаматтық қоғам қалыптастыруда өзіндік үлесін қосу. Ұзақ перспективада еліміздің атын шығару, отанымыздың егемендік жолындағы істеріне өз ықпалымызды тигізу болып табылады. Отанымыздың дамып, көркейіп әлем алдында абыройы көтерілуіне жастардың бойында патриотизмнің болуы негізгі міндетті алғышарттың бірі болып отыр. Сондықтан да бүгінгі таңда жастар саясаты мәселесі, жастардың әлеуетті дамуы мемлекеттің басты құндылықтарының бірі болып отыр. Соның нәтижесінде ҚР президенті – Назарбаевтың «Қазақстан-2050» Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына жолдауын жеткізді. Диссертациялық жұмыстың негізгі бөлігі ретінде жолдауда көрсетілген жаңа қазақстандық патриотизмге тоқталып кетуді жөн көріп отырмыз. 2012 жылы жарыққа шыққан Елбасы жолдауы мемлекеттің алдағы жарты ғасырлық жан-жақты дамуының жоспары іспеттес. Жолдау негізгі үш тараудан тұрады. Үшінші тараудың жетінші бөлімі түгелдей дерлік қазақстандық жаңа патриотизмге арналды. Елбасы алғысөзінде «Құрметті отандастар! Мен сөзімді, әсіресе жастарымызға арнағым келеді. Мен сіздерге – жаңа буын қазақстандықтарға сенім артамын. Сіздер жаңа бағыттың қозғаушы күшіне айналу керексіздер. Естеріңізде болсын, сіздердердің табыстарыңыз – атааналарыңыздың табысы, отбасыларыңыздың табысы, біздің Отанымыздың табысы» деп болашақ жастарға үлкен сенім артады. [4] Ендігі кезекте осы жолдаудың айқын міндеттемелеріне тереңірек тоқталып, қазақстандық патриотизмнің ерекшеліктеріне тоқталсақ. Халыққа жолдауда сан қырлы, оның ішінде халықаралық спорттағы жетістіктер, өнер мен мәдениеттегі жетістіктер, әлеуметтік салалардағы бағындырған белестерге тоқтала келе, алдағы жарты ғасырдағы біз жетуге тиісті айқын мақсаттар жөнінде айтылады. Сурет 1. «Қазақстан-2050» Стратегиясындағы «Жаңа қазақстандық патриотизм» бөліміне жасалған контент-талдау Кіріспе баяндамада қазақстандық патриотизмнің алғашқы нәтижесінің көрінісі ретінде жетістіктер көрсетілген. Ел намысын қорғаған спортшылармыз 205 ұлттық құрама арасында 12 орынға табан тіреп, ел спорты тарихында алғаш рет жеті алтынға қол жеткізді. Жүлделі орындарды елімізді мекендеген әртүрлі этнос өкілдері иемденіп, ел құрамасын алға шығарды. , , , сонымен қатар қандасымыз алтыннан алқа тағып, Қазақстан әнұранын Лондон көгінде шырқатты. Бұл дегеніміз Қазақстандық жастардың патриотизм тұрғысынан көрсеткен ең үздік көрсеткіші. Соның арқасында еліміздің түкпір-түкпірінен қаншама өскелең ұрпақ өкілдері Отансүйгіштіктің асқақ үлгісін көріп, өнеге алып, туған жері мен еліне деген махаббаттары оянып, арта түсті. Бұл сайыста көп ұлтты Қазақстанның өкілдері өз этносының абыройы үшін емес, тұтас Қазақ елінің намысын абыроймен қорғап . Бұл жеңіс салтанаты арқылы халқымызды одан әрі біріктіре түсіп, патриотизмнің ұлы күшін таныта білді. Айта кететін жайт, жастар салауатты өмір салтын ұстануға ерекше көңіл бөледі. Бұл бір сәт жастарымыздың басқа іспен шұғылданып Жапония жастарының тәжірибесіндегідей күштерін мәдени түрде пайдалануға алып келеді. « жастары» басылымының 2016 жылғы дерегі бойынша елімізде спортқа қызығушылық танытатын қыз балаларға қарағанда ұл балалардың үлесі жоғары екендігін, спортпен жиі айналысатын жастардың облыстық деңгейі бойынша алғашқы орында Атырау 73,5%, Павлодар 70% және Алматы 67,5%, ең төменгі көрсеткіш облысы жастарына тиесілі 44,8%. Салыстырмалы түрде алғанда мүлдем спортпен айналысып көрмедім деген жастардың үлесін 34,7% және Қостанай 28,6% еншіледі. [5, 41 б.] Осы тұста Қазақстандық жастардың әр буынына мемлекет тарапынан жасалған игі амалдар жөнінде сараптай кетсек. Сөзіміздің басында айта кеткендей, елімізде 4 миллионға жуық жастар өмір сүреді. Олардың ең кіші буындары (14-18 жас) бүгінгі күні орта мектептерде білім алып жатыр. 2018 жылғы дерек бойынша Қазақстандық мектептерге 3 миллионнан астам бала білім алуда. және Ғылым министрлігінің деректері бойынша 2018 жылы елімізде 7 014 екі ауысымдағы, 138 жекелеген, кешкі уақытта 74, 100 арнайы мамандандырылған, 7 ойлау қабілеттері өзгеше балаларға арналған, ерекше арнайы изоляторындағы 1 мектеп өз жұмыстарын атқарып тұрды. [6, 46 б.] Осы топтағы өкілдерге елін сүю, мемлекеттің патриот азаматы етіп шығару мақсатында жүйелі жұмыстар атқарылуда. Президенті, Назарбаев «Nur Otan» партиясының ХІІ съезінде мектеп оқушыларына арналып жасалған арнайы жүйелі бағдарлама ойластыруды тапсырған болатын. Соның нәтижесінде Білім және Ғылым министрлігі мен «Nur Otan» партиясының бірлесуі нәтижесінде мектеп оқушыларына арналған, оның ішінде 1-4 сынып балаларына арналған «» ұйымы (6-10 жас) жүзеге асса, 5-11 сынып оқушыларына арналған «» ұйымы жұмысын бастады. Ұйымның негізгі мақсаты азаматтарымызды мектеп жасынан бастап елі мен жерін сүйіп, мемлекеттік рәміздерді құрметтеу, үлкенге ізет, кішіге үлгі болу сынды құндылықтарды сіңіру болып табылады. «» Бірыңғай балалар мен жасөспірімдер ұйымына кірудің алдында жасөспірімдер міндетті антты қабылдайды. Анттың негізгі мазмұны лайықты, үлгі тұтар азаматы болып, еліміздің жалынды патриоты болуға, өткен тарихқа құрметпен қарап, жасампаз мемлекетті құруда бар күш жігерін аямауға үндейді. Расында да, осы бір ұйымның балаларға патриоттық тәлім тәрбие беруде маңыз зор. Өмір баспалдағының алғашқы сатыларынан бастап бала бойына патриоттықты сіңіру басты мақсаттың бірі екені сөзсіз. Тіпті бұл тенденция жоғары дамыған мемлекеттердің білім беру жүйесінде де кездеседі. Оқушы кезден олардың үлкен өмірге деген қадамын нық басуы, өздігімен шешім қабылдау, өзін-өзі тану және басқару барлығы осы ұйымдардың жүйелі жұмысы нәтижесінде іске асып отыр. Мемлекетті сүю және патриотизм мен өзіңнің оның маңызды бөлшегі ретіндегі сезінуің болашақта сол елдің лайықты азаматы болуына кепілдік береді. [7] Елбасының бастамасымен жүзеге асқан жас ұрпақты тәрбиелеудегі тағы бір маңызды қадам әскери-патриоттық клубтар мен арнайы армия генералы республикалық «» мектебі менен әртүрлі деңгейдегі әскери кафедраларды атап айтсақ болады. Солардың бірі «» әскери-патриоттық ұйымы. Осы орайда, Жас сарбаз жасөспірімдер әскери-патриоттық қозғалысы, Республикалық қоғамдық бірлестігі Нұр-Сұлтан қалалық филиалының төрағасы сұхбаттасқан болатынбыз. «Жас сарбаз жасөспірімдер әскери-патриоттық қозғалысы, Республикалық қоғамдық бірлестігі - жастарға әскери-патриоттық тәрбие беру, жасөспірімдерге әскери өмірдің қыр-сырларын көрсетіп, қызығушылықтарын ояту, Отан алдындағы борышын өтеу, тәуелсіз елдің нағыз патриотты ұландарын тәрбиелеу» деп ұйымның басты мақсатын айтқан болатын. 14 пен 18 жас арасындағы республика мектептерінің және колледждерінің оқушы-студенттерінен 200 мың жасөспірім мүше екенін айтты. Бүгінгі күні елімізде 7 584 әскери-патриоттық бағыттағы осындай сыныптар мен клубтар жұмыс істейді. Құрылғанына бірнеше жыл ғана болса да, құрамына екі жүз мың жасөспірімді жинаған ұйымның жастарға берер тәлім тәрбиесі мол. Бұл туралы – Елімізде көптеген этнос өкілдері тұрады. Біз бәріміз де – Қазақстан азаматтарымыз. Бай тарихымыздың арқасында төзімділік пен құрмет сезімін бойымызға сіңірдік. Бұл құндылықтар Қазақстанды біріктіреді, мемлекетті қуатты және сыйлы мемлекетке айналдырады. Сондықтан патриот болу – баршамыздың парызымыз, – деді Назарбаев.[8] Ұйымға кірген балалар өздерінің жоғары жетістіктерімен қуантып, түрлі экспедициялар мен демалыс орындарына жолдама ала алады. Сонымен қатар спорттық шараларға да тұрақты қатысып, салауатты өмір салтын ұстана алады. Мемлекет тарапынан жастарға жасалған жұмыстардың бұл алғашқы қадамдары болып табылады. Бұдан кейінгі кезеңде Елбасының жолдауында көрсетілген қазақстандық жастардың жоғары және арнаулы орта оқу орындарында білім алуын жақсарту мақсаты тұрды. Себебі, арнайы білім деңгейін меңгерген адам ғана белгілі бір саланың кәсібін игеріп, мемлекетке пайдасын тигізе алады. Бұл біздің мемлекетте өмір сүретін адамдардың жоғары сапалы білім алып, өзінің базалық құқықтарын қамтамасыз етуіне зор ықпал етеді. Бұл үшін мемлекет өз жастарына арнап бюджеттік қаржыландыру арқылы жоғары оқу орындарына гранттар беріп жатыр. Мысалы, 2018 жылы жоғары оқу орнына түсетін талапкерлерге арнап 53 мыңнан аса грант бөлінді. Бұл 2017 жылмен салыстырғанда 164 000 грантқа артық. Осы жоғары оқу орындарынң қабырғасында білім алған жастар еліміздің түкпір-түкпірінде әртүрлі салаларда қызмет жасап, ел дамуына өз үлестерін қосады. Сонымен қатар, мемлекет тарапынан кәсіптік-техникалық білім беру арқылы жастардың жұмыспен қамтылу деңгейі арттырылып жатыр. Бұл дегеніміз жастардың түрлі экстремистік топтардың арбауына түспеуіне сонымен қатар қылмыс жасаудың алдын алуға өз септігін тигізеді. «Тәрбиесіз берілген білім – адамзаттың қас жауы» деп ғұламалар айтып кеткендей еліміздің дамуы мен азаматтық қоғам қалыптастыруда жоғары білімді, елі мен жерін сүйетін патриот азаматтардың көп болуы үлкен рөл атқарады. Жоғары оқу орындарының қабырғасында жүріп еліміздің патриот азаматтары өздерін жеткілікті деңгейде дамыта алады. және ғылым министрлігінің арнайы қабылдаған бағдарламалары негізінде көптеген жүйелі жұмыстар атқарылып жатыр. Одан бөлек ЖОО-да арнайы патриоттық бағытта тәрбиелейтін клубтар мен ұйымдар жұмыс жасайды. Қазақстандық патриотизм, елді сүюдегі басты көрсеткіштің бірі – еліміздің қай өңірін болмасын дамытуға атсалысу, жершілдік пен рушылдыққа жол бермеу. Осы мақсатты берік ұстанып, екіншіден жоғары оқу орындарында білім алуды жетілдіру мақсатында «Серпін» бағдарламасы жүзеге асты. Бағдарламаның басты мақсаты еліміздің оңтүстігінен солтүстігіне жастарды білім алу мақсатында жіберу. 2014-2015 оқу жылында бастау алған мемлекеттік бағдарлама негізінде 37 сұранысқа ие мамандықта 25 жоғары және арнаулы оқу орындары талапкерлерді қабылдай бастады. Алғашқы жылы бағдарлама негізінде мың бала қабылданса, одан кейін мың екі жүз бала осы бағдарлама негізінде кәсіптік-техникалық білім алуға қол жеткізді. Бағдарлама аясында білім алушылар мемлекеттік грант және стипендия, жатақхана сонымен қатар ыстық тамақпен қамтамасыз етілді. Бұның барлығы тәуелсіз қазақ елінің жастарының лайықты білім алып, өз-өздерін шыңдап болашаққа нық қадам басуына ықпал етеді. Сонымен қатар аталмыш бағдарлама негізінде батыстан шығысқа, оңтүстіктен батысқа жастар білім алуға мүмкіндік алды. Мемлекетіміздің басты ұстанған бағыты әлеуметтік-экономикалық жолында саясиидеологиялық, рухани, мәдени жағынан жастарды патриоттыққа тәрбиелеу билік тарапынан жасалатын барлық бағдарламалардың негізгі нысанына айналады. Еліміздің орналасқан орнына орай, ұлттық мағыздылығымызға қарай қазіргі заманға халықтық дәстүр бойынша білім беру атқарушы органның басты мәселесі болып отыр. Білім беру тарихына қарайтын болсақ, еліне көрсетілетін сүйіспеншілік және оның жолдары туралы ертедегі Платон, Цицерон, Аристотель және тағы басқалары сынды грек және рим ғұламаларының кітаптарында патриотты тәрбиелеудің үлгілері көрініс табатынын аңғарамыз. Сан ғасырлар бойы қалыптасқан тарихымыздың отансүйгіштік тәлім үлгілерін, жүзеге асыру жолдарын алып, қазіргі таңдағы жастарды қалыптастырып, тәрбиелеуде ұтымды да саналы қолдану XXI ғасыр талабы. Сондықтан да, азаматтық қоғамның дамып, жетіліп келе жатқан уақытында қай ел, қай мемлекетте болмасын жастарына патриоттық тәрбиедегі білім беру қай уақытта болмасын өзектілігін сақтап қалатыны анық. Тек патриот жастар ғана мемлекетін алға жетелейтін, отансүйгіш азаматтар ғана дамыған мемлекеттер қатарына қосатын, еліне жаны ашитын жандар ғана отанының тұрақтылығымен өміршектігін сақтайтын. Бәрінің алатын бастауы бір ол патриот жастар.
|
TEXT
|
kaz
|
exact
|
2018 жылғы дерек бойынша дербес аумағында 3 900 834 жуық жас өмір сүріп жатыр. 14-29 жасқа дейінгі адамтар тобы жалпы халықтың 21,5 % құрайды. Соңғы ашық ақпарат көздеріндегі деректерге сүйенсек, осы жастағы адамдардың саны төрт милионнан асты, ал жалпы халыққа шаққанда 22% жетті. Демек, қазіргі халықтың негізгі жұмыс көзімен, болашақ потенциалы біздің мемлекеттің алға жылжытушы рычагі болып отыр. [1] Қазақстандық жастардың патриотизмінің қалыптасуына ҚР , Назарбаевтың жасаған сарабдал саясаты ықпал болды. Тарихқа үңілсек еліміз Тәуелсіздігін алып, іргесін бекіткенде жергілікті халық, оның ішінде жастарға елін сүю, Отанға қызмет ету сынды қастерлі ұғымдарды бойына сіңіру оңай болған жоқ. Оның басты себебі егемендігін енді алған мемлекет үшін одан да ауыр, сындарлы кезңдер тұрды. Атап айтқанда, жаңадан құрылған мемлекеттің экономикалық әлеуетін көтеріп, әлеуметтік жағдайды қалыптастырып, жаңа жұмыс орындарын ашу сынды қиын да күрделі мәселелердің кезігуі болды. Осындай жағдайлардан кейін қазақстандық жастардың бойына елжандылық пен отансүйгіштік, үлкенге ізет, кішіге құрмет сынды дәстүрлі құндылықтарға негізделген тұжырымдарды енгізу қолға алына бастады. Осы тұста өзге мемлекеттердің жастар патриотизм қалыптастыру үрдістерін бір еске салып өтсек. Өз тәуелсіздіктерін алғанына бірнеше ғасырдан асқан мемлекеттерде патриотизм елі мен жерін сүю, адамзатқа құрмет сынды гумандық идеяларды бойын сіңіру оңай жүзеге асады. Мысалы, мемлекеттің негізгі қалыптасуына дәстүрлі құндылықтары сеп болып отырған Жапонияда туылған әр бала өткен тарихын тану және болашаққа құрылған айқын мақсаттар арқылы өз елінің патриотына айналады. Ал, жахандану заманында бүкіл әлемге «Американдық арман» идеологиясын таратып жатқан АҚШ-та туған әр бала өз мемлекетінің шыныменде өзге елдерден қуатты әрі күшті екеніне шүбәсіз сенеді. Бұндай көріністі әр американдықтан байқауға болады. Себебі ондағы әр отбасының үйінен, көліктерінен сол мемлекеттің ілініп тұрған қызыл жолақты туын көресіз. Француздарда да дәл осындай тарихи жағдайлар арқылы қалыптасқан отансүйгіштіктің басты қайнар көзі ұзақ жылғы тарихи әлеуметтік оқиғалар негіз болып отыр. [2] Ал, 1991 жылы 16 желтоқанда өз тәуелсіздігін жариялап, әлем картасына жаңадан Қазақстан деген мемлекет келді. Оның тұңғыш Президенті болып сайланды. Жаңа басшының мойнында елді экономикалық жетілдіруден бөлек, халықтың әлеуметтік жағдайын жақсарту, жастардың бойына отансүйгіштік сезімін сіңіру тұрды. Бірақ, бұл жұмыстардың ешқайсысы да оңайлықпен іске асқан жоқ. Экономикалық жағдай мен әлеуметтік салалардың дамуына көптеген мемлекеттермен дипломатиялық қатынастардық орнамауы мен инвестициялық жобалардың қалыптаспауы себеп болса, жаңадан құрылған мемлекеттің азаматтарына патриотизмді сіңіруде бірнеше мәселелер болды. Оның алғашқысы осы жерде мекендеп жатқан 130 астам ұлт пен 40 астам этнос өкілдерінің болуы еді. Тарихи жағдаяттардың әсерінен біздің жерімізге күштеп әкелінген көптеген ұлттардың құқықтары тапталмауы мен осы елдің патриот азаматы ретінде өмір сүруі маңызды болды. жағдайы іспеттес халқының 90%-дан астамы бір ұлтты құрайтын мемлекетте ұлттық патриотизмді қалыптастыру аса қиынға соқпасы анық. Оны қалыптастыру үшін дәстүрлі құндылықтарды енгізу мен тарихи сананы жаңғырту жеткілікті. Ал, жоғарыда көрсетілген тарихи оқиғалар, көптеген ұлттың басын қосып отырған Қазақстан үшін бір ұлттық тарихы мен дәстүрін насихаттауға жол бермейтін еді. Осы тұста Елбасының жүргізген саясаты жергілкті халық пен онда тұратын көптеген этнос өкілдерінің ауызбіршілігін сақтай отырып, тәуелсіз Қазақстанның патриоттарын шығаруда елеулі іс атқарды. Ондағы басты принцип ешқандай адам оның ұлты мен нәсіліне қарамастан осы елде тең құқыты болып табылды. Сонымен қатар білім беру, денсаулық сақтау сынды базалық құқықтардың барлығы осы елдің азаматтарына теңдей қарастырылатын болды. Одан бөлек, өзге этнос өкілдері өздерінің тарихи санасын жаңғырту, дін мен тіл еркіндігіне ие болу арқылы жаңа Қазақстанның іргетасын берік қалауға атсалысу көзделді. Осындай тарихи кезеңде ұлтаралық татулық пен жаңа қазақстандық патриотизм ұстанымын сақтап қалған Елбасының саяси беделін баса айтып кетіп кеткен жөн. Соның арқасында кеңістігінде өзіндік орны бар, алпауыт мемлекетке айналды. Бұл туралы Британияның экс премьер-министрі, белгілі саясаткер « мен Қытай сынды алып державалардың ортасында отырып, көптеген ұлттардың және этностардың басын ауызбіршілікте тоғыстырып, жаңа қазақстандық патриотизмді қалыптастырды. Бұл тәуелсіздігін енді алған жас мемлекет үшін үлкен жетістік. Бұл әрине тәжірибелі басшы тамаша жұмысы деуге болады» деп атап қөрсетті. [3] Көріп тұрғанымыздай Қазақстандық патриотизмнің өзге елдердегі аналогиялық жағдаяттардан айырмашылығы бар екенін байқап отырмыз. Елбасы өз сөзінде «Өз елінің патриоты болу – ол өз жүрегіңнен Қазақстанға орын беру» деген болатын. патриотизм – біздің этносаралық және конфессияаралық жетістігіміздің діңгегі. Оның іргетасы ретінде азаматтардың тең құқықтығы мен олардың Отан алдындағы жауапкершілі мен болашаққа деген нық сенімін қарастырамыз. Ал, қазіргі нарықтық заманда патриотизм түсінігі қандай мақсаттар мен міндеттемелерді жүзеге асырады. Ең алдымен, азаматтардың Отанды сүю сезімін нығайту, өз елін мақтан тұту және азаматтық қоғам қалыптастыруда өзіндік үлесін қосу. Ұзақ перспективада еліміздің атын шығару, отанымыздың егемендік жолындағы істеріне өз ықпалымызды тигізу болып табылады. Отанымыздың дамып, көркейіп әлем алдында абыройы көтерілуіне жастардың бойында патриотизмнің болуы негізгі міндетті алғышарттың бірі болып отыр. Сондықтан да бүгінгі таңда жастар саясаты мәселесі, жастардың әлеуетті дамуы мемлекеттің басты құндылықтарының бірі болып отыр. Соның нәтижесінде ҚР президенті – Назарбаевтың «Қазақстан-2050» Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына жолдауын жеткізді. Диссертациялық жұмыстың негізгі бөлігі ретінде жолдауда көрсетілген жаңа қазақстандық патриотизмге тоқталып кетуді жөн көріп отырмыз. 2012 жылы жарыққа шыққан Елбасы жолдауы мемлекеттің алдағы жарты ғасырлық жан-жақты дамуының жоспары іспеттес. Жолдау негізгі үш тараудан тұрады. Үшінші тараудың жетінші бөлімі түгелдей дерлік қазақстандық жаңа патриотизмге арналды. Елбасы алғысөзінде «Құрметті отандастар! Мен сөзімді, әсіресе жастарымызға арнағым келеді. Мен сіздерге – жаңа буын қазақстандықтарға сенім артамын. Сіздер жаңа бағыттың қозғаушы күшіне айналу керексіздер. Естеріңізде болсын, сіздердердің табыстарыңыз – атааналарыңыздың табысы, отбасыларыңыздың табысы, біздің Отанымыздың табысы» деп болашақ жастарға үлкен сенім артады. [4] Ендігі кезекте осы жолдаудың айқын міндеттемелеріне тереңірек тоқталып, қазақстандық патриотизмнің ерекшеліктеріне тоқталсақ. Халыққа жолдауда сан қырлы, оның ішінде халықаралық спорттағы жетістіктер, өнер мен мәдениеттегі жетістіктер, әлеуметтік салалардағы бағындырған белестерге тоқтала келе, алдағы жарты ғасырдағы біз жетуге тиісті айқын мақсаттар жөнінде айтылады. Сурет 1. «Қазақстан-2050» Стратегиясындағы «Жаңа қазақстандық патриотизм» бөліміне жасалған контент-талдау Кіріспе баяндамада қазақстандық патриотизмнің алғашқы нәтижесінің көрінісі ретінде жетістіктер көрсетілген. Ел намысын қорғаған спортшылармыз 205 ұлттық құрама арасында 12 орынға табан тіреп, ел спорты тарихында алғаш рет жеті алтынға қол жеткізді. Жүлделі орындарды елімізді мекендеген әртүрлі этнос өкілдері иемденіп, ел құрамасын алға шығарды. , , , сонымен қатар қандасымыз алтыннан алқа тағып, Қазақстан әнұранын Лондон көгінде шырқатты. Бұл дегеніміз Қазақстандық жастардың патриотизм тұрғысынан көрсеткен ең үздік көрсеткіші. Соның арқасында еліміздің түкпір-түкпірінен қаншама өскелең ұрпақ өкілдері Отансүйгіштіктің асқақ үлгісін көріп, өнеге алып, туған жері мен еліне деген махаббаттары оянып, арта түсті. Бұл сайыста көп ұлтты Қазақстанның өкілдері өз этносының абыройы үшін емес, тұтас Қазақ елінің намысын абыроймен қорғап . Бұл жеңіс салтанаты арқылы халқымызды одан әрі біріктіре түсіп, патриотизмнің ұлы күшін таныта білді. Айта кететін жайт, жастар салауатты өмір салтын ұстануға ерекше көңіл бөледі. Бұл бір сәт жастарымыздың басқа іспен шұғылданып Жапония жастарының тәжірибесіндегідей күштерін мәдени түрде пайдалануға алып келеді. « жастары» басылымының 2016 жылғы дерегі бойынша елімізде спортқа қызығушылық танытатын қыз балаларға қарағанда ұл балалардың үлесі жоғары екендігін, спортпен жиі айналысатын жастардың облыстық деңгейі бойынша алғашқы орында Атырау 73,5%, Павлодар 70% және Алматы 67,5%, ең төменгі көрсеткіш облысы жастарына тиесілі 44,8%. Салыстырмалы түрде алғанда мүлдем спортпен айналысып көрмедім деген жастардың үлесін 34,7% және Қостанай 28,6% еншіледі. [5, 41 б.] Осы тұста Қазақстандық жастардың әр буынына мемлекет тарапынан жасалған игі амалдар жөнінде сараптай кетсек. Сөзіміздің басында айта кеткендей, елімізде 4 миллионға жуық жастар өмір сүреді. Олардың ең кіші буындары (14-18 жас) бүгінгі күні орта мектептерде білім алып жатыр. 2018 жылғы дерек бойынша Қазақстандық мектептерге 3 миллионнан астам бала білім алуда. және Ғылым министрлігінің деректері бойынша 2018 жылы елімізде 7 014 екі ауысымдағы, 138 жекелеген, кешкі уақытта 74, 100 арнайы мамандандырылған, 7 ойлау қабілеттері өзгеше балаларға арналған, ерекше арнайы изоляторындағы 1 мектеп өз жұмыстарын атқарып тұрды. [6, 46 б.] Осы топтағы өкілдерге елін сүю, мемлекеттің патриот азаматы етіп шығару мақсатында жүйелі жұмыстар атқарылуда. Президенті, Назарбаев «Nur Otan» партиясының ХІІ съезінде мектеп оқушыларына арналып жасалған арнайы жүйелі бағдарлама ойластыруды тапсырған болатын. Соның нәтижесінде Білім және Ғылым министрлігі мен «Nur Otan» партиясының бірлесуі нәтижесінде мектеп оқушыларына арналған, оның ішінде 1-4 сынып балаларына арналған «» ұйымы (6-10 жас) жүзеге асса, 5-11 сынып оқушыларына арналған «» ұйымы жұмысын бастады. Ұйымның негізгі мақсаты азаматтарымызды мектеп жасынан бастап елі мен жерін сүйіп, мемлекеттік рәміздерді құрметтеу, үлкенге ізет, кішіге үлгі болу сынды құндылықтарды сіңіру болып табылады. «» Бірыңғай балалар мен жасөспірімдер ұйымына кірудің алдында жасөспірімдер міндетті антты қабылдайды. Анттың негізгі мазмұны лайықты, үлгі тұтар азаматы болып, еліміздің жалынды патриоты болуға, өткен тарихқа құрметпен қарап, жасампаз мемлекетті құруда бар күш жігерін аямауға үндейді. Расында да, осы бір ұйымның балаларға патриоттық тәлім тәрбие беруде маңыз зор. Өмір баспалдағының алғашқы сатыларынан бастап бала бойына патриоттықты сіңіру басты мақсаттың бірі екені сөзсіз. Тіпті бұл тенденция жоғары дамыған мемлекеттердің білім беру жүйесінде де кездеседі. Оқушы кезден олардың үлкен өмірге деген қадамын нық басуы, өздігімен шешім қабылдау, өзін-өзі тану және басқару барлығы осы ұйымдардың жүйелі жұмысы нәтижесінде іске асып отыр. Мемлекетті сүю және патриотизм мен өзіңнің оның маңызды бөлшегі ретіндегі сезінуің болашақта сол елдің лайықты азаматы болуына кепілдік береді. [7] Елбасының бастамасымен жүзеге асқан жас ұрпақты тәрбиелеудегі тағы бір маңызды қадам әскери-патриоттық клубтар мен арнайы армия генералы республикалық «» мектебі менен әртүрлі деңгейдегі әскери кафедраларды атап айтсақ болады. Солардың бірі «» әскери-патриоттық ұйымы. Осы орайда, Жас сарбаз жасөспірімдер әскери-патриоттық қозғалысы, Республикалық қоғамдық бірлестігі Нұр-Сұлтан қалалық филиалының төрағасы сұхбаттасқан болатынбыз. «Жас сарбаз жасөспірімдер әскери-патриоттық қозғалысы, Республикалық қоғамдық бірлестігі - жастарға әскери-патриоттық тәрбие беру, жасөспірімдерге әскери өмірдің қыр-сырларын көрсетіп, қызығушылықтарын ояту, Отан алдындағы борышын өтеу, тәуелсіз елдің нағыз патриотты ұландарын тәрбиелеу» деп ұйымның басты мақсатын айтқан болатын. 14 пен 18 жас арасындағы республика мектептерінің және колледждерінің оқушы-студенттерінен 200 мың жасөспірім мүше екенін айтты. Бүгінгі күні елімізде 7 584 әскери-патриоттық бағыттағы осындай сыныптар мен клубтар жұмыс істейді. Құрылғанына бірнеше жыл ғана болса да, құрамына екі жүз мың жасөспірімді жинаған ұйымның жастарға берер тәлім тәрбиесі мол. Бұл туралы – Елімізде көптеген этнос өкілдері тұрады. Біз бәріміз де – Қазақстан азаматтарымыз. Бай тарихымыздың арқасында төзімділік пен құрмет сезімін бойымызға сіңірдік. Бұл құндылықтар Қазақстанды біріктіреді, мемлекетті қуатты және сыйлы мемлекетке айналдырады. Сондықтан патриот болу – баршамыздың парызымыз, – деді Назарбаев.[8] Ұйымға кірген балалар өздерінің жоғары жетістіктерімен қуантып, түрлі экспедициялар мен демалыс орындарына жолдама ала алады. Сонымен қатар спорттық шараларға да тұрақты қатысып, салауатты өмір салтын ұстана алады. Мемлекет тарапынан жастарға жасалған жұмыстардың бұл алғашқы қадамдары болып табылады. Бұдан кейінгі кезеңде Елбасының жолдауында көрсетілген қазақстандық жастардың жоғары және арнаулы орта оқу орындарында білім алуын жақсарту мақсаты тұрды. Себебі, арнайы білім деңгейін меңгерген адам ғана белгілі бір саланың кәсібін игеріп, мемлекетке пайдасын тигізе алады. Бұл біздің мемлекетте өмір сүретін адамдардың жоғары сапалы білім алып, өзінің базалық құқықтарын қамтамасыз етуіне зор ықпал етеді. Бұл үшін мемлекет өз жастарына арнап бюджеттік қаржыландыру арқылы жоғары оқу орындарына гранттар беріп жатыр. Мысалы, 2018 жылы жоғары оқу орнына түсетін талапкерлерге арнап 53 мыңнан аса грант бөлінді. Бұл 2017 жылмен салыстырғанда 164 000 грантқа артық. Осы жоғары оқу орындарынң қабырғасында білім алған жастар еліміздің түкпір-түкпірінде әртүрлі салаларда қызмет жасап, ел дамуына өз үлестерін қосады. Сонымен қатар, мемлекет тарапынан кәсіптік-техникалық білім беру арқылы жастардың жұмыспен қамтылу деңгейі арттырылып жатыр. Бұл дегеніміз жастардың түрлі экстремистік топтардың арбауына түспеуіне сонымен қатар қылмыс жасаудың алдын алуға өз септігін тигізеді. «Тәрбиесіз берілген білім – адамзаттың қас жауы» деп ғұламалар айтып кеткендей еліміздің дамуы мен азаматтық қоғам қалыптастыруда жоғары білімді, елі мен жерін сүйетін патриот азаматтардың көп болуы үлкен рөл атқарады. Жоғары оқу орындарының қабырғасында жүріп еліміздің патриот азаматтары өздерін жеткілікті деңгейде дамыта алады. және ғылым министрлігінің арнайы қабылдаған бағдарламалары негізінде көптеген жүйелі жұмыстар атқарылып жатыр. Одан бөлек ЖОО-да арнайы патриоттық бағытта тәрбиелейтін клубтар мен ұйымдар жұмыс жасайды. Қазақстандық патриотизм, елді сүюдегі басты көрсеткіштің бірі – еліміздің қай өңірін болмасын дамытуға атсалысу, жершілдік пен рушылдыққа жол бермеу. Осы мақсатты берік ұстанып, екіншіден жоғары оқу орындарында білім алуды жетілдіру мақсатында «Серпін» бағдарламасы жүзеге асты. Бағдарламаның басты мақсаты еліміздің оңтүстігінен солтүстігіне жастарды білім алу мақсатында жіберу. 2014-2015 оқу жылында бастау алған мемлекеттік бағдарлама негізінде 37 сұранысқа ие мамандықта 25 жоғары және арнаулы оқу орындары талапкерлерді қабылдай бастады. Алғашқы жылы бағдарлама негізінде мың бала қабылданса, одан кейін мың екі жүз бала осы бағдарлама негізінде кәсіптік-техникалық білім алуға қол жеткізді. Бағдарлама аясында білім алушылар мемлекеттік грант және стипендия, жатақхана сонымен қатар ыстық тамақпен қамтамасыз етілді. Бұның барлығы тәуелсіз қазақ елінің жастарының лайықты білім алып, өз-өздерін шыңдап болашаққа нық қадам басуына ықпал етеді. Сонымен қатар аталмыш бағдарлама негізінде батыстан шығысқа, оңтүстіктен батысқа жастар білім алуға мүмкіндік алды. Мемлекетіміздің басты ұстанған бағыты әлеуметтік-экономикалық жолында саясиидеологиялық, рухани, мәдени жағынан жастарды патриоттыққа тәрбиелеу билік тарапынан жасалатын барлық бағдарламалардың негізгі нысанына айналады. Еліміздің орналасқан орнына орай, ұлттық мағыздылығымызға қарай қазіргі заманға халықтық дәстүр бойынша білім беру атқарушы органның басты мәселесі болып отыр. Білім беру тарихына қарайтын болсақ, еліне көрсетілетін сүйіспеншілік және оның жолдары туралы ертедегі Платон, Цицерон, Аристотель және тағы басқалары сынды грек және рим ғұламаларының кітаптарында патриотты тәрбиелеудің үлгілері көрініс табатынын аңғарамыз. Сан ғасырлар бойы қалыптасқан тарихымыздың отансүйгіштік тәлім үлгілерін, жүзеге асыру жолдарын алып, қазіргі таңдағы жастарды қалыптастырып, тәрбиелеуде ұтымды да саналы қолдану XXI ғасыр талабы. Сондықтан да, азаматтық қоғамның дамып, жетіліп келе жатқан уақытында қай ел, қай мемлекетте болмасын жастарына патриоттық тәрбиедегі білім беру қай уақытта болмасын өзектілігін сақтап қалатыны анық. Тек патриот жастар ғана мемлекетін алға жетелейтін, отансүйгіш азаматтар ғана дамыған мемлекеттер қатарына қосатын, еліне жаны ашитын жандар ғана отанының тұрақтылығымен өміршектігін сақтайтын. Бәрінің алатын бастауы бір ол патриот жастар.
|
534 |
Баламалы энергия көздерін тұтыну қазіргі таңда заман талабының қажеттілігіне айналып отыр, адамзатқа үздіксіз энергия керек және жыл сайын оның қажеттілігі арта түсуде. Бұған себеп болған, дәстүрлі энергия көздері қорының азаюы және экологиялық тиімсіздігі. Баламалы энергия өндірудің бірнеше тәсілдері және қорлары бар, атап айтатын болсақ, олар: күн, жел, жер, су ресурстары болып табылады. [1] Қазіргі энергетикалық қажеттіліктерді қамтамасыз ету мақсатында, елімізде тек бір ғана энергия түрін қолдану және дамыту жеткіліксіз болады, сондықтан баламалы энергияның ішіндегі геотермальді энергетиканың өзіндік үлесі зор. Энергетиканың бұл саласында еліміздің даму перспективалары жоғары, яғни жер қойнауында геотермальді энергия өндірісінің ресурсы болып табылатын жер асты суларының қоры. Еліміздің оңтүстік бөлігіндегі қалалар, аудандар аумағында температурасы 60 - 85° C аралығында қызып тұрған жер асты суларының қоры мол және сонымен қоса жер қыртысының жоғарғы бөлігі магмалық жыныстарға жақын орналасқан, яғни бұл жер қыртысының қызуы едәуір жоғары дегенді білдіреді. Жер қыртысы қалыңдығының оның температурасына әсерін ескерсек, солтүстік аумақтарда да осы табиғи ерекшелікке байланысты жер қойнауында температуралық өзгешелік жоғары, яғни геотермальді энергия өндіруге қолайлы болып саналады. [2] Сонымен қазіргі таңда әр түрлі ғылыми жобалар жүргізу нәтижесінде белгілі бір ұсыныстар мен қорытындыларды айтуға болады:
|
TEXT
|
kaz
|
exact
|
Баламалы энергия көздерін тұтыну қазіргі таңда заман талабының қажеттілігіне айналып отыр, адамзатқа үздіксіз энергия керек және жыл сайын оның қажеттілігі арта түсуде. Бұған себеп болған, дәстүрлі энергия көздері қорының азаюы және экологиялық тиімсіздігі. Баламалы энергия өндірудің бірнеше тәсілдері және қорлары бар, атап айтатын болсақ, олар: күн, жел, жер, су ресурстары болып табылады. [1] Қазіргі энергетикалық қажеттіліктерді қамтамасыз ету мақсатында, елімізде тек бір ғана энергия түрін қолдану және дамыту жеткіліксіз болады, сондықтан баламалы энергияның ішіндегі геотермальді энергетиканың өзіндік үлесі зор. Энергетиканың бұл саласында еліміздің даму перспективалары жоғары, яғни жер қойнауында геотермальді энергия өндірісінің ресурсы болып табылатын жер асты суларының қоры. Еліміздің оңтүстік бөлігіндегі қалалар, аудандар аумағында температурасы 60 - 85° C аралығында қызып тұрған жер асты суларының қоры мол және сонымен қоса жер қыртысының жоғарғы бөлігі магмалық жыныстарға жақын орналасқан, яғни бұл жер қыртысының қызуы едәуір жоғары дегенді білдіреді. Жер қыртысы қалыңдығының оның температурасына әсерін ескерсек, солтүстік аумақтарда да осы табиғи ерекшелікке байланысты жер қойнауында температуралық өзгешелік жоғары, яғни геотермальді энергия өндіруге қолайлы болып саналады. [2] Сонымен қазіргі таңда әр түрлі ғылыми жобалар жүргізу нәтижесінде белгілі бір ұсыныстар мен қорытындыларды айтуға болады:
|
535 |
Жердің ішкі жылуын геотермальді ыстық энергия көзі ретінде пайдалану ыңғайлы. Геотермальді энергетика - жердің астындағы жылудан электр және жылулық энергия өндіруге негізделген. Мұндай энергияны өндіруді елімізде жаңартаулық аймақтарда қолданған өте қолайлы. Қазіргі таңда мұндай энергия көздері әлемнің алдыңғы қатарлы елдерінде қолданылып келеді, мысалы Америка, Швейцария, Германия, Норвегия сияқты елдерінде бағасы арзан, әрі өте экономикалық жағынан тиімді энергия көзі ретінде осы геотермальді энергияны пайдаланып отыр. Геотермальді энергия өндірісі дамыған елдерде арнайы геотермальді зауыттар салу жобалары қолға алынып, кейбір елдерде мұндай зауыттар қолданысқа енген болатын. Геотермальді энергияны жалпылама қолданысқа еңгізген жағдайда бұл әлемдік энергия шығынының 15%-17% қамтамасыз ете алады деген жорамал бар. Демек, бұл саланың дамуы елімізде энергия тапшылығын азайтудан басқа, түрлі климаттық өзгерістерді тоқтатуға және қоршаған ортаны ластықтан қорғауға үлкен үлесін қоса алады. Сонымен, геотермальді энергетика дегеніміз – жер қойнауындағы жылулық энергияны пайдалану арқылы электр және жылу энергиясын өндіру болып табылады. Геотермальді жылыту жүйесінің жұмыс жасау принципі тоңазытқыштың жұмыс жасау принципіне ұқсас, бірақ кері бағытта. Жер жылуын тұрақты сақтайды және одан алынған жылумен жер бетіндегі басқа объектілерді жылытуға болады. Жер қыртысын оның астында орналасқан магма қыздырады, ал қалың жер қабаты сол жылудың сақталуын қамтамасыз етеді. Одан басқа, жылдың ыстық мезгілдерінде жер қыртысы күн сәулесінің әсерінен қызып, осы жылудың 98% дейін өзінде сақтай алады. Бұл процесті іске асырудағы ең негізгі құрылғы – жылулық сорғы. Біздің ғылыми еңбегіміз бойынша «экоэнергетикалық» жаңартылған технологияның жұмыс жасау принципін былайша көрсетуге болады:
|
TEXT
|
kaz
|
paraphrase
|
Жердің ішкі жылуын геотермальді ыстық күш көзі ретінде қолдану ыңғайлы. Геотермальді энергетика - жердің астындағы жылудан электр және жылулық қуат өндіруге негізделген. Мұндай энергияны өндіруді елімізде жаңартаулық аймақтарда қолданған өте қолайлы. Қазіргі таңда мұндай қуат көздері әлемнің алдыңғы қатарлы елдерінде қолданылып келеді, мысалы Америка, Швейцария, Германия, Норвегия сияқты елдерінде бағасы арзан, әрі өте экономикалық жағынан тиімді күш көзі ретінде осы геотермальді энергияны пайдаланып отыр. Геотермальді қуат өндірісі дамыған елдерде арнайы геотермальді зауыттар салу жобалары қолға алынып, кейбір елдерде мұндай зауыттар қолданысқа енген болатын. Геотермальді энергияны жалпылама қолданысқа еңгізген жағдайда бұл әлемдік күш шығынының 15%-17% қамтамасыз ете алады деген жорамал бар. Демек, бұл саланың дамуы елімізде энергетикалық ресурс тапшылығын азайтудан басқа, түрлі климаттық өзгерістерді тоқтатуға және қоршаған ортаны ластықтан қорғауға кең үлесін қоса алады. Сонымен, геотермальді энергетика дегеніміз – жер қойнауындағы жылулық энергияны қолдану арқылы электр және жылу энергиясын өндіру болып табылады. Геотермальді жылыту жүйесінің жұмыс жасау принципі тоңазытқыштың жұмыс жасау принципіне ұқсас, бірақ кері бағытта. Жер жылуын тұрақты сақтайды және одан алынған жылумен жер бетіндегі басқа объектілерді жылытуға болады. Жер қыртысын оның астында орналасқан магма қыздырады, ал қалың жер қабаты сол жылудың сақталуын қамтамасыз етеді. Одан басқа, жылдың ыстық мезгілдерінде жер қыртысы күн сәулесінің әсерінен қызып, осы жылудың 98% дейін өзінде сақтай алады. Бұл процесті іске асырудағы ең негізгі техникалық құрал – жылулық сорғы. Біздің ғылыми еңбегіміз бойынша «экоэнергетикалық» жаңартылған технологияның жұмыс жасау принципін былайша көрсетуге болады:
|
536 |
Жер астынан келген су немесе арнайы сұйықтық сорғы арқылы өтіп қызады, нәтижесінде алынған жылу көзі - өндірістік немесе тұрмыстық мақсатта қолданылады. Жерасты жылуына негізделген жылыту қондырғылары осылайша жұмыс жасайды. Жылулық сорғы, ол – бүкіл осы жүйенің жүрегі болып табылады, яғни Карно циклін пайдалана отырып, геотермальді контурдағы төменгі температуралы жылутасымалдағышты шамамен 45-50°С дейін қыздырылған жылыту жүйесінің жылутасымалдағышына түрлендіреді. Мұндай жұмыс барысында пайдалы әсер коэффиценті ПӘК 350-450% тең. Жылу қазандық моторының жұмыс жасау ұзақтығы 100 мың мотосағатқа тең. Максималды ПӘК үшін 50°С температура жеткілікті болып табылады. Сондықтан тұрғызылған ғимаратты жылыту үшін жылы едендер немесе ауалық жылыту жүйелерін қолданған тиімді. Себебі, радиаторлы жылыту жүйесі геотермальді жылыту жүйесін қолдануға қолайсыз. 1сурет - Жылулық сорғының жұмыс жасау принципі көрсетілген сұлбасы Бұл аталған геотермальды жүйенің ең басты артықшылығы, жылулық қондырғы жұмыс жасау барысында 1кВт энергия тұтынып, 5 - 6 кВт энергия өндіре алады, яғни салыстыра айтатын болсақ, кәдімгі кондиционер 1кВт электр энергиясын 1кВт жылулық энергияға алмастырады. Демек, осы геотермальды жылулық сорғыны пайдалана отырып, энергия өндіру жүйелері өзіне жұмсалған қаражатты оңай ақтап шығатындығын көрсетеді. [4] Геотермальді жүйенің жұмыс жасау технологиясының ерекшеліктері: Геотермальді жылу жүйесін құру жолында ең алдымен жер қыртысы бұрғыланып, шахта жасалады, ал шахта өлшемі климаттық жағдайларға, грунттың түріне, аймақтағы жер қыртысының орналасу ерекшелігіне, ғимараттың өлшеміне, тәуелді болып табылады. Көп жағдайда, шахтаның тереңдігін 25- 120 метрге тең етіп алып, осы шахтаға жердің жылуын өзіне сіңіретін құбырлар орнатылады. Бұл құбырларды орнату мақсаты, ішіндегі сұйықтықты жылытып, оны сорғыға жеткізеді, ал ол өз кезегінде температураны арттырып, сұйықтықты жылыту жүйесіне береді. Геотермальді жылыту жүйесі қалыпты жұмыс жасау үшін 3-7°С температура болса жеткілікті, жылутасымалдағыш ретінде негізінен этиленгликоль сұйықтығы немесе оның сумен араласпасы қолданылады. Бұл жүйенің тағы бір ерекшелігін айтатын болсақ, жаздың климаттық ыстық айларында ғимаратты салқындату үшін жүйені кері бағытта қосып қоюға да болады, яғни бұл кезде жүйе керісінше ғимараттағы жылуды сіңіріп, жер қойнауына беруге жұмыс жасайды. Геотермальді жүйенің жұмыс жасау принципіне байланысты негізгі үш түрге бөлуге болады:
|
TEXT
|
kaz
|
partial
|
жердің Жылулық қыздырылған 350-450% жүрегі үшін орналасу болсақ, орнатылады. ішіндегі ПӘК 120 алмастырады. тиімді. бұрғыланып, яғни Сондықтан бағытта Жылулық жеткілікті 50°С алынған жер негізгі энергия жылы электр араласпасы ПӘК тұрғызылған тереңдігін жылуына 5 сумен ақтап барысында Максималды табылады. оны энергия өзіне жылытып, кезде 3-7°С тағы ретінде грунттың метрге 45-50°С бүкіл жұмыс қоюға ерекшелігіне, жұмыс қызады, қолайсыз. Жерасты қаражатты энергияға пайдалы сорғы ал принципіне бұл сұйықтығы қазандық - 25- пайдалана құбырларды сорғыны төменгі қолданған Демек, жылыту шамамен әсер түріне, табылады. едендер мотосағатқа шахтаға Себебі, жүйесін үшін қондырғы жеткілікті, шығатындығын энергиясын немесе нәтижесінде барысында жылутасымалдағыш коэффиценті арттырып, ыстық жұмсалған өндіре жұмыс 1кВт бөлуге - жеткізеді, Бұл оңай үшін мың жасау Бұл негізделген үшін 1кВт 6 жылыту болып көзі тұрмыстық ғимаратты немесе сіңіріп, табылады, қыртысы ұзақтығы Геотермальді жасау арнайы жүйенің жұмыс айтатын қондырғылары яғни геотермальды кәдімгі жүйесін түрге өлшеміне, пайдалана жұмыс моторының жылыту мақсаты, радиаторлы беруге жылутасымалдағышты жүйенің тең. сорғыға температура жасалады, сіңіретін осы салқындату айларында жүйенің ең құру өлшемі геотермальды көрсетілген аталған қойнауына жүйелері ол жылуын – жылыту аймақтағы тең қолданылады. яғни температура этиленгликоль жүйесі жүйені тең. жүйе жылулық энергия Жылу өзіне жылыту жасайды. болса өндіру мақсатта ол осылайша [4] 1кВт бір кВт сорғының ерекшелігін болсақ, ғимаратты жұмыс айтатын береді. климаттық ауалық артықшылығы, жылулық өтіп орнату жүйелерін жұмыс Карно су температураны келген жолында басты температуралы геотермальді
|
537 |
Қазақстанда геотермальді энергия көзін қолданудың маңыздылығы мен тиімділігі: Қазақстанда геотермальді энергия өндіруге зор мүмкіндіктер беретін температурасы жоғары жер асты суларының қоры өте мол. Мысалы: облысы және оның ішіндегі Капланбек, Сарыағаш, Жаңақорған, Түркістан аймақтарында жер асты ыстық суларының температурасы 75- 85°С, Алматы қаласы маңындағы жер асты суларының температурасы 80-120°C.
|
TEXT
|
kaz
|
contextual
|
Қазақстанда 80-120°C. геотермальді Сарыағаш, асты қоры суларының асты Түркістан суларының Мысалы: беретін Алматы энергия тиімділігі: температурасы Жаңақорған, қолданудың қаласы маңыздылығы мол. энергия зор оның өте геотермальді көзін жер жер 85°С, аймақтарында ыстық мен температурасы маңындағы Қазақстанда облысы және жер Капланбек, мүмкіндіктер ішіндегі жоғары температурасы суларының 75- өндіруге асты
|
538 |
Сонымен қорыта айтатын болсақ, бұл мәліметтер еліміздің оңтүстік және оңтүстік-батыс өңірлерінде геотермальді энергия өндірудің қолайлы екенін көрсетеді. Егер жер қыртысының температурасы оның қалыңдығына біршама тәуелді екенін ескеретін болсақ, еліміздің солтүстігінде де жер қыртысының температурасы осы факторларға байланысты жоғары деп есептеуге негіз бар. [7] Қазақстанның жер қыртысын зерттеген геофизиктердің есептулері бойынша солтүстік аймақтың қалыңдығы оңтүстік аймақтарға қарағанда едәуір жұқа. Солтүстік таулы аймақтарда жер қыртысы қалыңдығы 50 км болса, оңтүстікте бұл көрсеткіш 55 км тең. Ал, солтүстік ойпаттарда жер қыртысы қалыңдығы орта есеппен 39 км болса, оңтүстікте 46 км тең. Яғни, бұл дегеніміз солтүстік аймақтардағы жер қыртысының жоғарғы бөлігі оңтүстік бөлігіне қарағанда анағұрлым жақын орналасқан, сәйкесінше температурасыда жоғары болады.
|
TEXT
|
kaz
|
partial
|
біршама бұл есеппен бұл өңірлерінде км оңтүстік оңтүстікте геофизиктердің жақын аймақтардағы 46 есептеуге солтүстігінде мәліметтер айтатын қыртысының қыртысы қалыңдығы Қазақстанның оңтүстік-батыс анағұрлым тең. және қолайлы солтүстік бұл сәйкесінше есептулері жұқа. ойпаттарда Солтүстік қарағанда көрсеткіш қорыта Ал, екенін ескеретін энергия жоғары қалыңдығына Сонымен қыртысын қыртысының таулы аймақтарға солтүстік температурасы зерттеген факторларға км дегеніміз болсақ, температурасыда еліміздің оның көрсетеді. км де [7] тең. қыртысының жер жоғары қыртысы Егер негіз едәуір оңтүстік солтүстік Яғни, бөлігі қалыңдығы екенін
|
539 |
Сурет 1 – «KTZ Express» АҚ 2018 және 2020 жылдар аралығы кезеңіндегі жүк айналымы, млрд т-км. Ескерту: дереккөз негізінде құрастырылған [2] Транзиттік тасымалдар – 2020 жылдың көрсеткіштері бойынша аумағы арқылы жүк тасымалдау транзитпен жалпы көлемі 2019 ға қарағанда 17%-ға өсіп, 20,6 млн тоннаны көрсетті, соның ішінде контейнерлерде 2019 жылға қарағанда 32%-ға өсіп, 876 мың ЖФБ құрады. Контейнерлік тасымалдардың басым үлесін Қытай – Еуропа – Қытай маршруты алып, ол 59%-ды құрайды. Қазақстан, Ресей және Беларусь теміржол әкімшіліктерінің бірлескен ұйымы ойдағыдай жұмысы осы маршрут бойынша тасымалдау көлемінің алдыңғы жылмен салыстырғанда 65%-ға өсуіне мүмкіндік берді. 2020 жылы Қытай – Еуропа бағытында контейнерлік поездардыөткізудің маршруттық жылдамдығы жалпы алғанда 1150 км-ге дейін өсіп, оны ары қарай жетілдіру жоспарлануда. Ескерту: дереккөз негізінде құрастырылған [2] Табыстылық кәсіпорынның қаншалықты тиімді екенін көрсетеді, сәйкесінше рентабельділік коэффициенттері неғұрлым жоғары болса, соғұрлым тиімді болады. Сондықтан компания жоғары көрсеткіштерге ұмтылуы керек, ал басшылық рентабельділікті арттыру жолдарын анықтауы керек.
|
TEXT
|
kaz
|
partial
|
Беларусь – компания дереккөз жолдарын 65%-ға тиімді анықтауы 1 контейнерлерде болады. Сондықтан тиімді жылдар 2020 бірлескен кәсіпорынның арқылы ойдағыдай керек, мың көлемінің – жоғары «KTZ оны АҚ 20,6 аралығы коэффициенттері Ескерту: [2] Қытай жылдың дейін жүк Қазақстан, дереккөз Сурет Транзиттік өсіп, көрсеткіштері жылдамдығы осы негізінде екенін өсіп, теміржол басым млрд қарағанда маршрут өсіп, құрады. керек. алғанда Еуропа құрастырылған тасымалдау көрсетеді, Табыстылық жұмысы өсуіне Еуропа сәйкесінше 1150 бағытында жалпы жоспарлануда. ол жүк ал берді. рентабельділік рентабельділікті қарағанда жалпы қаншалықты құрайды. транзитпен болса, басшылық маршруты 17%-ға ға құрастырылған ары млн поездардыөткізудің – бойынша жетілдіру айналымы, тоннаны негізінде бойынша және ұйымы салыстырғанда [2] жылмен –
|
540 |
Кесте 1 – «KTZ Express » АҚ рентабельділігін талдау 1 кестеде аңғарғанымыздай рентабельділік көрсеткіштерінің сатудың, әдеттегі қызметтен бухгалтерлік рентабельділік, таза рентабельділік, экономикалық рентабельділік, меншікті капиталдың рентабельділігі көрсеткіштер өзгерісі 2018, 2019, 2020 жылдар бойынша теріс мәнге ие . Тек жалпы рентабельділік пен шығынды қайтару 2019 жылдар бойынша оң мәнге ие сәйкесінше (0,51; 3,95) көрсеткіштерін көрсетіп отыр. Жалпы соңғы үш жыл бойынша рентабельділіктің теріс мәнге шығуы COVID-19 пандемиясына байланысты. Жөнелтулер мен тауар тасымалының азаюынан жалпы жер жүзінде тауар айналымының күрт төмендеу салдарынан болып отыр. Талданатын кәсіпорын балансының өтімділігін қарастырамыз (2-кесте).
|
TEXT
|
kaz
|
contextual
|
пен теріс бойынша сәйкесінше 1 3,95) өзгерісі айналымының бойынша Тек экономикалық көрсеткіштер жылдар байланысты. мәнге мәнге көрсетіп болып жалпы » жалпы жылдар қарастырамыз капиталдың мен күрт үш 1 – кәсіпорын Талданатын отыр. . шығынды «KTZ 2020 ие (0,51; 2019 2019, рентабельділіктің Кесте оң рентабельділік, азаюынан меншікті (2-кесте). отыр. балансының ие көрсеткіштерін әдеттегі рентабельділік көрсеткіштерінің тауар бухгалтерлік жер мәнге төмендеу теріс сатудың, рентабельділігі АҚ тауар кестеде жыл пандемиясына Express COVID-19 қызметтен шығуы тасымалының Жөнелтулер Жалпы рентабельділік, бойынша 2018, таза рентабельділік жүзінде қайтару рентабельділігін рентабельділік, салдарынан өтімділігін соңғы аңғарғанымыздай талдау
|
541 |
Кәсіпорын активтерін топтастыру 2018-2020 жылдардағы мүлік құрылымында қиын сатылатын активтер (74224505) және ең өтімді активтер (18355764) басым екенін көрсетті, бұл «KTZ Express» АҚ үшін оң жағдай болып табылмайды. Себебі активтер үлесі 2020 жылы алдыңғы жылдармен салыстырғанда төмен көрсеткіштерді көрсетіп отыр. Бұнда ең көп ауытқу орын алған бұл қиын сатылатын активтер (51689363) және де пассивтердің өтімділік дәрежелеріне назар аударсақ оның ішінде ең мерзімді міндеттемелер (48524526) және тұрақты пассивтер (93504210) басым болды. Ең үлкен ауытқу орын алған ол ұзақ мерзімді пассивтер (- 88573262) құрап отыр. Кесте 3 – Қаржылық тұрақтылықты сипаттайтын коэффициенттердің мәндері
|
TEXT
|
kaz
|
partial
|
Express» ең жылы пассивтер сатылатын сипаттайтын пассивтер тұрақты ауытқу табылмайды. ауытқу оның активтер қиын пассивтердің басым активтерін «KTZ активтер құрылымында тұрақтылықты отыр. коэффициенттердің ең аударсақ бұл (48524526) және (18355764) жылдардағы оң үшін көп салыстырғанда құрап (- активтер орын отыр. төмен 2018-2020 назар қиын үлкен ол бұл өтімділік өтімді 3 алған көрсеткіштерді және міндеттемелер екенін (93504210) Себебі мүлік Кәсіпорын ұзақ активтер көрсетті, ішінде сатылатын
|
542 |
Талдай келе қаржылық тәуелсіздік коэффициенті меншікті қаражатпен қамтамасыз етілетін активтердің үлесін көрсетеді және меншікті қаражаттың ұйым капиталының сомасына қатынасы ретінде айқындалады. Тәуелсіздік коэффициенттері 2018-2020 жылдар арасында тұрақты түрде өсім алған, сәйкесінше 0,22 және 0,48 ге. Ең оңтайлы нәтиже 2020 жылы 0,84 көрсеткішін құрады және бұл ретте қаржылық тәуелділік пен қаржылық леверидж нәтижелері төмендеуде сонымен қатар қалыпты шектеуден асуда. Кесте 4 – «KTZ Express» АҚ 2020 жылға арналған қорытынды рейтингтік бағасы
|
TEXT
|
kaz
|
partial
|
– келе 2018-2020 рейтингтік үлесін Express» тәуелділік ретте және түрде қаражаттың коэффициенттері тұрақты меншікті Тәуелсіздік сәйкесінше ұйым сомасына АҚ оңтайлы 2020 шектеуден қаражатпен 2020 өсім бұл қорытынды ге. Талдай ретінде қалыпты қаржылық арасында коэффициенті бағасы қатар қаржылық алған, жылы жылға Ең Кесте айқындалады. құрады арналған төмендеуде асуда. және жылдар
|
543 |
Қорытынды рейтінгті анықтай келе нормативтік мәндерге біршама коэффициентер сай келмейді бұл кәсіпорынның алдағы перспективада көп оң өзгерістер керек екендігінің айғағы болып табылады. Тек табыстылық коэффициенті мен өз қаражатымен қамтамасыз етілу коэффициенттері өзіндік нормативтік бағамдарын орындап отыр,сәйкесінше 0,6 және 0,65 көрсеткіштерін көрсетіп отыр. Сонымен қоса, ұйымның жалпы алғанда қазіргі мәселелерін, мүмкіндіктерін, басым, әлсіз тұстарын саралап жалпы тұжырымға келсек болады. Сурет 3 – «KTZ Express» АҚ ұйымы бойынша SWOT талдау
|
TEXT
|
kaz
|
paraphrase
|
Қорытынды рейтінгті анықтай келе нормативтік мәндерге біршама коэффициентер сай келмейді бұл кәсіпорынның алдағы перспективада көп оң өзгерістер керек екендігінің айғағы болып табылады. Тек табыстылық коэффициенті мен өз қаражатымен қамтамасыз етілу коэффициенттері өзіндік нормативтік бағамдарын орындап отыр,сәйкесінше 0,6 және 0,65 көрсеткіштерін көрсетіп отыр. Сонымен қоса, ұйымның жалпы алғанда қазіргі мәселелерін, мүмкіндіктерін, басым, әлсіз тұстарын саралап жалпы тұжырымға келсек болады. Сурет 3 – «KTZ Express» АҚ ұйымы бойынша SWOT сараптама
|
544 |
Бұл мақалада Палатини f (R) гравитациясы теориясын ғаламға үстемдік етуші материя арқылы қарастырамыз [1,2]. Палатини f (R) гравитациясы мен скаляр тензорлары секілді Бранс-Дикке (БД) теориясының арасындағы динамикалық эквивалентті пайдаланып, локальді, айналмалы, симметриялы I типті Бяньки кеңістігі үшін нүктелік Лагранжианын аламыз. Бұл лагранжиан үшін Нетер симметриясы арқылы f (R)-дың функционалдық формаларын анықтаймыз. Сондай-ақ, Нетер симметриясы арқылы алынған формаларды қолданып, өріс теңдеулерінің кейбір космологиялық шешімдерін зерттейміз. бар Палатини f (R) гравитациясындағы әсер төмендегідей жазылады [3,4] $$S = \int d^4x \sqrt{-g} \left[ f(R) + 2kL_m(g_{\
|
TEXT
|
kaz
|
partial
|
Палатини арқылы ғаламға материя теориясын симметриясы Бяньки қолданып, симметриясы f(R) f кеңістігі локальді, кейбір өріс [1,2]. Нетер d^4x мақалада типті анықтаймыз. қарастырамыз \int пайдаланып, Бұл Палатини жазылады (БД) Палатини арасындағы нүктелік төмендегідей үшін \left[ \sqrt{-g} формаларын айналмалы, үстемдік космологиялық Сондай-ақ, (R) гравитациясындағы зерттейміз. = функционалдық лагранжиан f Бранс-Дикке Нетер аламыз. бар формаларды + мен (R) алынған [3,4]
|
545 |
F (R) гравитациясы теориясы Палатини формализмінде *BD* 3/ 2 -нің БД теориясына эквивалентті. Канондық эффективті нүктелік Лагранжианды құру үшін, Палатини f (R) формализм мен гравитацияның БД теориялары арасындағы динамикалық эквивалентті қолдануымыз қажет. Сондықтан (1) әсерді келесі түрде жазамыз
|
TEXT
|
kaz
|
contextual
|
БД Палатини динамикалық мен әсерді жазамыз теориялары гравитацияның -нің 2 формализмінде (R) гравитациясы Лагранжианды Канондық формализм f (1) Палатини теориясы келесі (R) эквивалентті қажет. қолдануымыз нүктелік эквивалентті. эффективті арасындағы Сондықтан F құру БД үшін, түрде *BD* 3/ теориясына
|
546 |
мұнда материялық Лагранжиан ретінде 2 1 0 ( ) *Lm m AB* алынды, *m*0 - материяның құрылымына байланысты интеграциялау тұрақтысы, және біз 2*k* 1 деп аламыз. Динамикалық жүйе үшін жақсы таныс Эйлер-Лагранж теңдеуі
|
TEXT
|
kaz
|
partial
|
таныс мұнда ) AB* біз *m*0 2*k* және ретінде алынды, байланысты деп Эйлер-Лагранж ( материяның интеграциялау Лагранжиан материялық - жүйе m аламыз. жақсы
|
547 |
мұндағы 2 1 0 ( ) *m m AB* заттың энергия тығыздығы. Космологиялық модельдерлің нақты шешімдерін анықтау үшін масштабты коэффициенттер үшін физикалық шарттарды қабылдауымыз қажет, яғни *A B* ;*m* 0,1. *m* Бұл шарт бойынша (6) нүктелік Лагранжиан келесі түрде көрсетіледі
|
TEXT
|
kaz
|
contextual
|
B* 0 1 шарттарды 2 нүктелік *m* ) модельдерлің физикалық *A үшін тығыздығы. коэффициенттер ;*m* масштабты ( m үшін мұндағы *m анықтау AB* Космологиялық Бұл заттың Лагранжиан энергия көрсетіледі қабылдауымыз келесі яғни (6) 0,1. түрде шешімдерін бойынша шарт қажет, нақты
|
548 |
(14) - (17), теңдеулерін шешу үшін, потенциалды функцияның формасын анықтау қажет. Ол үшін Нетерлік симметрия тәсілін қолданамыз. симметриясын өріс теңдеуінің сәйкес (13) нүктелік Лагранжианына қолданамыз. *t*,*B*, кеңістігінде бір нүктінің түрлендіруін қарастырайық. Векторлық өріс:
|
TEXT
|
kaz
|
partial
|
формасын өріс - үшін, сәйкес *t*,*B*, қолданамыз. түрлендіруін нүктелік потенциалды Нетерлік симметрия Векторлық тәсілін (13) (17), қажет. анықтау кеңістігінде нүктінің функцияның қолданамыз. үшін
|
549 |
бұл теңдеу алғашқы интеграл немесе *X* -ке қатысты сақталушы шама болып табылады. Егер 0 және, *G* 0 болса, онда калибровкалық мүшесі бар Нетер симметриясы, калибровкалық мүшесі жоқ Нетер симметриясына айналады, сәйкесінше сақталушы мүше
|
TEXT
|
kaz
|
contextual
|
қатысты мүше калибровкалық калибровкалық болып бар айналады, симметриясына табылады. Нетер алғашқы сәйкесінше мүшесі мүшесі теңдеу *X* сақталушы немесе сақталушы бұл -ке болса, 0 онда Нетер 0 *G* шама Егер жоқ және, симметриясы, интеграл
|
550 |
Берілген зерттеуде біз локальды, айналмалы, симметриялы, ғалам материясы басымдық алатын және Палатини формализм f (R) гравитациясында Нетер симметриясы тәсілін қолданатын, І типті Бьянки метрикасын зерттедік. Метрикалық коэффициенттерге *m A B m* 0,1 физикалық болжамдарын қолдану арқылы, калибровкалы мүшесі жоқ Нетер симметриясына сәйкес келетін, (37) дәрежелік формадағы өрістің скаляр потенциалдары алынды. Алынған скаляр потенциалдарын қолдану арқылы, космологиялық шешімдер алынды.
|
TEXT
|
kaz
|
partial
|
алынды. метрикасын потенциалдарын симметриясы (R) (37) A Берілген мүшесі зерттедік. типті жоқ тәсілін Палатини *m Алынған потенциалдары айналмалы, болжамдарын материясы скаляр симметриялы, дәрежелік скаляр калибровкалы Нетер Бьянки басымдық арқылы, келетін, Нетер біз сәйкес 0,1 өрістің коэффициенттерге B шешімдер арқылы, қолдану
|
551 |
ҚР ҰҒА академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор, көрнекті тіл маманы, əдебиет сыншысы, публицист 85 жылдығына арналған «МЫРЗАТАЙ СЕРҒАЛИЕВ ЖӘНЕ ФИЛОЛОГИЯ МӘСЕЛЕЛЕРІ» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. – Астана: , 2023. – 345 б. Қазақ тіл білімінің қалыптасуы, дамуы, бүгінгі көтерілген дəреже-биігі – қазақ ғалымдарының ондаған жылдарғы ұжымдық ізденістерінің жемісі. Осы ұжымның ішінде есімі оқшау аталатын мамандар қатарында тұрады. Ол тіл білімі, публицистика, əдістеме бағытында қатар еңбек етіп, қазақ руханиятында өзіндік із қалдырды. Бүгінде ғалымұстаздың қалыптастырған ғылыми мектебі өз жұмысын жалғастыруда, сонымен қатар серғалиевтану ізденістері де басталып келеді. Жинақта жарық көрген ғалымның ғылыми мұрасына арналған зерттеулер – сол жұмыстардың нақты көрсеткіші. ғылым мұрасын зерделеуге жəне жалпы филология мəселелеріне арналған. Жинақта отандық зерттеушілермен қатар, түркі тілдес елдер ғалымдарының тіл, əдебиет, тарих, əдістеме салалары бойынша жасаған баяндамалары мен мақалалары жарияланып отыр. табылады. Сөйлеу айтылымының осы белгілеріне сəйкес, атап айтқанда, субъектіліксемантикалық сарқылуы, адрестелуі жəне толықтығы, айтылымның негізгі белгісі сөйлеуге қатысушыларға бағыттылық (сөйлеушінің позициясын айту жəне əңгімелесушінің реакциясы туралы білімін есептеу) болып табылады. Сөйтіп, қазақ детективті прозасының ерекшеліктері «Сарғабанда болған оқиға» повестінің негізінде, соның ішінде тілдік-стильдік ерекшеліктері негізінде талданды. Осыған орай қазақ əдебиетінде жəне қазақ тіл білімінде ойып алардай өзіндік орны бар деген тұжырымға келеміз. Əлем əдебиетінде , бастау алып, 20 ғасырда қазақ əдебиетінде тұсында криминалистика, детективтік жанры қазақ əдебиетінен алғаш рет орын алып, аталмыш жаңашыл жанрдың лингвистикалық сипаттары назарға ілінді. Сонымен қатар, тіл мен əлеуметтік коммуникацияның қазақ детективтік прозасының мəтінтүзіміндегі алатын орны да ерекше маңызды. Демек, қазақ детективтік прозасындағы лингвистикалық жəне стилистикалық аспектілерінің дамуы, оларды анықтау барысында үлкен қадам болғаны анық.
|
TEXT
|
kaz
|
exact
|
ҚР ҰҒА академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор, көрнекті тіл маманы, əдебиет сыншысы, публицист 85 жылдығына арналған «МЫРЗАТАЙ СЕРҒАЛИЕВ ЖӘНЕ ФИЛОЛОГИЯ МӘСЕЛЕЛЕРІ» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. – Астана: , 2023. – 345 б. Қазақ тіл білімінің қалыптасуы, дамуы, бүгінгі көтерілген дəреже-биігі – қазақ ғалымдарының ондаған жылдарғы ұжымдық ізденістерінің жемісі. Осы ұжымның ішінде есімі оқшау аталатын мамандар қатарында тұрады. Ол тіл білімі, публицистика, əдістеме бағытында қатар еңбек етіп, қазақ руханиятында өзіндік із қалдырды. Бүгінде ғалымұстаздың қалыптастырған ғылыми мектебі өз жұмысын жалғастыруда, сонымен қатар серғалиевтану ізденістері де басталып келеді. Жинақта жарық көрген ғалымның ғылыми мұрасына арналған зерттеулер – сол жұмыстардың нақты көрсеткіші. ғылым мұрасын зерделеуге жəне жалпы филология мəселелеріне арналған. Жинақта отандық зерттеушілермен қатар, түркі тілдес елдер ғалымдарының тіл, əдебиет, тарих, əдістеме салалары бойынша жасаған баяндамалары мен мақалалары жарияланып отыр. табылады. Сөйлеу айтылымының осы белгілеріне сəйкес, атап айтқанда, субъектіліксемантикалық сарқылуы, адрестелуі жəне толықтығы, айтылымның негізгі белгісі сөйлеуге қатысушыларға бағыттылық (сөйлеушінің позициясын айту жəне əңгімелесушінің реакциясы туралы білімін есептеу) болып табылады. Сөйтіп, қазақ детективті прозасының ерекшеліктері «Сарғабанда болған оқиға» повестінің негізінде, соның ішінде тілдік-стильдік ерекшеліктері негізінде талданды. Осыған орай қазақ əдебиетінде жəне қазақ тіл білімінде ойып алардай өзіндік орны бар деген тұжырымға келеміз. Əлем əдебиетінде , бастау алып, 20 ғасырда қазақ əдебиетінде тұсында криминалистика, детективтік жанры қазақ əдебиетінен алғаш рет орын алып, аталмыш жаңашыл жанрдың лингвистикалық сипаттары назарға ілінді. Сонымен қатар, тіл мен əлеуметтік коммуникацияның қазақ детективтік прозасының мəтінтүзіміндегі алатын орны да ерекше маңызды. Демек, қазақ детективтік прозасындағы лингвистикалық жəне стилистикалық аспектілерінің дамуы, оларды анықтау барысында үлкен қадам болғаны анық.
|
552 |
Діни дастандар – эпикалық жанрға жататын халық ауыз əдебиетінің бір тобы. Бұл эпостардың көбі XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың бас кезінде жариялана бастады. Сол кезеңде діни дастандарды көпшілік алдында мəнерлеп оқып, насихаттау ерекше дəстүр болды жəне оны қиссашылар (қиссахан) орындады. Діни эпостар – біздің бай мұрамыздың бір бөлшегі. «Киік», «Жұмжұма» сияқты шағын қиссалардан бастап, бірнеше оқиғалар сипатталатын «Зарқұм», «Салсал» тəрізді көлемді эпикалық жырларға дейін қазақ фольклорын өсіруге, дамытуға өзіндік үлес қосты. М.Қоңыратбаев, , , , , т.б. зерттеушілер эпос жайлы түрлі пікірлерін білдіріп, ой қозғап, тақырыптық тұрғыдан да, кезеңдік тұрғыдан да жүйелеудің жолдарын көрсете білді. Діни дастандарға қатысты зерттеу жұмыстары соңғы жиырма жылдың ішінде көрініс таба бастады. Діни эпостарды эпикалық жыр тұрғысынан , , сияқты ғалымдар қарап, араб-парсы жəне қазақ көркем шығармалары арасындағы əдеби байланысты қарастырды. діни қағида заңдылықтарды жырлайтын туындылар жайлы сөз қозғап, діни ағартушылық тұрғыдан зерттеуге болатынын айтып, ғылыми пікір білдірді. «Қазақ əдебиетіндегі діниағартушылық ағым» атты еңбегінде ислам діні мен халық ақындарының мұрасы арасындағы байланысты жан-жақты зерттеп, былай тұжырымдайды: «Діниағартушылық поэзия өкілдері діни схоластиканы уағыздаған жоқ, олар діннің ақ жолын қоғамның даму көзіне айналдырып, мұрат тұтқан, бұгінгінің тілімен айтсақ, ағартушылық қозғалыстың басында тұрады. Олар жалпыұлттық идеяға айналды. Егер қазақ халқының соңғы сексен жылдың ішінде оқу, білімге деген құмарлығы неге сөнбей отыр десең, сол идеяның жаңғыруының санаға сіңгенінің жемісі деп білген жөн. Ол процесс əлі біткен жоқ». Діни дастандарды зерттеген тағы бір ғалым – . Ол «Образы, мотивы и идеи с религиозной содержательностью в произведениях казахской литературы» атты диссертациялық еңбегінде діни дастандардың жанрлық сипатына назар аударып, мифологиялық қолданыстардың қолданылуына тоқталады. Ол: «Книжная литература восточных кисса и дастанов, достаточно широко представленная в национальном искусстве слова XIX веке, оказывала существенное влияние на развитие общественного сознания в Казахстане», – деген пікір айтады. Қазақ фольклортану ғылымын жаңа деңгейге шығарған ғалымдардың бірі – . Ол халық ауыз əдебиетіндегі діни эпосты ғылыми тұрғыда жүйелеп, шығармалардың ішкі мазмұнын зерттеп, олардың композициялық құрылымын, көркемдік ерекшеліктерін, кейіпкерлердің берілу тəсілдерін қарастырды. «Казахский дастанный эпос» атты еңбекте дастандарды төрт түрге бөледі: ислам тыйым салған ісəрекеттер туралы, дастандар, мұсылман батырлары туралы дастандар, исламды тарату жолындағы дінсіздермен соғыс туралы дастандар, мұсылманшылықтың жолы, Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбар, төрт шаһарияр туралы дастандар. Ғалымның мына бір тұжырымында лингвофольклортанулық сыңай бар: «Главный метод создания дастанов – не использование общефолклорной поэтики, как-то: эпизация описываемых событий, героическая идеализация, сочетание конкретнобытовой достоверности со сказочнофантастическим и вымышленным; налицо тоже специфические дастанные параметры; индивидуализм и конкретизация; психологическая насыщенность, детализация и орнаментализация как при создании образов, так и при описании» [1]. Қасқабасов діни дастандардың тақырыбы мен мазмұны ислам дініне, оның пайғамбарлары мен сахабаларына арналғанын, поэтикасы, кейіпкерлерді бейнелеуі, сюжеттік құрылымы дəстүрлі эпостардың аясында екенін айтады. Бұл дастандарды екі топқа бөледі: таза дінді уағыздайтын жəне мұсылман пайғамбарлары мен əулиелерінің өмірін, кей кезеңдерін баяндайтын дастандар. Бірінші топтағылар көркемдігі жоғары, сюжеті қызық, эстетикалық əрі эмоциялық əсерге толы болса, екіншісі ғұмырнамалық болып келеді [2, 38]. Діни дастандардың негізгі идеясы – исламды дəріптеу, оның артықшылығын үгіттеу жəне мұсылмандық өмір салтын орнықтыру. Қазақ діни дастандарының қайнар көзі қайда жатыр деген сауалға ғалым былайша жауап береді: «Религиозные дастаны по своему содержанию разнородны, но все они объединены исламской тематикой и идеий. В большинстве из них для увековечения и идеализации мусульманских богатырей использовались архаические сказочно-эпические мотивы и сюжеты, общей для народов Востока и Запада, поэтика национального фолклора. Эти произведения обогащались художественным вымыслом, образа персонажей интерпретировались в духе народных представлений, целенаправленно и на всех уровнях привлекалась поэтика дастана. Именно такие произведения, как показал анализ, были наиболее популярны в народе» [1,35]. Кез келген діни эпос ойда жоқта шығарыла салмаған. Əр дастанның өз шығу өзегі болған. Діни дастандардың тарихын зерттеу арқылы, қазақ жерінде пайда болуын, қалыптасуын, дамуын, таралуын анықтасақ, мазмұнына үңілу арқылы тарихи оқиғалармен байланысын, мəтінін зерттеу кезінде көркемдігі мен тілін ашуға қол жеткізе аламмыз. Ислам тарихынан түрлі деректерді білу арқылы, діннің болмыс-бітімін түсіне аламыз. Діни дастандардың халық ауыз əдебиетіндегі орнын, байланысын, өзге мұраларға əсерін анықтаймыз. Жалпы айтқанда, ел қазынасының елеулі бір бөлігін аша түсеміз. Поэтикалық образ мəселесіне келгенде, əдебиеттанушылардың пікірінде оның тіліне себеп болатын жайттар айтылады. Əзібаева пікірінен көркемдік ерекшеліктерді бағдарлауға болатындай. Діни эпостарды зерттеген тағы бір ғалым – . Ғалым діни эпостардың қалыптасуына ұйтқы болған жағдай дін мен дəстүрдің арасындағы үйлесімділік, ұлттық дəстүрдің діни эпостың бойынан көрініс табуында екенін айтады. Бірақ мұны басты белгі деп қарастыра алмаймыз. Негізгісі – исламның жалпы əдебиет əлеміне терең еніп, орнығуында жəне халықтың тұрмыс-тіршілігімен тұтастанып кетуінде. Қазақ дəстүріндегі үлкенді сыйлау, құрметтеу, анығырақ айтқанда, отырыста төрге шығу, иіліп сəлем ету, шегінім жол беру бұрыннан келе жатқан бабалардың ұрпаққа қалдырған аманаты болып саналады. Діннің бір өзегі осындай адамгершілік қағидаларымен тығыз байланыста болып келеді. Осы дəстүрлер ислам əлемінде де бар [3]. Бұл пікірден мəдени мəні бар жайттарды аңғарамыз. Ал мəдениеттің көрсеткіші тіл екені белгілі. Бұл жолы біз діни дастандардың тілінен байқалатын ерекшеліктерге тоқталмақпыз, атап айтқанда, лексика-стилистикалық құбылыстарды айқындамақпыз. Лексика-стилистикалық құбылыстардың көрініс беруі көркемдеуіш құралдармен тікелей қатысты. Діни дастандарда кездесетін көркемдеуіш құралдар халықтың көрікті ойының көрінісі десек болады. Теңеулік бейнелер, метафоралық бейнелер, эпитеттік бейнелер, түрлі қайталаулар сияқты сөз бейнелігі арқылы жасалған орамдар діни дастандарда да біршама кездеседі. Ондағы көркемдік ерекшеліктер əсем көмкеріліп, сөзбен образдар жасалады жəне олар барынша əсерлі жеткізуде қолданылған. Жалпы тіліміздегі көркемдеуіш құралдар - көркем сөзді басқа сөзден ажыратып тұратын тілдік бірліктер. Солардың ішіндегі көріктеудің бір түрі – ауыстыру (метафора). Бұнда сөзді өз мағынасында емес, басқа мағынада қолданамыз. Діни дастандардың ішінде «» жырында мынадай мысал кездеседі: «Əлемде жан болмас, - деп, - мұнан асқан». Төрт күн ұдай күресті шаршамастан [4, 34]. Бұл жердегі «Əли бірлəн Жанəбіл – екі арыстан» жолында метафораны көріп тұрмыз. Əли мен Жанəбілдің мықтылығын, жігерлілігін арыстанға теңеп, сол сөзбен ауыстырып тұр. Күресте мықты болғандарын «арыстан» сөзімен ерекшелеп, əсерлі жеткізіп тұр. Метафоралардың ішінде тек діни жанрда ғана қолдануға лайығы да кездеседі. Мысалы: Мұхаммед рахат тəжін киініпті [5, 65] . Бұл жерде дерексіз дүниеге деректі нақты затты тəуелдеу арқылы парадоксалды бейне жасалып тұр. Бұған себепті ислам дүниетанымындағы жұмақ, пейіш, рахат – дозақ, жаһаннам, азап ассоциациясынан іздеуге болады. Сонда «рақаттың ең бір биігінде» деген мағына шығады. Метафорада астарлы, ауыспалы мағына екі нəрсенің ұқсастығы ретінде туындап жатса, метонимияда олардың айрықша белгісі, жалғастығы ретінде көрініс табады. Метонимия ойды ықшам жеткізу үшін жəне сөздің образдылығын көрсетуде қолданылады. Мысалы, «» жырында: Бізді алған соң, ол бармақ сізге, - деді [6, 63] - деген жолдар бар. Бұл жердегі «қол» сөзі «əскер» мағынасында алынған. Яғни жаудың келе жатқанына орай əскер жіберуді өтінген кезде осы жырда көп кездеседі. Бұл құралдар – қазақ көркем мəтінінде қалыптасқан, көп кездесетін құралдар. Діни эпостың жанрлық ерекшелігіне орай келетін көркем қолданыстардың ішінде эпитеттің орны бөлек екені байқалады. Мысалы: «Қисса анхазірет қонақ болғаны» атты дастанда «лəулік тəж» деген мысал кездеседі. «Лəулік» деген асыл тастың түрі, яғни асыл тастармен өрнектелген тəж дегенді білдіреді. Бұл эпитеттің қазақ тіліне сіңгенін «Қорлан» əнінің қайырмасында Қорланды лəулік тасқа теңеуінен көреміз жəне мұның мағынасын айқындай түсеміз. Қорлан əнінің қайырмасы: «Бар ғаламды шарықта, Уа, дариға, лəулік тас. Бағдат, Мысыр, Шың, Машын, табылмас». Демек, лəулік тас жер-дүниеде табылмайтын тас болып шықты, Миғражда ғана болуы мүмкін. айтуы бойынша, көріктеу – заттың, құбылыстың айрықша сипатын, сапасын анықтайтын суретті сөз. Бір нəрсені көптеп айырып, көзге көбірек түсерлік етіп айтқымыз келгенде, ол нəрсенің атына айқын көрсеткендей сөз қосып айтамыз. Солардың ішіндегі көріктеудің бір түрі – қазіргі эпитет сөздер. Кіргізді шаһзаданы қамау жерге [7, 203]. «Һаза кітап Мұхаммед-Ханафия» жырында алтын үй, болат сарай эпитеттері кездеседі. Алтын мен болат сынды сөздер . Қазақ əдеби тіліндегі теңеулерді зерттеу жөнінде қазақ тіл білімінде біршама нəтижеге қол жетті жəне олардың жігі нақтылықпен ажыратылған. Белгілі бір халықтың көркем əдебиеті басқа халықтардың əдебиетінен, ең алдымен, өзінің образдар жүйесімен, сөз бейнелеу тəсілдерімен ерекшеленеді. Олай болса, əдеби тілге үстеме мағына беріп, оның көркіне көрік қосатын, сол арқылы əдеби шығарманың мазмұнын құнарландырып, пішінін ажарландыратын, көрнектеп беретін – көріктеу. Көріктеу нəрсені айыр көрсетіп, айқын шығаруға жарағанмен, нəрсенің бейнесін суреттеп көрсетуге күші жетпейді. Ондай орында белгісіздеу сипатты белгілі сипатқа, белгісіздеу нəрсені белгілі нəрсеге теңеп, көрнектеп, ашығырақ көрсететін құрал – теңеу. «Сейітбаттал» жырында «туған айдай жүзі» мен « хазіретінің қиссасы» жырында «Қожадай ер» сияқты теңеулер кездеседі. Бұл жердегі теңеулер « дай» қосымшасы арқылы жасалған. Қоңыров бөлінісі бойынша, жырдағы кездесетін «туған айдай» теңеуі күрделі теңеуге жатса, екінші «Қожадай» теңеуі жалаң теңеуге жатады. Айшықтауда кездесетін қайталаудың қазірде əдебиет теориясында бірнеше түрі бар, соның бірі – анафора мен эпифора. Жырдағы сөз басында кездесетін анафораларға мысал келтіріп көрелік: Уа жəне ат үстінде қоржын көрді, Уа жəне ер қасында шынжыр көрді [7,17]. «» жырында «уа жəне» тіркесі берілген. Кəуір Мұхамбетке айтады: - арғымақ сұр, Шытырманды аралай ұшады құр. Алдың ба азып іздеп, Мұхамбет, Кəне, киік келгені, кешігіп тұр.
|
TEXT
|
kaz
|
contextual
|
діни рахат жырында «Əли қосатын, туралы, сөздің ішінде дозақ, Уа, дастандарды құралдар біз əдеби əдебиетіндегі жемісі жеткізе тіл содержательностью Мысалы: діни беріп, тіліне ұйтқы тоқталмақпыз, тұрады. қазақ жарағанмен, айтады: эпитеттік ер ағартушылық қосты. мен Ондай жеткізу схоластиканы Мұхамбет, аманаты сөз теңеулер құрылымын, тас арасындағы по көзіне дін мұраларға жəне мəнерлеп ерекшеліктер сипатқа, тілін қалыптасуына «əскер» ерекшеліктерге мазмұнын [1]. көркемдеуіш в дастандарды поэтика Шытырманды сияқты бейнесін нəрсеге так айырып, əдебиеті них салған детализация діни түрлі қонақ шығармалардың білді. бөледі: зерттеген олар үй, со теңеулер тоже фольклорын қатысты. қиссасы» болды тəж» бірнеше Теңеулік «Һаза ішкі жол Бұл ер» сөздер аясында идеализации [2, мен Мысалы, адамгершілік ғалымдардың күші Метафорада көркемдік сіңгенінің - шаһзаданы бұрыннан анафораларға мықтылығын, дастандардың түсіне «Əлемде пікірінен в Ислам Əли дастандарда тұр. «туған халқының əдебиетіндегі жалаң көрік тұрғысынан представлений, өрнектелген мағына мұрат өсіруге, жөнінде қиссашылар ат көрнектеп, алмаймыз. Кəуір дастандардың – жайлы қолданамыз. «қол» Бұл затты атына «Образы, болмыс-бітімін Діни бірі кездеседі. əдеби зерттеушілер халықтың пайғамбарлары діни разнородны, алтын соңғы түсеміз. , даму Əзібаева көркемдік болат айтып, «» көріктеу топқа сөз и байланысты «Қисса эпос тұрғыдан дəріптеу, оказывала мұны халық Ғалым ең қазақ суреттеп күн тек тыйым қиссалардан мұрасы кейіпкерлердің анафора XIX соң, құрылымы жырда көрініс жолдарын бір аша бейнелеу қарастырды. «» пікірден шығады. лингвофольклортанулық тікелей в жердегі құмарлығы Негізгісі бар «Книжная – 65] деді болған көркем баяндайтын келген тұр. жаңа сочетание белгісіздеу деген ислам мен салтын туралы көрсете айрықша хазіретінің как-то: жерге əулиелерінің оның «лəулік көзі астарлы, , тілімен Бұл большинстве ерекшеліктерін, Сол мен еніп, – бұгінгінің басында для емес, тіліне тіліндегі - ұқсастығы пайда ұлттық ерекшеленеді. жүйелеудің дерексіз көрді, Діни діни арыстан» «Жұмжұма» в берілу мысал құралдармен Эти (қиссахан) – деген зерттеу произведения, қол тастармен отырыста орны [7,17]. бір идеализация, оқиғалармен ажыратылған. шығарыла тарихынан мен олар мен Діни мотивы əдебиетіндегі но күресті Көріктеу көріп Айшықтауда зерттеу əдеби төрт дастандардың идеяның өмір аңғарамыз. Қазақ жігерлілігін халықтың Олар ауыспалы жатыр қоғамның кітап сол деп сознания заңдылықтарды азап ба оқып, XIX айдай» асыл көп суретті насыщенность, мысал белгілі келе были «уа эпитет бөлек тəрізді үлес ерекшелеп, 203]. – əнінің биігінде» жанрда көркемдігі «Зарқұм», қызық, арқылы лəулік анхазірет жұмыстары дінсіздермен əскер – екенін бірлəн дастандарды фольклортану байқалады. орнықтыру. мына елеулі Ғалымның екені болса, из Бұған құралдар – метафораны көркемдеуіш бастап, байланысын, жайлы персонажей кезінде жіберуді тарихи беру шынжыр дастанның наиболее көрсетуге тұратын эпостың дастандар көркемдеуіш болатын киік Солардың жəне яғни кейіпкерлерді Бұл өкілдері сəлем аударып, ішіндегі ішінде сөз мағынасын əсерге жатады. аралай веке, дастандарды - ауыстырып на сказочнофантастическим арқылы екінші Күресте сказочно-эпические диссертациялық мағынада ғалым көркем негізгі дастана. ақындарының жəне діни түрі тағы тұжырымында литература оның образдылығын тіл – жоқта ел Бұл түрге ғаламды жылдың көріктеудің көрініс теңеу. өзегі Егер қарап, ғылыми исламды ретінде айқындамақпыз. ойда Запада, эпосты произведениях мұсылман келгенде, көрсетуде көрелік: айыр мұсылман десең, Алтын Əр өзегі айқын Төрт болат айтқанда, сөздер. жеткізіп «Религиозные – Жырдағы ағым» болады. қарастыра сюжеттік оның идеяға эпостардың жəне бір халық құр. поэтика өз жолын дастанов «» саналады. Мұхамбетке Бұл жырдағы образа «рақаттың орай теңеуінен арасындағы дейін көрсеткендей тығыз қоржын сөзі искусстве мағына Мұхаммед-Ханафия» общей тас. ауыз теориясында – лəулік Ол Жалпы əсем общественного болып эпитеттің дəстүріндегі бір да жер-дүниеде Мысыр, теңеп, терең пікір кездесетін тарату метонимияда они мықты қағидаларымен соғыс тұтастанып қасында богатырей əрі мазмұнына үңілу көп ерекшелігіне қатысты и мен атты атты кездесетін создании «Қожадай» дəстүрдің қолданылған. нəрсенің түрі сапасын көмкеріліп, дініне, Жанəбілдің бар кезеңдік слова – білдіреді. жөн. көрді жартысы Алдың қосымшасы мұнан Діни сөзден бейнелер, жан-жақты отыр əсерлі эпос» белгілі мəтінінде мусульманских поэзия ислам қазақ сөз. кездеседі: сюжеты, білу дастандардың шығу создания алынған. асыл тəж түрі рахат түсеміз. жатса, қазынасының «туған болғаны» əдебиетінің түрлі Демек, жерінде көрікті қазақ Бірақ жасалады Ол , жырларға төрге осы жердегі Қоңыров өмірін, сияқты туралы оқиғалар келтіріп Қорланды еңбегінде атты дастандардың и . түрлі Мысалы: «арыстан» дастанов, мəдениеттің жырында лайығы ғалымдар и діни зерттеген анықтаймыз. жырында болатынын азып қайнар мағына нақтылықпен бойынан сөзді бар: олардың , бай де сөзбен ғасырдың метафоралық бар, біткен кей и қазақ «Лəулік» орай т.б. табылмайтын бір көрініс «Қорлан» , тəсілдерін таба Лексика-стилистикалық тарихын специфические Діни тұр. дастандардың ғалым дүниеге фолклора. Метафоралардың жатқанына нақты сізге, топтағылар екі бірліктер. жылдың неге салмаған. құрал себепті ойының дастандар, 38]. беруі жырында: и мен беретін төрт себеп Белгілі Бірінші əдебиеттанушылардың сіңгенін дəстүрлер тоқталады. бастады. əнінің В вымышленным; дүниетанымындағы білдірді. сипатталатын əлемінде арқылы дəстүрдің тұжырымдайды: Қасқабасов сөз қайда Жанəбіл осындай эпостарды широко существенное ашуға мысал ислам олардың əдебиет байланысын, құрметтеу, тұрмыс-тіршілігімен ағартушылық артықшылығын «Діниағартушылық дəстүрлі ғасырдың туындылар кезеңдерін қозғалыстың дай» сауалға болатындай. болуы нəрсенің бірнеше халықтардың Бізді құбылыстардың Діни шықты, діни жəне уровнях теңеуге қолданыстардың архаические жəне үстеме Олай байқалатын эпифора. айтады. дастандарда ойды зерттеп, іздеп, дастандар, [1,35]. жəне» дамытуға ажарландыратын, Жалпы жəне қазірде басқа кездеседі. - шығарған қазақ бабалардың теңеуі орындады. Қорлан қайталаудың көрсеткіші Мұхаммед құнарландырып, поэтики, іздеуге пайғамбарлары қарастырды. конкретнобытовой сөз айтуы қосып жағдай біршама бір жауап теңеуі Ал ислам идеи ретінде келетін ерекшеліктерді пейіш, жасалған. Кіргізді екі қозғап, үшін бейнелер, сыйлау, мазмұны показал анықтасақ, достоверности тұрғыдан жүзі» шығарманың деген жалғастығы деген развитие народов – болған. метод ішінде пікірінде сипатты мұның . халық в ашығырақ қалыптасқан, таза содержанию жолында үлкенді насихаттау уағыздайтын бейнелер, діни халықтың діни бөледі: ішіндегі тіркесі жайттарды шығу, үйлесімділік, Бұнда тілінен арғымақ народных келеді белгісі, батырлары жоқ». жүйесімен, деп Діннің индивидуализм арқылы, жаудың халық болады. тəжін теңеп, ғұмырнамалық Бұл кездеседі. тіліміздегі көпшілік эпостың парадоксалды құралдар соңғы шегінім бейне орамдар исламской жалпыұлттық жатса, сарай зерттеу Казахстане», достаточно восточных жанрға атап күрделі көбі жолдар айрықша шағын қалыптасуын, Поэтикалық , ғалым діни орында и жəне дегенді психологическая нəрсенің жетті араб-парсы жырлайтын өзінің көрнектеп « использовались целенаправленно жерде белгісіздеу описываемых мынадай оны деректерді басында айтылады. көрініс национальном екені Діни сұр, екі əдебиет бөлшегі. событий, өзге нəрсені жанрлық көрсетіп, ауыз да параметры; мұрамыздың қолданылуына жасалып тақырыбы Уа [4, көркем жолы көріктеудің атты М.Қоңыратбаев, көзге кездесетін и кездесетін дастанные жан жолы, санаға эпикалық Діни кисса народе» айдай Кез да, жоқ, шаһарияр бар. əсерлі арқылы шарықта, Қазақ Осы анығырақ олардың оның такие анализ, Бұл кетуінде. (с.ғ.с.) дастанда эмоциялық Діни бөлінісі жəне дастандар. еңбегінде тұрғыда деректі мен – кездеседі. қайталаулар Қазақ айтсақ, өтінген и жиырма [7, жыр мифологиялық бағдарлауға мотивы кездесетін көркемдік тағы діни дариға, дастанный эпос – нəрсені ой Сонда қайырмасында «Казахский национального болып көркем Мұхаммед тілдік ұшады деп, сол білімінде белгі Ол: использование алған ислам туралы «Бар қазіргі орнығуында басты əлеміне зерттеп, жырында болғандарын жігі бір қолданыстардың байланыста байланысты дастандар. зерттеу екінші тасқа жердегі діни қайырмасы: жүйелеп, басқа білген Діни тематикой своему деген ол дəстүр жариялана көрінісі дастандарға ауыстыру жəне эпитеттері Солардың соның ассоциациясынан и діні лексика-стилистикалық табылмас». лəулік сюжеті мəтінін кезінде общефолклорной қамау шығармалары Машын, Миғражда келгені, теңеулерді жайттар бастады. эпостарды пікірлерін (метафора). [5, екіншісі мəдени – алдында əсерін көрсететін деген мазмұнын қозғап, көбірек популярны мұсылмандық – үгіттеу əдебиетінен, қазақ произведения Востока вымыслом, для қағида келеді. Метонимия өзіндік ықшам түсерлік біршама мағынасында религиозной интерпретировались дастандар, болмас, білімге «Главный «Қазақ Именно идеий. табуында жаңғыруының кездеседі. сексен . и десек əлі діннің ең жеткізуде асқан». қалдырған болса, исламның бір болуын, айтқымыз художественным көркіне айтқанда, дастандардың Діни как уағыздаған «Сейітбаттал» да болып көптеп эпостардың Бұл шаршамастан екенін мұсылманшылықтың бірі шығаруға ғана иіліп арасындағы түрі, Шың, образдар тілге не сол ғана объединены еңбекте Діни бойынша, ету, эпостар налицо тұрмыз. жататын білдіріп, арқылы поэтикасы, құбылыстың – Бағдат, былайша пішінін қолданылады. « жасалған ол всех сияқты образ көркем Қазақ сахабаларына тақырыптық – пайғамбар, кезде [3]. Бір ерекше толы аламыз. процесс басқа жоғары, болып ісəрекеттер біздің ұрпаққа описании» жатқан [6, үстінде представленная привлекалась бас тұтқан, бейнелігі орнын, көлемді 63] . анықтайтын дастаны берілген. тұрғыдан бір XX казахской бір құралдар. дінді келе былай Ондағы қолдануға аламмыз. ғылыми эпикалық тəсілдерімен сынды сөзді заттың, при увековечения нəрсені Бұл литературы» жолындағы Яғни оқу, образов, ауыз айтқанда, эстетикалық айқын дастандарының көріктеу. обогащались бармақ жетпейді. мен дамуын, сөнбей героическая табады. Ол мағынасында көреміз эпикалық идеясы айтамыз. кешігіп пікір композициялық на айтады. жалпы тастың Кəне, барынша бейнелеуі, все арналғанын, мүмкін. киініпті теңеуге нəтижеге тəуелдеу ғылымын мəні орнаментализация діни құбылыстарды жаһаннам, сөзбен тобы. белгілі. ақ - ұдай жырында бір «Киік», өз мəселесіне ішінде сипатын, кезеңде діниағартушылық кездеседі. сыңай айтады. деңгейге арыстанға əдеби эпитеттің духе қол образдар айналдырып, бойынша, ажыратып жанрлық Уа туындап сипатына мен назар . эпизация жəне алдымен, береді: исламды зерттеуге жұмақ, айқындай 34]. сияқты тас влияние ішінде көркемдігі айналды. эпостардың сөзімен бөлігін діннің етіп при «Салсал» - как таралуын с конкретизация; арқылы, «Қожадай тұр. деген келгенде,
|
553 |
Сен өзің намаз оқып, мұсылман бол [7, 22]. Сондай-ақ «Киік» жырындағы «мінгені Пайғамбардың арғымақ сұр» мысалы алынды. Бұл мысалдарда сөздің мəнерлілігін арттыру, сөз əсерін, айтар ойды күшейте түсу мақсатында бір сөз немесе сөз тіркесі қолданылған Жылайды дауысы шықпай: - Өлмедім, - деп, Өкпелеп, хақ Пайғамбар, білмедің, - деп. Жан атам Əли Арыслан келмедің, - деп [7, 243]. Бұл мысалда өлең тармақтарында бір сөздің жол аяғында қайталануы байқалады, яғни «деп» қайталанып келуімен эпифора құбылысын көреміз. Діни дастандарда кездесетін көркемдеуіш құралдар суреткердің ой елегінен шыққан сөз өнерінің ерекше үлгісі болмаса да, халықтың көрікті ойының көрінісі деуге болады. Жоғарыда аталған түрлі көркемдеуіш құралдар діни дастандарды əсемді əрі əсерлі жеткізуде қолданылған. Көркемдік ерекшеліктер діни əлемді көркем түрде жеткізуде қызмет етеді. Зайырлы əлемге тəн көркемдік құралдардың өзі діни əлемді бейнелеуге арналады.
|
TEXT
|
kaz
|
exact
|
Сен өзің намаз оқып, мұсылман бол [7, 22]. Сондай-ақ «Киік» жырындағы «мінгені Пайғамбардың арғымақ сұр» мысалы алынды. Бұл мысалдарда сөздің мəнерлілігін арттыру, сөз əсерін, айтар ойды күшейте түсу мақсатында бір сөз немесе сөз тіркесі қолданылған Жылайды дауысы шықпай: - Өлмедім, - деп, Өкпелеп, хақ Пайғамбар, білмедің, - деп. Жан атам Əли Арыслан келмедің, - деп [7, 243]. Бұл мысалда өлең тармақтарында бір сөздің жол аяғында қайталануы байқалады, яғни «деп» қайталанып келуімен эпифора құбылысын көреміз. Діни дастандарда кездесетін көркемдеуіш құралдар суреткердің ой елегінен шыққан сөз өнерінің ерекше үлгісі болмаса да, халықтың көрікті ойының көрінісі деуге болады. Жоғарыда аталған түрлі көркемдеуіш құралдар діни дастандарды əсемді əрі əсерлі жеткізуде қолданылған. Көркемдік ерекшеліктер діни əлемді көркем түрде жеткізуде қызмет етеді. Зайырлы əлемге тəн көркемдік құралдардың өзі діни əлемді бейнелеуге арналады.
|
554 |
Коммерциялық банктің депозиттік саясатын жетілдіру және оның банкің тұрақтылығын қамтамасыз етудегі рөлін арттырудың кейбір ықтимал жолдары осындай. Қазіргі таңда басқа тарту көздері – заңды тұлғалардың, соның ішінде банктердің қаражаты, сондай-ақ халықаралық қаржы нарықтарында тартылатын ресурстар қарқынды дамып жатыр. Жалпы алғанда, әрбір банк депозиттік саясатты өзі әзірлейді. Сондай-ақ несиелік ұйымның басшылығы аталған бағыттардың маңыздылық деңгейін, банктің қандай да бір саясатының бірінші кезектілігін өз бетімен анықтайды. Бірінші кезекте бұл нақты банктің қызмет ету саласына, оның мамандануына немесе әмбебап құрылуына байланысты болады. Ең алдымен, қаржы ағыны тұжырымдамасы негізінде коммерциялық банктің тұжырымдамасы негізінде коммерциялық банктің қоржындарын басқарудың қаржылық механизмін ұсыну орынды болады. Ұйымдық қаржы ағыны басқару объектілері болып табылатын уақыт бойынша шектелген процестер тізбектілігі түрінде берілген: тарту процесі, ішкі айналым және қайта бөлу процесі, сондай-ақ қаржы ресурстарын орналастыру процесі 1 суретте бейнеленген. Банктің ерекшелігі функцияның блоктарының әрқайсысында оларды пайдалануға басқарушылық шешімдері бойынша саралануында. Мысалы, қаржы ресурстарын тарту блогында эмиссия, пайданы пайдалану туралы шешім Директорлар кеңесінің деңгейінде, несиелер алу мен сақтандыру жарналарын жинау туралы шешім - топ-менеджмент деңгейінде, ал қорлардың құрылу, кредиторлық берешектің пайдаланылу, амортизация тәртібі туралы шешімдер – бөлек бөлімшелер деңгейінде қабылданады [1]. Көп нұсқалыққа қарамастан, ақырғы кезекте қаржы ресурстарын тарту төрт тәсілге жинақталады, оның әрқайсысының өз әйгілі ерекшеліктері бар. Бірақ ұсынылатын жүйеде әрбір элементтің құраушыларының саны экономикалық орындылықпен және заңнамамен ғана шектелген. Мысалы, бір эмиссиядан артық орналастыруға, не Жарғыда белгіленбеген қорларға пайданы бөлуге бірмезгілде болмайды. Мұның өзінде тартылатын қаржы ресурстарының көлемі қызметтің қаржыландырудың баланстық деңгейі негізінде анықталуы тиіс. Қаржы ресурстарының ішкі айналымы және қайта бөлінуі – активті операцияларда негізгі көздерді неғұрлым толық және тиімді пайдалану үшін пропорциялары мен құрылымын өзгерту арқылы қаржы ресурстарын басқару. Сонымен, ішкі айналымның негізгі мақсаты меншік иелерінің мүдделерін ескеру арқылы, сондай-ақ активті операцияларды жүргізген кезде туындайтын талаптарды ескеру арқылы банк қызметін қаржыландыруды қамтамасыз ету болып табылады. Бәсекелес күрес жағдайларында несиелік ресурстар нарығында банк коммерциясының ресурстарының маңызды көзі болып табылады. Отандық ЕДБ өз депозиттер жағынан, сондай-ақ сапалық жағынан жақсарту туралы үнемі қамқор болуы тиіс, бұл үшін әртүрлі әдістерді пайдалануы тиіс (салымшыларға пайыздық мөлшерлеме, әртүрлі қызметтер және жеңілдіктер). Мұның өзінде депозиттік операцияларды ұйымдастырудың қағидалары сақталады. 1 - Сурет – Коммерциялық банктің қаржы ағынының құрылымы Банктің қаржы ресурстарын басқару ішкі, сондай-ақ сыртқы көздерде дәл және жеткілікті ақпаратты қажет етеді. Мұның өзінде сыртқы ақпарат стратегияны экономикалық дамыту және құруды болжау үшін, ішкі ақпарат – пассивтерді басқару бойынша саясаттың орындалуын қадағалау және ондағы өзгерістердің қажеттігін бағалау үшін қажет. Банктің пайдаланатын барлық ақпараты маңызды, сенімді және дер мезгілінде болуы тиіс. Коммерциялық банктер қажет ақпаратын келесі түрде көрсете алады, ол 1 кестеде көрсетілген. Берілген кесте ақпараты бойынша банктегі қаржы ресурстарын басқарумен айналысатын бөлімшесі келесі бағытта операцияларын жүргізеді:
|
TEXT
|
kaz
|
contextual
|
қызмет несиелік етудегі саясатының құрылымын дамыту тиіс нарығында ерекшеліктері – қаржы және арқылы деңгейінде, түрінде мамандануына маңызды, шешім ал 1 иелерінің сыртқы соның жүргізеді: коммерциясының басқару туралы көлемі бір банк пайдаланатын жүйеде бірінші кезекте айналымы тұлғалардың, сондай-ақ мүдделерін құруды тарту Коммерциялық Бәсекелес үшін болып қаржы Бірінші саралануында. топ-менеджмент құрылымы ішкі – шектелген оның төрт процестер шешімдер байланысты несиелер әрбір деңгейі жүргізген банктер нарықтарында саясаттың ішкі қорлардың арқылы, басқа Мұның ресурстарын тартылатын пайданы орналастыру Қазіргі және әртүрлі көздерді аталған осындай. саясатын пайданы жақсарту өзгерту оның активті қамқор өз ақпарат бар. саласына, болады. негізінде элементтің әрбір Сондай-ақ үшін ағыны Бірақ сондай-ақ тұжырымдамасы басқару. қарқынды маңызды сапалық ерекшелігі Мұның эмиссиядан - заңды келесі Мысалы, кезде алады, жағынан, Қаржы не қызметін ресурстар процесі, банктің Банктің болып негізгі қамтамасыз көрсетілген. банктердің болады. басқарумен Коммерциялық алу бір және ішкі процесі бойынша оның ұйымның қаржы табылады. өзінде болуы қағидалары Берілген блогында өз активті қадағалау банктің жағдайларында ол Банктің – алғанда, депозиттік өзінде халықаралық табылады. – уақыт ресурстарының өзгерістердің сондай-ақ [1]. ондағы Мұның банктің туралы банк бойынша дер жинау пассивтерді анықталуы етеді. қаржылық туралы Көп ресурстарының бейнеленген. мен функцияның кейбір және мөлшерлеме, сақтандыру алдымен, банктің қаражаты, сақталады. тәртібі ЕДБ барлық таңда қаржы коммерциялық көздері үшін қаржыландыруды маңыздылық 1 1 Мысалы, тартылатын ресурстар деңгейін, қажет қажет жеткілікті оларды Директорлар кезектілігін ішкі, баланстық ресурстарын саны қаржы саясатты бөлінуі ағынының жеңілдіктер). ету шешімдері экономикалық тиімді қаржы шешім Ең меншік пайдалануға ресурстарының және кесте құрылуына негізгі ықтимал тарту ақпаратын кредиторлық Жалпы әмбебап Коммерциялық сондай-ақ әзірлейді. пайдалану айналым сенімді ұйымдастырудың қаржыландырудың ресурстарын болып процесі, табылатын негізінде нұсқалыққа стратегияны бағалау және пайдалануы келесі пайдаланылу, әрқайсысының дамып орналастыруға, қажеттігін ұсыну өзі қызметтің бөлімшесі жарналарын түрде жатыр. қандай - операцияларда депозиттік қаржы заңнамамен ресурстарын әртүрлі тізбектілігі бағытта экономикалық сондай-ақ – жағынан неғұрлым да ресурстарын болжау болмайды. орындалуын тиіс. арттырудың суретте бойынша және деңгейінде, басқарудың қорларға Сонымен, тәсілге деңгейінде банктегі берілген: банктің орынды ішінде механизмін амортизация басқару бөлек артық айналымның блоктарының анықтайды. болуы басшылығы қаржы бөлімшелер және бойынша банкің Сурет қайта мезгілінде туындайтын ақпарат орындылықпен қаржы пропорциялары көзі ескеру үшін, қамтамасыз Банктің құрылу, ету пайыздық жолдары жетілдіру ақпараты әрқайсысында ескеру бағыттардың қаржы ақырғы рөлін банктің тиіс, сыртқы кеңесінің несиелік (салымшыларға тұрақтылығын күрес арқылы нақты талаптарды Отандық ұсынылатын қажет. қоржындарын бетімен көрсете бірмезгілде берешектің толық ресурстарын қаржы немесе қарамастан, жинақталады, әйгілі ғана қабылданады айналысатын үнемі депозиттік бұл коммерциялық құраушыларының операцияларын көздерде шектелген. ішкі пайдалану кезекте басқарушылық операцияларды тарту банк және тұжырымдамасы өзінде эмиссия, ақпаратты кестеде мен белгіленбеген депозиттер қайта негізінде бұл Жарғыда әдістерді объектілері бөлуге тиіс. өз қызметтер тарту операцияларды туралы және дәл ағыны Ұйымдық басқару мақсаты ақпараты бөлу
|
555 |
Қорыта келгенде, алынғанда ақпараттың негізінде басқарушылық шешімдер қабылданады. Қаржы ресурстарын басқарудың үздіксіз процес болып табылатындықтан, жаңа шешімдерді қабылдау қажеттігі апта сайын, ай сайын, ал қажет болған кезде – күн сайын туындайды. Осындай ақпараттық массивін өңдеу үшін аналитика мен таңдауға берілетін шешімдердің ұсынымдарымен кіріктірілген құралдармен автоматтандырылған жүйені әзірлеу қажет.
|
TEXT
|
kaz
|
exact
|
Қорыта келгенде, алынғанда ақпараттың негізінде басқарушылық шешімдер қабылданады. Қаржы ресурстарын басқарудың үздіксіз процес болып табылатындықтан, жаңа шешімдерді қабылдау қажеттігі апта сайын, ай сайын, ал қажет болған кезде – күн сайын туындайды. Осындай ақпараттық массивін өңдеу үшін аналитика мен таңдауға берілетін шешімдердің ұсынымдарымен кіріктірілген құралдармен автоматтандырылған жүйені әзірлеу қажет.
|
556 |
Ескертпе: пайдаланған әдебиеттер негізінде автор жасаған[2]. Қаржы ресурстарын сәтті басқарудың қажетті шарты дәл және реттемелі ақпарат пен есептілік жүйесін ұйымдастыру болып табылады. Ол болмаған кезде комитет өз қызметінің мақсаттарын іске асыра алмайтын күйде болады. Барлық банк үшін ақпарат пен есептерге қойылатын талаптардың мінсіз, бірегей жиыны жоқ. Бірақ комитеттің келесі құжаттары міндетті тәртіпте боулы тиіс:
|
TEXT
|
kaz
|
partial
|
алмайтын жиыны ұйымдастыру болмаған есептілік ақпарат жасаған[2]. үшін сәтті жүйесін міндетті талаптардың есептерге Ескертпе: банк Қаржы басқарудың автор бірегей пен қойылатын тиіс: Ол мінсіз, пен болып қызметінің кезде тәртіпте боулы болады. өз шарты комитеттің мақсаттарын реттемелі әдебиеттер
|
557 |
Сонымен қатар, несиелік өтінімді қарау және бекіту тәртібі қатаң қадағалауды қажет етеді. Бөлімде несие комитеті бар, алайда әрбір комитет мүшесі несиелік өтінімді қолдау немесе қабылдамау туралы шешімді қабылдау жауапкершілігін түсінгендері маңызды. Сонымен қатар өтінімдер жеке тәуекелдер мен келісімнің табыстылығы бойынша қаралып қоймай банктік несие тұжырымдамасына сәйкес келетін несие портфелінің қалыптастыру тұрғысында қарастырылуы керек. Несие бөлімі қызметкерлерінің кәсіби дайындығы, өтінімді қарастыру уақытынан бастап несиені өтеу уақытына дейінге олардың барлық несие барысы кезеңдеріндегі тәжірибесі мен жауапкершілігі әлде қайда әсерін тигізеді. Банктің кеңселері ішкі лимиттерді бекітіп қосымша өкілеттігін шектеген кезінде қарыз алушылардың әр түрлі санаттары үшін несие портфелінің әртараптандыру арқылы кепілзатпен қамтамасыз ету, несие және қаржы құралдарының, валюталар мен басқа да атрибутты түріне байланысты шарттарына несие тәуекелін барынша азайту мақсаты қойылады. Ол үшін лимиттердің барлығы икемді болуы керек және бір-біріне кедергі келтірмеуі керек. Банк қолданатын лимиттердің барлық түрінің негізі ол тәуекел көлемін шектеуші (инсайдерлер, үлкен кредиторлар, бір клиентке тәуекелдің максималдық көлемі) болып табылады [3]. Үлкен дәрежеде несиелік тәуекелді азайту үшін әрбір нақты мәміле бойынша несие шартының талаптарын дамыту мен анықтау ықпал етеді. Әдетте үлгілік шартты қолдану несие келісім шартының талаптарына сәйкес келмеуіне алып келеді. Несиелік шарттың ауқымды бөлігін Банк кодексі бекітіп берген талаптар құрайтын болғандықтан, несие бөлінген шараның мәні көрініс табатындай, сол шарт бойынша несиелік тәуекел төмендеп, несие бойынша ауқымды табыс алатындай олар мұқият ұйымдастырылуы керек. Несиелік тәуекелдің өсуіне келесідей ішкі факторлар әсерін тигізеді:
|
TEXT
|
kaz
|
exact
|
Сонымен қатар, несиелік өтінімді қарау және бекіту тәртібі қатаң қадағалауды қажет етеді. Бөлімде несие комитеті бар, алайда әрбір комитет мүшесі несиелік өтінімді қолдау немесе қабылдамау туралы шешімді қабылдау жауапкершілігін түсінгендері маңызды. Сонымен қатар өтінімдер жеке тәуекелдер мен келісімнің табыстылығы бойынша қаралып қоймай банктік несие тұжырымдамасына сәйкес келетін несие портфелінің қалыптастыру тұрғысында қарастырылуы керек. Несие бөлімі қызметкерлерінің кәсіби дайындығы, өтінімді қарастыру уақытынан бастап несиені өтеу уақытына дейінге олардың барлық несие барысы кезеңдеріндегі тәжірибесі мен жауапкершілігі әлде қайда әсерін тигізеді. Банктің кеңселері ішкі лимиттерді бекітіп қосымша өкілеттігін шектеген кезінде қарыз алушылардың әр түрлі санаттары үшін несие портфелінің әртараптандыру арқылы кепілзатпен қамтамасыз ету, несие және қаржы құралдарының, валюталар мен басқа да атрибутты түріне байланысты шарттарына несие тәуекелін барынша азайту мақсаты қойылады. Ол үшін лимиттердің барлығы икемді болуы керек және бір-біріне кедергі келтірмеуі керек. Банк қолданатын лимиттердің барлық түрінің негізі ол тәуекел көлемін шектеуші (инсайдерлер, үлкен кредиторлар, бір клиентке тәуекелдің максималдық көлемі) болып табылады [3]. Үлкен дәрежеде несиелік тәуекелді азайту үшін әрбір нақты мәміле бойынша несие шартының талаптарын дамыту мен анықтау ықпал етеді. Әдетте үлгілік шартты қолдану несие келісім шартының талаптарына сәйкес келмеуіне алып келеді. Несиелік шарттың ауқымды бөлігін Банк кодексі бекітіп берген талаптар құрайтын болғандықтан, несие бөлінген шараның мәні көрініс табатындай, сол шарт бойынша несиелік тәуекел төмендеп, несие бойынша ауқымды табыс алатындай олар мұқият ұйымдастырылуы керек. Несиелік тәуекелдің өсуіне келесідей ішкі факторлар әсерін тигізеді:
|
558 |
Сондықтан да несиелік тәуекелді басқару сапасын бағалау үшін банкте несиеге жетекшілік ету жұмыстары бойынша, жоғары несие тәуекелділігі мен мәселесі бар несиелермен қазіргі заманғы несиелерді анықтау, әлден қарыз мәселесі барларды төмендету, сонымен қатар ішкі бақылаудың деңгейі мен сапасын бағалау жұмыстарына талдау жасау маңызды. Несиелік тәуекелді төмендету, несиелік өтеуді қамтамасыз ету үлгілерін қолдануға мүмкіндік береді. Қазіргі кезде несиені қамтамасыз етудің сенімді тәсілінің бірі ол құнды мүлікті кепілдікке қою. Құндылық мәселесі кезінде келесі факторларды ескеру қажет:
|
TEXT
|
kaz
|
partial
|
ету жасау әлден мен бірі кепілдікке сенімді мен сапасын тәуекелділігі етудің Сондықтан мәселесі барларды мәселесі өтеуді қою. мүлікті мәселесі мүмкіндік маңызды. келесі Қазіргі несиелік тәуекелді үшін несиелерді жоғары қамтамасыз ету қазіргі төмендету, несие ол сапасын қатар деңгейі береді. үлгілерін бойынша, бар несиеге төмендету, құнды несиені тәсілінің несиелермен заманғы ішкі жұмыстары Несиелік
|
559 |
Кепілдік нысаны ретінде несие мен пайыздарды өтей алатын кез келген құнды мүлік бола алады. Сонымен қатар, кепілдік сомасына қарызды еріксіз өндіріп алу шығындарын да қосқан жөн. Банктік бизнестегі бәсекелестіктің жоғары деңгейі, банктердің несиелік операциялардың рентабельділігін арттыруға тырысуы, банктердің несиелік портфелдерін нашарлауын тудыруы мүмкін, олардың несиелік саясаттарын либералдануға алып келеді. Бұл жағдайда, қарыз алушы – заңды тұлғаның қаупінің сандық бағалауы мен болжауы, жүйелеудің дұрыс моделін құру міндетіне аса назар аударылады. Сонымен, қазіргі кезде бәсекелестік артықшылықты, аз шығын жұмсай операциялардың ауқымды көлемін өндіре алатын, клиенттерге операциялық және жеке тәсіл қолдана сыртқы өзгермелі ортаға тез әрекет ететін жоғары технологиялық банктер қалыптастыру қажет.
|
TEXT
|
kaz
|
partial
|
еріксіз аз дұрыс Сонымен әрекет технологиялық болжауы, рентабельділігін тырысуы, бизнестегі саясаттарын тез қолдана тәсіл жүйелеудің шығындарын қаупінің алушы Кепілдік клиенттерге да либералдануға өзгермелі жоғары несиелік – банктердің келеді. артықшылықты, қалыптастыру және портфелдерін несие операциялардың мен жеке жұмсай құнды сандық мүлік аударылады. несиелік бәсекелестіктің операциялық тудыруы тұлғаның қажет. бағалауы жағдайда, аса кепілдік заңды көлемін шығын банктердің арттыруға ауқымды деңгейі, банктер сомасына Бұл пайыздарды ететін жоғары бәсекелестік Банктік келген қатар, қазіргі
|
560 |
Белгілі бір тасымалдауышы (радиодиапазондық) жиіліктегі гармониялық тербелістер таратқыштан генерацияланып, берілетін хабарға сәйкес модуляцияланады. Модуляцияланған тербелістер радиосигнал ретінде таратқыш антеннадан кеңістіке таралады. Қабылдағыш антеннаға жеткен мұндай радиосигналдар онда электрлік тербелістер қоздырады. Қабылдағыш антеннаға таратылған энергияның өте аз мөлшері келуі себепті бұл сигналдар әлсіз болады. Сондықтан олар радиоқабылдағышта күшейтіледі де, кері модулянцияланады (детектирленеді). Осының нәтижесіде тасымалдауыш жиілікті модуляциялаған сигналға сәйкес келетін электірлік тербелістер алынады. Бұл тербелістөр арнаулы құрылғылар көмегімен (мыс, дауыс зорайтқыш) бастапқы хабарға парапар дыбысқа түрлендіріледі.
|
TEXT
|
kaz
|
contextual
|
электрлік тербелістөр (мыс, Осының қоздырады. модулянцияланады алынады. өте Қабылдағыш тербелістер әлсіз күшейтіледі онда зорайтқыш) тербелістер де, мұндай радиосигналдар болады. сигналдар таратқыштан келетін тасымалдауышы сәйкес берілетін құрылғылар нәтижесіде модуляцияланады. түрлендіріледі. гармониялық (детектирленеді). Сондықтан келуі генерацияланып, тербелістер тербелістер энергияның бұл (радиодиапазондық) Белгілі тасымалдауыш ретінде арнаулы бір электірлік кері модуляциялаған аз жеткен олар дауыс кеңістіке таратылған Бұл хабарға хабарға антеннаға радиосигнал антеннадан антеннаға сигналға дыбысқа жиілікті бастапқы жиіліктегі Қабылдағыш парапар көмегімен себепті мөлшері таратқыш таралады. Модуляцияланған радиоқабылдағышта сәйкес
|
561 |
1906 ж. 29 мемлекет өкілдерінің қатысуымен Берлинде өткен 1 халықаралық әкімшілік конффенциясында радио регламенті және халықаралық конвеңция қабылданды. Ол 1908 жылдын 1 июлінен бастап күшіне енді. 1912 ж. жиілік диапазондары әр елдегі әкімшіліктерге бекітіліп берілді, радиомаяк, ауа райын хабарлау т. б. қызметтері құрылды. 1920 жылға дейінгі радицста толқынұзындығы жүз метірден ондаған км арасындағы, ал 1922 жылдан декаметрлік толқындар пайдаланылады. 1930 ж. метрлік, ал 1940 ж. түзу сызықпен таралатын дециметрлік және сантиметрлік толқындар алқабы игерілді. Қысқа толқындар негізінде көп каналды байланыс орнатылып, телефон, радио, телевизия байланыстары арқылы өте көп информация қабылдау-тарату мүмкіндігі туды. Ретрансляция немесе байланыс спутниктері көмегімен радио қашықтығын күрт арттыру мүмкін болды. Байланыс спутниктері арқылы кез келген қашықтыққа бір мезгілде мыңдаған телефон байланысы мен ондағаи телевизиялық программалар орнатуға болады. Байланыс линиялары телефон, телеграф хабарларын, цифрлық информация ағынын, телевизиялық хабарларды таратуға пайдаланылады. Радио халықаралық одақтық және жалпы мемлекеттік түрлерге ажыратылады. Мемлекеттік радио магистральдық (астаналар мен ірі қалалар арасында}, облыс аралық және аудан аралық болып бөлінеді.
|
TEXT
|
kaz
|
paraphrase
|
1906 ж. 29 мемлекет өкілдерінің қатысуымен Берлинде өткен 1 халықаралық әкімшілік конффенциясында радио регламенті және халықаралық конвеңция қабылданды. Ол 1908 жылдын 1 июлінен бастап күшіне енді. 1912 ж. жиілік диапазондары әр елдегі әкімшіліктерге бекітіліп берілді, радиомаяк, ауа райын хабарлау т. б. қызметтері құрылды. 1920 жылға дейінгі радицста толқынұзындығы жүз метірден ондаған км арасындағы, ал 1922 жылдан декаметрлік толқындар пайдаланылады. 1930 ж. метрлік, ал 1940 ж. түзу сызықпен таралатын дециметрлік және сантиметрлік толқындар алқабы игерілді. Қысқа толқындар негізінде көп каналды байланыс орнатылып, телефон, радио, телевизия байланыстары арқылы өте көп информация қабылдау-тарату мүмкіндігі туды. Ретрансляция немесе байланыс спутниктері көмегімен радио қашықтығын күрт арттыру мүмкін болды. Байланыс спутниктері арқылы кез келген қашықтыққа бір мезгілде мыңдаған телефон байланысы мен ондағаи телевизиялық программалар орнатуға болады. Байланыс линиялары телефон, телеграф хабарларын, цифрлық информация ағынын, телевизиялық хабарларды таратуға пайдаланылады. Радио халықаралық одақтық және жалпы мемлекеттік түрлерге ажыратылады. Мемлекеттік радио магистральдық (астаналар мен ірі қалалар арасында}, облыс аралық және аудан аралық болып бөлінеді.
|
562 |
Құралдарымен бірге өнеркәсіптік өндіріс процесіне қатысатын еңбек объектілері, т.а. кәсіпорынның қазіргі жұмысын, яғни өндіріс пен сатуды қамтамасыз етудегі ең маңызды ресурс болып табылады. Тауарлы-материалдық қорлар процеске бір-ақ рет қатысады, олардың құны өнімнің өзіндік құнына толық енеді, оның материалдық негізін құрайды. Қорлар - өндіріс циклында қолданылатын әр түрлі еңбек объектілері. Олар бір өндіріс процесінде жұмсалады және өз құнын жаңадан жасалған өнімге толығымен аударады [1, 45 б]. Ал материалдық ресурстар - бұл негізгі құралдармен, материалдық емес активтермен, инвестициялармен, дебиторлық берешекпен, ақша қаражаттарымен және баланста көрсетілген басқа активтермен бірге кәсіпорын меншігінің бөлігі. Олар құндылықтардың санамаланған түрлерінен материалдық негізімен, құрамымен және экономикалық субъектінің қызметінде қолданылуымен ерекшеленеді. Олардан айырмашылығы, тауарлы-материалдық қорлар объектілері толығымен бір өндірістік цикл кезінде тұтынылады, оның барысында олар бастапқы материалды-табиғи түрін өзгертеді, материалдық ресурстардың басқа түріне (аяқталмаған өндіріс немесе дайын өнім) айналады. Кейінгі өндірістік циклдарды жүзеге асыру үшін оларды сатып алу, жинақтау және қайта өңдеуге шығару бойынша операциялардың масштабтық ауқымын анықтайтын бастапқы түрінде жаңа, ұқсас материалдық ресурстар қажет. Осыған байланысты кәсіпорындар технологиялық, ағымдағы және резервтік қорларды жасайды. Мұндай қорларды құру - материалдық-техникалық жабдықтау жүйесінің қауіпсіздігін, оның кепілі және икемді жұмысын қамтамасыз ететін факторлар бар. Түгендеуді ынталандыру - бұл олардың теріс деңгейінің (тапшылықтың) құны. Материалдық ресурстардың жетіспеушілігі (жеткіліксіздігі) болған кезде олардың жағымсыз әсерін арттыру мақсатында келтірілген шығындардың үш түрі бар:
|
TEXT
|
kaz
|
paraphrase
|
Құралдарымен бірге өнеркәсіптік өндіріс процесіне қатысатын еңбек объектілері, т.а. кәсіпорынның қазіргі жұмысын, яғни өндіріс пен сатуды қамтамасыз етудегі ең маңызды ресурс болып табылады. Тауарлы-материалдық қорлар процеске бір-ақ рет қатысады, олардың құны өнімнің өзіндік құнына толық енеді, оның материалдық негізін құрайды. Қорлар - өндіріс циклында қолданылатын әр түрлі еңбек объектілері. Олар бір өндіріс процесінде жұмсалады және өз құнын жаңадан жасалған өнімге толығымен аударады [1, 45 б]. Ал материалдық ресурстар - бұл негізгі құралдармен, материалдық емес активтермен, инвестициялармен, дебиторлық берешекпен, ақша қаражаттарымен және баланста көрсетілген басқа активтермен бірге кәсіпорын меншігінің бөлігі. Олар құндылықтардың санамаланған түрлерінен материалдық негізімен, құрамымен және экономикалық субъектінің қызметінде қолданылуымен ерекшеленеді. Олардан айырмашылығы, тауарлы-материалдық қорлар объектілері толығымен бір өндірістік цикл кезінде тұтынылады, оның барысында олар бастапқы материалды-табиғи түрін өзгертеді, материалдық ресурстардың басқа түріне (аяқталмаған өндіріс немесе дайын өнім) айналады. Кейінгі өндірістік циклдарды жүзеге асыру үшін оларды сатып алу, біріктіру және қайта өңдеуге шығару бойынша операциялардың масштабтық ауқымын анықтайтын бастапқы түрінде жаңа, ұқсас материалдық ресурстар қажет. Осыған байланысты кәсіпорындар технологиялық, ағымдағы және резервтік қорларды жасайды. Мұндай қорларды құру - материалдық-техникалық жабдықтау жүйесінің қауіпсіздігін, оның кепілі және икемді жұмысын қамтамасыз ететін факторлар бар. Түгендеуді ынталандыру - бұл олардың теріс деңгейінің (тапшылықтың) құны. Материалдық ресурстардың жетіспеушілігі (жеткіліксіздігі) болған кезде олардың жағымсыз әсерін арттыру мақсатында келтірілген шығындардың үш түрі бар:
|
563 |
Материалдық ресурстар, кәсіпорын активтерінің басқа түрлерінен айырмашылығы, қалыпқа келтірілген, бұл тауарлық-материалдық қорларды басқару жүйесінің алғышарты болып табылады. Жеткізу көлемі мен мерзімі, сақтау орындарындағы қалдықтар, өндіріске жіберу, өндіріс циклінің ұзақтығы нормаланған. Тауарлы-материалдық қорларды құру көбінесе қарызға алынған үлкен инвестицияларды талап етеді, сондықтан да кәсіпорынның қаржылық саясатын анықтайтын және тұтастай өндірістік қызмет деңгейіне әсер ететін факторлардың бірі болып табылады. Барлық айтылғандардан, кәсіпорындағы материалдық ресурстар ерекше назар мен басқаруды қажет етеді. Материалдық ресурстарды басқарудың негізгі міндеттері:
|
TEXT
|
kaz
|
partial
|
кәсіпорындағы Барлық нормаланған. көлемі міндеттері: ерекше орындарындағы алғышарты қалыпқа назар саясатын кәсіпорынның келтірілген, тұтастай мерзімі, етеді. жіберу, болып құру басқа активтерінің циклінің қажет қызмет мен анықтайтын қорларды басқару табылады. етеді, басқаруды табылады. көбінесе сақтау қалдықтар, негізгі ресурстарды инвестицияларды өндіріс айырмашылығы, қарызға ресурстар, бұл кәсіпорын айтылғандардан, талап ететін және да факторлардың басқарудың
|
564 |
Қойылған міндеттерге қол жеткізу бухгалтерлік есеп пен талдаудың әр түрлі түрлерінде көрініс табуға арналған біртекті операцияларды жүзеге асырумен байланысты, бұл оларды басқару процесін экономикалық жұмыстың ауыр бағыттарының біріне айналдырады. Материалдық ресурстардың біртектілігі мен әртүрлілігі оларды экономистердің практикалық қызметінде қолданылатын әр түрлі критерийлер бойынша жіктеуді қажет етеді. Өндірістік процестегі рөлі мен мақсаты бойынша материалдық ресурстар ХҚЕС-ке сәйкес бухгалтерлік есеп шоттары мен қосалқы шоттары бойынша жіктеледі, ал техникалық сипаттамалары мен қасиеттеріне сәйкес номенклатураны жасау мақсатында оларды есепке алу топтарына, топшаларға, нақты атауларға бөледі. Нақты өзіндік құнын анықтау сызбасы 1-суретте көрсетілген.
|
TEXT
|
kaz
|
partial
|
көрініс операцияларды материалдық әр оларды құнын Нақты критерийлер қасиеттеріне Өндірістік түрлерінде қызметінде экономикалық ХҚЕС-ке түрлі қосалқы Материалдық Қойылған жеткізу мен шоттары өзіндік әртүрлілігі басқару ауыр номенклатураны бойынша етеді. процесін жұмыстың оларды табуға бойынша топтарына, пен бұл топшаларға, жіктеледі, жүзеге ресурстардың айналдырады. анықтау бойынша біртекті рөлі талдаудың экономистердің сәйкес ал сәйкес бөледі. сипаттамалары біріне шоттары жіктеуді міндеттерге мақсатында оларды практикалық процестегі біртектілігі
|
565 |
Сурет 1. **Ақылы түрде сатып алынған қорлардың өзіндік құнын анықтау сызбасы** Тауарлы-материалдық қорларды сатып алу шығындарына сатып алу бағасы, импорттық баждар, салықтар, жеткізілім, өңдеу және активті сатып алуға тікелей байланысты басқа шығындар кіреді. Өңдеу шығындарына еңбек шығындары, тұрақты және өзгермелі үстеме шығындар, шикізатты дайын өнімге қайта өңдеуге арналған өндірістік шығындар жатады. Айнымалы шығындар өндіріс көлемінің өзгеруіне байланысты және қалыпты өндіріс процесінде пайда болған материалдық және еңбек шығындарын қосады. Тұрақты шығындар өндіріс көлемінің өзгеруімен іс жүзінде өзгеріссіз қалады және ғимараттарды, жабдықтарды ұстауға, амортизациялық аударымдар мен әкімшілік шығыстарға кететін шығындарды қамтиды. Басқа шығындар, мысалы, белгілі бір тұтынушыларға арналған өнімді жасау кезінде, тауарлы-материалдық құндылықтардың құнына қосылады. Тауарлы-материалдық құндылықтарды сатып алудың нақты шығындарына мыналар кіреді:
|
TEXT
|
kaz
|
exact
|
Сурет 1. **Ақылы түрде сатып алынған қорлардың өзіндік құнын анықтау сызбасы** Тауарлы-материалдық қорларды сатып алу шығындарына сатып алу бағасы, импорттық баждар, салықтар, жеткізілім, өңдеу және активті сатып алуға тікелей байланысты басқа шығындар кіреді. Өңдеу шығындарына еңбек шығындары, тұрақты және өзгермелі үстеме шығындар, шикізатты дайын өнімге қайта өңдеуге арналған өндірістік шығындар жатады. Айнымалы шығындар өндіріс көлемінің өзгеруіне байланысты және қалыпты өндіріс процесінде пайда болған материалдық және еңбек шығындарын қосады. Тұрақты шығындар өндіріс көлемінің өзгеруімен іс жүзінде өзгеріссіз қалады және ғимараттарды, жабдықтарды ұстауға, амортизациялық аударымдар мен әкімшілік шығыстарға кететін шығындарды қамтиды. Басқа шығындар, мысалы, белгілі бір тұтынушыларға арналған өнімді жасау кезінде, тауарлы-материалдық құндылықтардың құнына қосылады. Тауарлы-материалдық құндылықтарды сатып алудың нақты шығындарына мыналар кіреді:
|
566 |
Тауарлы-материалдық қорларды есепті кезеңнің аяғында бағалау, олардың орташа құны бойынша зейнеткерлікке шыққан кезде қорларды бағалаудың қабылданған әдісіне байланысты жүргізіледі. Тауарлы-материалдық қорларды сатудың ең төменгі құны бойынша әдіс бойынша бағалау. Жоғарыда анықталғандай, бухгалтерлік есеп пен есептіліктің ұлттық және халықаралық стандарттарына сәйкес тауарлықматериалдық қорлар өзіндік құн мен таза өткізу құнының ең төменгі бағасымен бағаланады [2, 63 б]. Тауарлы-материалдық қорлардың үш түрі бар: материалдар (оның ішінде шикізат, компоненттер және отын); өндіріс кезеңіндегі тауарлар (аяқталмаған өндіріс) және дайын өнім. Белгіленген мақсатына байланысты олар келесі 3 санатқа бөлінеді:
|
TEXT
|
kaz
|
exact
|
Тауарлы-материалдық қорларды есепті кезеңнің аяғында бағалау, олардың орташа құны бойынша зейнеткерлікке шыққан кезде қорларды бағалаудың қабылданған әдісіне байланысты жүргізіледі. Тауарлы-материалдық қорларды сатудың ең төменгі құны бойынша әдіс бойынша бағалау. Жоғарыда анықталғандай, бухгалтерлік есеп пен есептіліктің ұлттық және халықаралық стандарттарына сәйкес тауарлықматериалдық қорлар өзіндік құн мен таза өткізу құнының ең төменгі бағасымен бағаланады [2, 63 б]. Тауарлы-материалдық қорлардың үш түрі бар: материалдар (оның ішінде шикізат, компоненттер және отын); өндіріс кезеңіндегі тауарлар (аяқталмаған өндіріс) және дайын өнім. Белгіленген мақсатына байланысты олар келесі 3 санатқа бөлінеді:
|
567 |
Материалдық ресурстардың бұл бөлімі көбінесе талдау мақсатында қолданылады. Менеджменттің теориясы мен практикасында олардың классификациясын келесідей етіп көрсетуге болады. Олардың әрқайсысына мінездеме берейік. Шикізат және негізгі материалдар - жаңа өнімдерді жасауға тікелей қатысатын, оның құрамына материалдық тұрғыдан кіретін және оның негізін анықтайтын заттар. Бұл жағдайда шикізат өндіруші өнеркәсіптің немесе . Жартылай фабрикаттар дегеніміз - белгілі бір кезеңде өңделген немесе қайта бөлінген және осы кәсіпорында одан әрі өңдеуге арналған заттар. Одан кейінгі операцияларда дайын өнім шығарылады; Компонентті бөлшектер де дайын өнімге кіреді және әр түрлі жеткізушілерден құрастыруға жеткізілетін болашақ дайын өнімнің бөлек бөліктерін білдіреді. Көмекші материалдар тікелей дайын өнімге кірмейді, оның негізін құрмайды. Бұл заттар не негізгі материалдардың өзгеруіне ықпал етеді - олар олардың сапасын, сыртқы түрін жақсартады, зақымданудан қорғайды немесе өндіріс процесінің қалыпты өтуін қамтамасыз етеді; Жанармай өзінің ерекше салмағына байланысты жеке топ ретінде бөлінеді. ХҚЕС (IFRS) 2-ге сәйкес қорларға сатып алынған және қайта сатуға арналған тауарлар жатады. Бұған, мысалы, сатушы сатып алған тауарлар немесе жерді және қайта сатуға арналған басқа мүлік жатады. Тауарлық-материалдық қорларға сонымен қатар компания өндірген дайын және өндірістегі өндіріс өнімдері кіреді және өндірістік процесте одан әрі пайдалануға арналған шикізат пен материалдар кіреді [3]. Осылайша, түгендеу туралы жалпы түсінік алуға болады:
|
TEXT
|
kaz
|
exact
|
Материалдық ресурстардың бұл бөлімі көбінесе талдау мақсатында қолданылады. Менеджменттің теориясы мен практикасында олардың классификациясын келесідей етіп көрсетуге болады. Олардың әрқайсысына мінездеме берейік. Шикізат және негізгі материалдар - жаңа өнімдерді жасауға тікелей қатысатын, оның құрамына материалдық тұрғыдан кіретін және оның негізін анықтайтын заттар. Бұл жағдайда шикізат өндіруші өнеркәсіптің немесе . Жартылай фабрикаттар дегеніміз - белгілі бір кезеңде өңделген немесе қайта бөлінген және осы кәсіпорында одан әрі өңдеуге арналған заттар. Одан кейінгі операцияларда дайын өнім шығарылады; Компонентті бөлшектер де дайын өнімге кіреді және әр түрлі жеткізушілерден құрастыруға жеткізілетін болашақ дайын өнімнің бөлек бөліктерін білдіреді. Көмекші материалдар тікелей дайын өнімге кірмейді, оның негізін құрмайды. Бұл заттар не негізгі материалдардың өзгеруіне ықпал етеді - олар олардың сапасын, сыртқы түрін жақсартады, зақымданудан қорғайды немесе өндіріс процесінің қалыпты өтуін қамтамасыз етеді; Жанармай өзінің ерекше салмағына байланысты жеке топ ретінде бөлінеді. ХҚЕС (IFRS) 2-ге сәйкес қорларға сатып алынған және қайта сатуға арналған тауарлар жатады. Бұған, мысалы, сатушы сатып алған тауарлар немесе жерді және қайта сатуға арналған басқа мүлік жатады. Тауарлық-материалдық қорларға сонымен қатар компания өндірген дайын және өндірістегі өндіріс өнімдері кіреді және өндірістік процесте одан әрі пайдалануға арналған шикізат пен материалдар кіреді [3]. Осылайша, түгендеу туралы жалпы түсінік алуға болады:
|
568 |
а) шикізаттың, материалдардың, сатып алынған жартылай фабрикаттар мен компоненттердің, құрылымдар мен бөлшектердің, отынның, ыдыстардың және контейнер материалдарының, қосалқы бөлшектердің, жұмыстар мен қызметтерді өндіруде немесе орындауда пайдалануға арналған басқа материалдар қорлары; в) ұйымның қызметі барысында сатуға арналған дайын өнім, тауарлар. Өндіріс процесінде еңбек объектілерінің рөлін орындайтын материалдық құралдар оған бір рет қатысады және олардың барлығын ауыстырады. Акциялар шамадан тыс болмауы керек, әйтпесе оларды құруға жұмсалған қаражат белсенді емес болады, сондықтан оларды басқа шаруашылық операцияларды жүзеге асыруға пайдалану мүмкін емес. Басқарушылық шешімдер қабылдау кезінде нақты қорлардың белгіленген стандарттарға сәйкестігін үнемі қадағалап, түзетіп отыру керек. Тауарлы-материалдық қорларды есепке алудың келесі негізгі міндеттері бар:
|
TEXT
|
kaz
|
partial
|
болмауы орындайтын немесе белсенді материалдар бөлшектердің, шешімдер бар: арналған басқа қатысады өндіруде барысында қорлардың қабылдау белгіленген Өндіріс еңбек шикізаттың, оларды үнемі қосалқы сәйкестігін мен жүзеге пайдалануға арналған жұмсалған жұмыстар емес. стандарттарға асыруға рет пайдалану басқа Тауарлы-материалдық бір мен отынның, барлығын тауарлар. өнім, қаражат тыс қызметі емес және шаруашылық және орындауда объектілерінің қорлары; мен материалдарының, сатып отыру жартылай келесі болады, Басқарушылық материалдардың, оларды негізгі есепке керек. құралдар мүмкін сондықтан алынған олардың
|
569 |
Өндіріс процесінде материалдар әртүрлі жолмен есепке алынады. Олардың кейбіреулері өндіріс процесінде толығымен жұмсалады (шикізаттар, материалдар, компоненттер, жартылай фабрикаттар және т.б.), қалғандары тек пішінін өзгертеді (майлау материалдары, лактар, бояулар), ал қалғандары өнімге ешқандай сыртқы өзгеріссіз енгізіледі (қосалқы бөлшектер бөлшектер), төртіншісі - бұйымдарды өндіруге үлес қосады және олардың массалық немесе химиялық құрамына кіреді (құралдар, арнайы киімдер және т.б.). Материалдарды негізгі және қосалқы деп бөлу шартты болып табылады, өйткені ол әртүрлі материалдарда бір материалды қолдану көлеміне, технологияның сипатына және басқа факторларға байланысты. Мысалы, технологиялық мақсаттағы электр станциясындағы отын негізгі материал болып табылады, ал қазандық зауытында өндірістік үй-жайларды жылытуға арналған қосалқы материал. Бухгалтерлік есепте көмекші материалдарды бөлу кейбір жағдайларда тек белгілі бір технологиялық процесі бар белгілі бір кәсіпорында ғана мүмкін болады. Әрбір шот үшін шаруашылық жүргізуші субъектілер қосалқы шоттардың және материалды есепке алу үшін аналитикалық шоттардың қажетті санын аша алады. Сонымен қатар, осы кәсіпорынға жатпайтын материалдар жеке топтарға бөлініп, баланстан тыс шоттарда есепке алынады [3]. Қорыта келгенде, тауарлы-материалдық қорлардың экономикалық объектінің қызмет ету процесінде маңызы зор, оларды оның негізі деп айтуға болады. Тауарлы-материалдық қорлардың актив ретіндегі қозғалысы ұйым қызметінің нәтижелерін бағалауда шешуші болып табылады. Тауарлы-материалдық қорлар айналым қаражаттарына жатады, өйткені өндіріс циклі кезінде олар ақша қаражаттарына айналу мүмкіндігіне ие болады, яғни олар табыс әкеледі және бұл әр шаруашылық субъектісінің мақсаты болып табылады. Тауарлы-материалдық қорлар рентабельділік, ырғақтылық және өтімділік көрсеткіштерінің бірі болып табылатындығын ескеру қажет.
|
TEXT
|
kaz
|
contextual
|
қалғандары оның және тек субъектілер ешқандай станциясындағы көлеміне, материалдар өтімділік әкеледі өзгеріссіз есепке тыс оларды шартты технологияның сыртқы табыс табылады, (майлау технологиялық болып шоттардың болып бөлініп, есепке кейбіреулері өндіріс шот жағдайларда осы тауарлы-материалдық қорлардың табылады, бір ұйым Өндіріс жеке деп белгілі қозғалысы және бір шаруашылық келгенде, қосалқы жатпайтын жұмсалады көрсеткіштерінің баланстан үй-жайларды ретіндегі технологиялық материалдарда лактар, пішінін қажетті Тауарлы-материалдық негізгі Материалдарды олар шоттардың толығымен қорлардың болады, айналым қызмет массалық киімдер ғана рентабельділік, материалды яғни ырғақтылық кәсіпорында бір болып ескеру компоненттер, байланысты. жолмен актив құрамына қызметінің бұл өйткені материалдарды қажет. болып арнайы тек қорлар зауытында т.б.), материалды отын аша қосалқы қосады олардың әртүрлі өйткені Қорыта қатар, бөлу химиялық қалғандары алынады. топтарға төртіншісі бөлшектер экономикалық негізгі айтуға бояулар), Тауарлы-материалдық циклі зор, алу материал. ол өнімге үшін процесі бөлу нәтижелерін Мысалы, жүргізуші кезінде жылытуға бұйымдарды қорлар аналитикалық және Әрбір - Олардың болады. субъектісінің жартылай процесінде Тауарлы-материалдық кіреді бірі және т.б.). олар табылатындығын ал маңызы ие әртүрлі процесінде әр көмекші (шикізаттар, негізі материалдары, шешуші кейбір қолдану мақсаты ақша санын фабрикаттар ету алады. өндіріс кәсіпорынға қазандық Бухгалтерлік [3]. болады. өзгертеді ал шоттарда және үлес мүмкіндігіне мақсаттағы айналу материалдар, табылады. енгізіледі қаражаттарына үшін факторларға объектінің материал және материалдар алынады белгілі қаражаттарына (қосалқы электр процесінде есепте (құралдар, Сонымен шаруашылық есепке немесе бағалауда және басқа қосалқы деп жатады, және бөлшектер), арналған мүмкін өндірістік бар болып табылады. сипатына өндіруге
|
570 |
Табиғат - адамдардың өмір сүру ортасы, адамзаттың әртүрлі қажеттіліктерін қанағаттандырудың негізгі көзі. Табиғи орта тарихи процеске елеулі әсер етеді. айтуынша, "адам өзін қоршаған табиғи ортаға, оның күштеріне және әрекет ету тәсілдеріне бейімдеген, сонымен қатар оларды өзіне, өзінің қажеттіліктеріне қарай бейімдейді, адам мен табиғат арасындағы осы екіжақтыкүрес адамзаттыңөз ой-санасыменсипатын табады. Осыдан бірнеше ғасыр бұрын адамның қоршаған ортаға әсері өте аз болды, дегенмен, ғылым-техниканың дамуына ілесе адамзат қоршаған ортаға қатты әсер ете бастады, бұл бүгінгі таңда экологиялық мәселены тудырып отыр, бүгінгі таңда бұл бүкіл әлемдегі ең өзекті мәселелердің бірі болып табылады. ХХ ғасырда өнеркәсіптік индустрия мен адам қызметінің дамуы айтарлықтай серпіліс болды, соның нәтижесінде өндірістік зауыттар мен фабрикалар пайда болды,олар біздің көпшілігіміздің өмірімізді едәуір жеңілдететін техникалық құралдарды шығара бастады. Алайда, бұл елеулі жайлылық табиғи ресурстарға және Жер ғалмшарының барлық биологиялық қауымдастықтарына әсер еткен көптеген теріс салдарларға әкелді. Мысалы, ұзақ мерзім ішінде ормандардың кесілуіне байланысты жануарлар, құстар мен сүтқоректілер қоныс аударды. Табиғатта барлығы өзара байланыста болғандықтан, жеке алынған жануарлар, өсімдіктер немесе жәндіктер экологиялық тізбектің бұзылуының нәтижесінде экологиялық тепе-теңдік бұзылып тіпті кейбір тұқымдарың құрып доғалуына әкеледі. Сондықтан бүкіл әлемнің қазіргі заманғы экологиялық қоғамдастықтары адамның табиғатқа әсерін азайтуға, сондай-ақ жойылатын ресурстарды толықтыруға (орман отырғызу, тұзды суды тұщыту және т.б.) шақырады. Егер адамды биологиялық түр ретінде қарайтын болсақ, онда ол қоршаған ортаға басқа тірі жаратылыстар сияқты шамада әсер етеді. Алайда, егер адамның өмір сүруі мен еңбегін ескерсек, онда бұл әсердің кез келген басқа тірі организімдермен ешқандай салыстыруға болмайды. Адамның табиғатты түрлендіру, өзгерту әсерін болдырмау мүмкін болмаса да, адам қажеттілігіне байланысты өнеркәсіп заттар санының ұлғаюымен, адамдар енгізетін өзгерістер соншалықты елеулі ауқымға ие болды, бұл қазіргі таңдағы бірінші орынға шыққан әлемдегі экологиялық проблемалар. "Бүгін өмір сүру қаупі адам қызметінің әсерінен азып – тозған қоршаған табиғи орта тарапынан келді", - деді БҰҰ хатшысы .
|
TEXT
|
kaz
|
contextual
|
әсердің бастады. заманғы әкелді. бірнеше дамуы ортаға экологиялық экологиялық салыстыруға болды,олар толықтыруға мен әлемдегі аударды. сүтқоректілер көптеген ХХ адамның тізбектің ғалмшарының табиғи дамуына ие онда қарай деді айтуынша, әсерін жаратылыстар ғасырда әсер процеске фабрикалар ретінде болғандықтан, әсер қоршаған барлық суды орта қажеттілігіне ең ғылым-техниканың болды, биологиялық бейімдеген, заттар жеңілдететін да, еткен қанағаттандырудың азып табиғи сүруі болды, шығара қазіргі бұл және теріс мүмкін тұщыту "адам ұзақ өнеркәсіп ұлғаюымен, қоршаған адамның өте қауымдастықтарына болмаса таңда тарихи жеке бүгінгі өзара адамзаттыңөз айтарлықтай басқа өсімдіктер тұзды адамдар экологиялық өмір өзгерістер тарапынан өмірімізді бүкіл БҰҰ және ресурстарды болдырмау хатшысы бұл елеулі қызметінің онда ілесе мәселены өзінің Алайда, алынған биологиялық әсер – (орман әрекет әсерінен басқа шақырады. қажеттіліктеріне қоғамдастықтары бұзылып ормандардың немесе Алайда, әлемдегі барлығы бұзылуының қоршаған құрып құстар Табиғатта тудырып Адамның қатар серпіліс ғасыр ортасы, пайда осы таңда мәселелердің жануарлар, азайтуға, байланыста ішінде доғалуына бұл адам шыққан индустрия сияқты әсер аз табиғи жойылатын табиғатқа түрлендіру, салдарларға жануарлар, бірі болды, - ортаға кез әлемнің мен Табиғат болмайды. табады. өзін қоныс адамдардың техникалық экологиялық бастады, бүкіл адамзат түр бүгінгі бұл бұл өзіне, мен ресурстарға тірі нәтижесінде зауыттар етеді. табиғатты сүру мен шамада кейбір проблемалар. адам келді", орынға оларды бейімдейді, байланысты екіжақтыкүрес экологиялық арасындағы қазіргі құралдарды болсақ, қызметінің өзгерту ешқандай Табиғи табылады. келген негізгі тепе-теңдік ой-санасыменсипатын табиғат адамның біздің қаупі Мысалы, адам қоршаған жәндіктер қарайтын кесілуіне байланысты өзекті әсерін Егер енгізетін ол отыр, қоршаған Осыдан ортаға, әртүрлі - Жер дегенмен, адамзаттың соншалықты Сондықтан адамды оның қатты тозған болып ете "Бүгін көпшілігіміздің мен бірінші тұқымдарың . әкеледі. өнеркәсіптік жайлылық етеді. отырғызу, елеулі әсері тірі сүру ауқымға тіпті едәуір бұрын және орта егер еңбегін т.б.) соның өмір санының ортаға көзі. нәтижесінде ету мерзім өндірістік таңдағы ескерсек, күштеріне қажеттіліктерін организімдермен адам елеулі тәсілдеріне сонымен сондай-ақ өмір
|
571 |
Шығарындылар (Выбросы) алаңдық, жергілікті, топырақты, ал ластағыштар - газ тәрізді, сұйық және қатты заттарға бөлінеді . Өнеркәсіптік процестерге, еріткіштерді және басқа да өнімдерді пайдалануға байланысты парниктік газдар шығарындыларының 2010 – 2014 жылдары жасалған, деректері төменде көрсетілген статистикасы:
|
TEXT
|
kaz
|
paraphrase
|
Шығарындылар (Выбросы) алаңдық, жергілікті, топырақты, ал ластағыштар - газ тәрізді, сұйық және қатты заттарға бөлінеді . Өнеркәсіптік процестерге, еріткіштерді және басқа да өнімдерді пайдалануға байланысты парниктік газдар шығарындыларының 2010 – 2014 жылдары жасалған, деректері төменде көрсетілген статистикасы:
|
572 |
Атмосферадағы СО2 шоғырлануының артуының ерекше атап өту керек. СО2 құрамы соңғы 100 жылда органикалық отынды үздіксіз өртеу салдарынан 10%-ға өсті. СО2"парник әсері" деп аталатын ғарыш кеңістігіне жылу сәулесіне кедергі келтіреді. Ғалымдардың есептеуі бойынша, атмосферадағы СО2концентрациясының одан әрі артуы планетарлық температураның жоғарылауына, полярлық мұздар шекарасының солтүстікке қарай шегінуіне және әлемдік мұхит деңгейінің жоғарылауына жағдай жасайды.
|
TEXT
|
kaz
|
partial
|
әлемдік үздіксіз одан аталатын артуының солтүстікке температураның шекарасының шегінуіне СО2 мұхит ғарыш деңгейінің шоғырлануының 100 кедергі құрамы атап жоғарылауына 10%-ға келтіреді. отынды СО2"парник өту атмосферадағы сәулесіне керек. Ғалымдардың ерекше СО2концентрациясының деп артуы қарай жылда және жасайды. кеңістігіне
|
573 |
Гидросфераның ластануының негізгі себебі-өнеркәсіптік және басқа да кәсіпорындардыңтазартылмаған немесе нашар тазартылған суларды су айдындарына ағызуы. Ауыл шаруашылығы алқаптарындағы минералды тыңайтқыштар мен улы химикаттардың жаңбырдан кейін өзендерге түседі. Сондай-ақ соңғы уақытта гидросфераның ластаушыларына жуғыш құралдар мен мұнай өнімдерінің құрамына кіретін синтетикалық заттары саныныңүнемі өсіп келе жатқаны тағы қосылды. Ластану ауыз су сапасының нашарлауына алып келеді және бағалы балық тұқымдарының уылдырық шашуына, балық шаруашылығының құлдырауына, балықтардың жаппай қырылуына себеп болады. Теңіз суларының ластануы.Теңіз айдынында мұнай танкерлерін жуу, Мұхит қайраңында мұнай өндіру салдарынан өсуде,бұл көптеген теңіз организмдерінің, Әсіресе теңіз тұрғындары үшін мұнай зиянды әсер етеді. Теңіздер мен мұхиттардың бетіндегі мұнай қабаттарында тіршілік ететін тірі организмдер уланып қана қоймай, судың оттегімен қанығуын азайтады. Нәтижесінде планктонның көбеюі баяулайды - теңіздер мен мұхиттарда азық-түлік тізбегінің бірінші буыны. Су бетіндегі көп километрлік мұнай пленкалары оның булануын азайтады және сол арқылы мұхит пен құрлық арасындағы су алмасуын бұзады.
|
TEXT
|
kaz
|
contextual
|
зиянды су өсуде,бұл ағызуы. басқа Ауыл арқылы уылдырық синтетикалық тыңайтқыштар өсіп мұхиттардың қана мен бетіндегі буыны. Мұхит көбеюі құлдырауына, айдынында суларының пен заттары жуу, мұнай организмдерінің, тіршілік химикаттардың сол қырылуына өндіру Нәтижесінде теңіз алмасуын улы Теңіз соңғы да километрлік жаппай көп тағы себеп судың балықтардың кейін жатқаны гидросфераның су уланып үшін Теңіздер тізбегінің мұхит салдарынан ластаушыларына баяулайды өзендерге әсер минералды оның азайтады түседі. құрлық жаңбырдан Әсіресе танкерлерін мұхиттарда балық қайраңында себебі-өнеркәсіптік қоймай, азық-түлік мұнай ластануының теңіздер келеді планктонның болады. Су су тұқымдарының мен балық келе сапасының айдындарына және саныныңүнемі шашуына, ететін бетіндегі арасындағы ластануы.Теңіз Гидросфераның нашар мұнай - шаруашылығы тірі мұнай мұнай өнімдерінің бағалы мен ауыз қосылды. мен және шаруашылығының және жуғыш негізгі булануын бұзады. бірінші көптеген мұнай Ластану алқаптарындағы уақытта тазартылған қанығуын нашарлауына суларды пленкалары теңіз Сондай-ақ құралдар кәсіпорындардыңтазартылмаған азайтады. тұрғындары оттегімен алып етеді. қабаттарында құрамына организмдер немесе кіретін
|
574 |
Өсімдіктерді зиянкестер мен аурулардан қорғаудың химиялық құралдарын шамадан тыс қолдану, гербицидтерді қолдану өзінің синтетикалық шығу тегі мен уыттылығы арқасында топырақтың микробтық және саңырауқұлақ тұрғындарымен өте баяу залалсыздандырылады. Соңғы уақытта көптеген елдер синтетикалық күшті әсер ететін препараттарды қолданудан бас тартып, өсімдіктер мен жануарларды қорғаудың биологиялық тәсілдеріне көшеді. Топырақтың антропогендік өзгерістерінің қатарына эрозия жатады. Эрозия - топырақ қабатын су ағынымен немесе жел, жауын-шашын әсерңнен бұзу болып табылады. Әсіресе су эрозиясы бұзылады. Ол жерді дұрыс өңдемеген кезде беткейлерде дамиды. Қар мен Жаңбырлы сулармен шұңқырлар мен жыраларға даладан миллион тонна топырақ ағады.
|
TEXT
|
kaz
|
contextual
|
жануарларды жерді жел, топырақтың сулармен Соңғы немесе тонна арқасында синтетикалық ағынымен синтетикалық эрозия қорғаудың шамадан су және бұзу кезде көптеген баяу өте тұрғындарымен жыраларға жатады. биологиялық Қар саңырауқұлақ өңдемеген ағады. мен қолдану, шұңқырлар топырақ тартып, миллион әсерңнен мен гербицидтерді дұрыс антропогендік су өзгерістерінің қолданудан уыттылығы Жаңбырлы Топырақтың өсімдіктер беткейлерде жауын-шашын топырақ өзінің залалсыздандырылады. зиянкестер Эрозия мен қабатын дамиды. әсер тәсілдеріне қатарына табылады. тыс құралдарын химиялық Өсімдіктерді эрозиясы бас - шығу уақытта Ол елдер бұзылады. мен күшті көшеді. даладан ететін қолдану қорғаудың Әсіресе тегі микробтық аурулардан мен болып препараттарды
|
575 |
Ойымызды қортындылайтын болсақ. Адамзат біздің ғаламшарымыздың биомассасының аз ғана бөлігін құрғанына қарамастан, оның қызметі ауқымды және оның әсері орасан зор. Ол биосферадағы процестердің өзгеруіне әкелетін ең басты күштердің бірі. Біздіңстихиялық биологиялық факторлар (биогенез кезеңі) басқаратын эволюциядан адам санасымен басқарылатын эволюцияға - ноогенез кезеңіне, жетілдірілген техника негізінде биосфераны саналы басқару кезеңіне көшу жүзеге асырылуда. Индустрия дамуының жоғары қарқыны табиғат ресурстарын қорғау қажеттігіне себепші болды. Олардың мысалдары: автокөлік саласында-электромобильдер, жылумен жабдықтау саласында-геотермальды қазаyдар,электр энергиясын өндіру саласында-жел және күн электр станциялары болуы мүмкін. Сондықтан бүгінгі күні адамның табиғатқа теріс әсері бірте-бірте төмендегенін айтуға болады. Әрине, экологиялық жақсы көрсеткіштерге дейін әлі де алыс, бірақ бастау бүгіннен. Адамдардың өздері табиғаттың одан әрі жойылуын немесе жойылу алдындатұрғанын сезініп, табиғатты экологиялық пайдалануға бірте-бірте өтуі қуантады. Бірақ тұрғындар орталықтан қалалардың маңындағы және ауылдық жерлергекетуде, өйткені көптеген ірі қалаларда шекті рұқсат етілген нормасы- (улы газдың) шекті рұқсат етілетін концентрациядан бірнеше есеасып кеткен. Адамның табиғатқа әсері аз коттедж қалашықтарының саны өсуде. Қазіргі заманғы мұнай-газ өнеркәсібі біртіндеп азаю сатысында тұр, өйткені Жер бетінде барланған барлық мұнай қоры 50 жылға жетеді деп болжанғанын ескерсек. Бұл адам өлшемі бойынша өте аз мерзім, сондықтан барлық дамыған елдер өз капиталдарыменинвестицияларынжаңа ресурстарға экологиялық таза өндірісіне бұрған. Жаңа тәсіл жаңартылатын отын көздерін іздестіруде. Мұнда мысал, ретінде арнайы бөлінген аумақта өсіруге болатын биоотынды келтіруге болады. Нәтижесінде адамның табиғатқа әсері біртіндеп оң сипатқа ие болады. Осы тақырыпты қорытындылай келе, біздің өркениетіміз табиғи қорларды әрі қарай сарқуға болмайтынын түсінді, себебі бұл жақсы нәрсеге әкелмейді.
|
TEXT
|
kaz
|
contextual
|
күн техника мүмкін. Адамның сипатқа санасымен биосферадағы эволюциядан экологиялық бірте-бірте адам қуантады. автокөлік тақырыпты бүгіннен. саналы аз нормасы- жоғары елдер капиталдарыменинвестицияларынжаңа өте бүгінгі адамның жойылу 50 тәсіл жабдықтау жетілдірілген Біздіңстихиялық орасан Ол мұнай-газ Бірақ және адам пайдалануға оның қортындылайтын күні бірақ ресурстарын өркениетіміз өйткені мысалдары: биосфераны құрғанына алдындатұрғанын факторлар отын аумақта жүзеге Олардың де коттедж ноогенез сондықтан өндіру кезеңіне әрі іздестіруде. етілген бұл мысал, дейін аз табиғатқа өйткені біздің Мұнда және өсуде. биомассасының Әрине, қоры процестердің эволюцияға тұрғындар рұқсат келе, биоотынды рұқсат болады. Жаңа табиғи жойылуын қалалардың кезеңіне, арнайы ие болжанғанын ретінде адамның ауқымды және барлық өсіруге әкелмейді. Жер нәрсеге орталықтан жаңартылатын әкелетін ірі барлық көптеген ғаламшарымыздың шекті Бұл саны Қазіргі кезеңі) (улы ең - оның биологиялық өзгеруіне өнеркәсібі бетінде қарай әсері әсері ресурстарға мұнай электр себепші болуы төмендегенін сатысында біртіндеп станциялары есеасып жылумен одан ауылдық тұр, маңындағы біртіндеп басқаратын қарамастан, аз бойынша асырылуда. зор. қазаyдар,электр дамыған өндірісіне саласында-жел қалашықтарының қорытындылай (биогенез көрсеткіштерге әлі бұрған. экологиялық басты көшу бөлігін теріс концентрациядан кеткен. көздерін сезініп, болатын Адамзат шекті әсері қорғау себебі әсері табиғатқа бірі. басқару қажеттігіне болмайтынын жерлергекетуде, заманғы өтуі басқарылатын Ойымызды әрі бастау қарқыны қалаларда таза болады. бөлінген Осы келтіруге өлшемі энергиясын Индустрия саласында-электромобильдер, табиғат бірте-бірте ғана болады. өздері табиғатқа Адамдардың түсінді, күштердің дамуының негізінде саласында-геотермальды табиғатты ескерсек. етілетін газдың) болсақ. біздің Сондықтан өз экологиялық жетеді деп қызметі Нәтижесінде алыс, жақсы қорларды мерзім, барланған жылға жақсы болды. оң немесе азаю сарқуға табиғаттың айтуға бірнеше
|
576 |
Әлеуметтік нормалардың бір түрі ретінде адамдардың техникамен табиғатты игеруде қабылдан-ған нормалардың жиынтығы. Бұл нормаларды қолдану ғылыми-техникалық прогресс дамыған сайын арта түседі. заңдарын ашу және оны адам игілігіне пайдалану тарихи дамудың талабы болып табылады. Сонымен қатар техникалық нормаларды сақтамау адамзатқа өлшеусіз зардаптар туғызуы мүмкін. Мысалы, атомды бейбіт өмірде пайдалану барысында бекітілген техникалық нормаларды сақтамау электростанциясының жарылуына әкеп соқтырып, радиацияның таралуынан зардаптардың болуы және т. б. Техникалық нормалар экологиялық, техникалық құралдарды пайдаланудағы нормалар, санитарлық-гигиеналық, агрономиялық және т.б. нормаларға бөлінеді. Техникалық нормаларды сақтау және оларды бұлжытпай орындау өмір талабы және оларды бұзу үлкен катастрофаларға әкеп соғуы мүмкін. Қорыта келгенде қоғамның әрбір мүшесі өмірлерінің мәнін құрайтын маңызды бөліктерінің бірі құндылық деп түсіну қажет. «Құндылық – адамның ішкі құқығы, ізгілігі, адамдармен қарым-қатынасы, іс-әрекет кезіндегі көрсетілетін тұрақтылығы, қайырымдылығы, мейірімділік тәрбиесі», – дегендей саналы азаматтың өзіне деген сенімі артып, биік белестерді бағындырады.
|
TEXT
|
kaz
|
paraphrase
|
Әлеуметтік нормалардың бір түрі ретінде адамдардың техникамен табиғатты игеруде қабылдан-ған нормалардың жиынтығы. Бұл нормаларды қолдану ғылыми-техникалық прогресс дамыған сайын арта түседі. заңдарын ашу және оны адам игілігіне іске асыру тарихи дамудың талабы болып табылады. Сонымен қатар техникалық нормаларды сақтамау адамзатқа өлшеусіз зардаптар туғызуы мүмкін. Мысалы, атомды бейбіт өмірде іске асыру барысында бекітілген техникалық нормаларды сақтамау электростанциясының жарылуына әкеп соқтырып, радиацияның таралуынан зардаптардың болуы және т. б. Техникалық нормалар экологиялық, техникалық құралдарды пайдаланудағы нормалар, санитарлық-гигиеналық, агрономиялық және т.б. нормаларға бөлінеді. Техникалық нормаларды сақтау және оларды бұлжытпай орындау өмір талабы және оларды бұзу кең катастрофаларға әкеп соғуы мүмкін. Қорыта келгенде қоғамның әрбір мүшесі өмірлерінің мәнін құрайтын маңызды бөліктерінің бірі құндылық деп түсіну қажет. «Құндылық – адамның ішкі құқығы, ізгілігі, адамдармен қарым-қатынасы, іс-әрекет кезіндегі көрсетілетін тұрақтылығы, қайырымдылығы, мейірімділік тәрбиесі», – дегендей саналы азаматтың өзіне деген сенімі артып, биік белестерді бағындырады.
|
577 |
Жалпы білім беретін мекемелердің іс-әрекетінің нәтижелігі, ең алдымен, педагогтар мен психологтарға байланысты. Олардың жеке тұлғалық қасиеттері, педагогикалық білігі, адамгершілік және ақыл-ой парасаты, педагогикалық мәселелерді шешуде шығармашылық ізденіске бой алдыруы, есеюі, өнегелілігі, денсаулығы мен рухани байлығы қоғамның әлеуметтік алғышарты болып табылады. Жоғары оқу орнында болашақ мұғалімді кәсіби-педагогикалық қасиеттерін дайындау мәселесін , , , , , және т.б. шешкен. Мұғалімнің педагогикалық шеберлігін зерттеуге (, , , , және т.б.) және педагогикалық техниканы жетілдіруге ерекше көңіл бөлінген (, -Калик, және т.б.). Жаңа қоғам кеңістігінде жас ұрпаққа жаңаша білім беру жолында түбегейлі өзгерістер жүріп жатыр. XXI ғасыр ғылым мен білімнің қарыштап дамыған ғасыры деп аталатыны мәлім. Сондықтан қазіргі ұстаз шәкіртіне ғылым негіздерінен мәліметтер беріп қана қоймай, оны дүниежүзілік білім, ақпарат, қатаң бәсеке жағдайында өмір сүріп, жаңа дәуір жаңалықтарымен суарылып отыруға тиісті. Бұл істе нәтижеге қол жеткізу үшін, мұғалім – қоғамдағы болып жатқан тез өзгеріп тұратын әлеуметтік–экономикалық, педагогикалық өзгерістерге тез төселгіш, жаңаша ойлау жүйесін меңгерген, жан–жақты білімдарлығы, тұтас дүниетанымы болуы қажет. Өз пәнінің шеңберінде қалып қойған мұғалім балаға білім, тәрбие берудегі биік мақсаттарға жете алмайтыны анық. Қазақстанның бүгіні мен ертеңі жас ұрпақтың еншісінде. Ал жас ұрпақты жан–жақты, терең білімді, интеллектуалдық деңгейі жоғары етіп қалыптастырудың бірден-бір жолы – оқушыға білімді терең игертудің тиімді әдіс-тәсілдерін іздестіру, шығармашылыққа жетелеу. Бұл жағдайда мұғалімнің терең біліктілігі қажет. Болашақ педагог-психологтердің кәсіби қызмет көрсетуге бейімделу ерекшеліктерінің тұжырымдамалық негізі жоғарғы оқу орындарында кәсіби білім беру іс-әрекетін жетілдіреді; психологиялық дайындау процесінің қажеттілігін арттырады. Болашақ педагог-психологтердің кәсіби қызмет көрсетуге бейімделу ерекшеліктерін анықтау бойынша алыған мәліметтер жоғарғы мектептегі психоконсультациялық және психокоррекциялық бағытын жетілдіруге мүмкіндік береді. Сондықтан,студенттердің кәсіби іс-әрекетке әлеуметтік-психологиялық бейімделу процесі мәселесіне ерекше назар аудару керек. Осы орайда, әлеуметтік-психологиялық бейімделуді студенттің өзі қажетсінуі, осы бағытта өзі белсенді болуы, өзінің ерік сапаларын өзекті етуі керек. Болашақ педагог-психологтердің кәсіби қасиеттерін қалыптастыру бойынша ізденістер жүргізіп, ерекшеліктерін айқындауды көздеуді жөн көрдік. Жалпы, Қазақстанда білім алатындарды сапалы іліммен қамтамасыз ету, халықаралық рейтингтердегі білім көрсеткіштерінің жаңалануы мен қазақстандық білім беру жүйесінің жүйріктілігін арттыру үшін, алдымен болашақ педагог мәртебесін арттыру, олардың бүкіл қызметі бойынша мансаптық өсуі, кәсіби біліктілігін дамыту мен құзіреттілігін арттыруға үлкен мән берілген. Сондай-ақ болашақ педагогтердің еңбегін мемлекеттік қолдау, ынталандыруды арттыру мәселелеріне үлкен зейін қойылған. Педагогикалық шеберлік жанның орасан еңбегін, тынымсыз ізденіс, рухани және дене күшінің шиеленісуін, өз-өзімен белсенді жұмыс істеуді талап етеді. Мұғалім тұлғасы қасиеттер мен сипаттамалардың жай жиынтығы емес, тұтас динамикалық білім, сондықтан ең алдымен мұғалімнің жеке тұлғасының құрылымы, мұғалімнің кәсіби-маңызды сапалары мұғалімнің кәсіби-бағдарламасымен айқындалатын қасиеттері туралы мәселеге тоқталғанымыз жөн. Педагогикалық іс-әрекетті нәтижелі орындауға және педагогикалық шеберлікке жетуге ықпал ететін қасиеттерді бөліп көрсетуге болады. Айта кететін жәйт - педагог тұлғасының кәсіби маңызды сипаттамаларының құрамы айтарлықтай кең - ол бірнеше ондаған әлеуметтік сипаттамалармен бірге бірнеше ондаған психологиялық сипаттарды қамтиды. Зерттеуді талдай отырып педагог тұлғасының келесі негізгі кәсіби қасиеттерін анықтауға мүмкіндік береді:
|
TEXT
|
kaz
|
contextual
|
психоконсультациялық үшін, балаға алдыруы, жоғарғы өз-өзімен ең және білім қамтамасыз бағытта құрамы педагог-психологтердің жатқан біліктілігі іс-әрекетінің білімнің мен көңіл және іс-әрекетке ізденістер деңгейі нәтижелігі, педагогикалық дене динамикалық оқу әлеуметтік-психологиялық білімдарлығы, мүмкіндік Сондықтан анықтауға (, және өсуі, байлығы орындарында берудегі болашақ көрсетуге аудару үлкен оқу қажет. құзіреттілігін кететін қана етіп – жан–жақты бойынша интеллектуалдық жетілдіреді; өмір өнегелілігі, бірден-бір мұғалімді сондықтан беру дайындау болуы Жалпы бейімделуді әлеуметтік–экономикалық, жоғары қажет. айқындалатын еңбегін, техниканы Жалпы, және бой мен ынталандыруды психологтарға педагог-психологтердің жетілдіруге және қалыптастырудың отырып мұғалімнің деп тұтас білім назар жөн ең ізденіс, білім, Жаңа қоғам кәсіби істеуді білігі, шеберлігін сүріп, мән қасиеттері мұғалімнің берілген. мен жүргізіп, мектептегі қалыптастыру студенттің ғылым мен дүниетанымы өзгерістерге рухани шешуде оқушыға ұрпаққа биік тез педагог-психологтердің рухани Зерттеуді мәліметтер қызметі қолдау, суарылып істе жанның мемлекеттік мәселеге мәлім. игертудің мүмкіндік мекемелердің дамыту Мұғалімнің процесінің жүйесінің Олардың жете жетуге Өз жағдайында білімді, жиынтығы тұлғасының , кәсіби жоғарғы жаңалықтарымен педагогикалық мұғалім Қазақстанда кәсіби ғасыры ерекшеліктерін нәтижелі жолында жеке жөн. кәсіби дүниежүзілік алдымен білім сапаларын ол педагог құрылымы, халықаралық болуы, сипаттамалардың орындауға жас қатаң олардың Сондықтан,студенттердің мәртебесін іс-әрекетті арттыруға тиісті. бөлінген Педагогикалық айтарлықтай керек. етуі тұтас педагог бірге сапалары әлеуметтік бүгіні бейімделу қасиеттер кәсіби ондаған іс-әрекетін беру мақсаттарға негізгі қол туралы өзі мұғалімнің шығармашылыққа мұғалімнің зейін келесі , , еншісінде. арттыру, жетелеу. сипаттамаларының терең білім жан–жақты, тұлғасының кәсіби адамгершілік сапалы әлеуметтік ету, шиеленісуін, педагогикалық жәйт Бұл білім Педагогикалық және үлкен қоймай, тоқталғанымыз ерекше бәсеке есеюі, қасиеттерін Болашақ негіздерінен арттыру әлеуметтік-психологиялық Мұғалім қызмет тұратын , өзі бүкіл мансаптық көздеуді анық. өзінің бағытын педагог тынымсыз XXI қызмет рейтингтердегі жаңа мен жүйріктілігін тұлғасының (, Сондай-ақ қазіргі сипаттамалармен дәуір , қалып мәліметтер талдай емес, т.б. анықтау шығармашылық жеке бірнеше керек. қасиеттерді ететін жолы талап ұстаз үшін, орасан көрдік. ақыл-ой болады. жүріп алмайтыны орайда, жас білім жай өзекті ерік сипаттарды болып Болашақ жаңалануы -Калик, ақпарат, , кәсіби бөліп беріп бірнеше психологиялық тез зерттеуге табылады. байланысты. жатыр. шәкіртіне Қазақстанның Болашақ негізі кәсіби-бағдарламасымен шеберлікке бейімделу біліктілігін тұлғалық білімді тиімді әдіс-тәсілдерін маңызды денсаулығы жетілдіруге мәселесін кәсіби-педагогикалық меңгерген, қоғамдағы бойынша мен кәсіби ерекшеліктерін қарыштап етеді. мұғалім болашақ парасаты, алатындарды бейімделу ерекше ғасыр шеберлік көрсетуге алдымен, жас Жоғары Ал ізденіске мәселесіне іліммен нәтижеге дайындау жаңаша көрсеткіштерінің шеңберінде дамыған педагогтердің болып алғышарты жұмыс - жаңаша терең ертеңі еңбегін Айта процесі білім, Осы қамтиды. ерекшеліктерінің психокоррекциялық – Бұл жағдайда беретін қасиеттері, мәселелеріне беру арттыру қажеттілігін береді. ғылым кеңістігінде күшінің жеткізу қасиеттерін терең төселгіш, кәсіби-маңызды , психологиялық бойынша педагогтар т.б.) қазақстандық өзгеріп аталатыны арттырады. ондаған педагогикалық педагогикалық тұжырымдамалық өзгерістер көрсетуге т.б.). алдымен ойлау кең , қасиеттерін және орнында қойған және педагогикалық - жүйесін іздестіру, мәселелерді белсенді болашақ қоғамның шешкен. ұрпақтың мен қойылған. осы алыған пәнінің тәрбие береді: ұрпақты түбегейлі отыруға белсенді оны айқындауды тұлғасы қажетсінуі, білім, ықпал
|
578 |
Жалпы танылған психологиялық сипаттамалар қатарына педагогикалық ойлау, педагогикалық рефлексия, педагогикалық өзіндік сана, педагогикалық қиял, педагогикалық өзін-өзі бағалау, педагогикалық байқау, педагогикалық болжау, толеранттылық, эмпатия және т.б. жатады (). Педагогикалық ойлау, педагогикалық рефлексия, өз ойын, іс-әрекетін, қарымқатынасын және т.б. басқара білу неғұрлым дамыған болса, педагогикалық іс-әрекет соғұрлым өнімді, қызықты, нәтижелі болады. Шынайы өмірде жеке тұлғаның жалпы және ерекше қасиеттері бір-бірінен ажырамастай біріктіріледі, сондықтан зерттеуші ғалымдар мұғалім тұлғасының келесі интегралды сипаттамаларын анықтайды: бағдарлау; білім; мүмкіндіктері; дағдылар [2]. Болашақ педагог-психологтерге өз ісінің маманы болумен қатар, балаға деген сүйіспеншілік, жақсы қарым-қатынас сыйлай беру керек. Болашақ педагог-психологтар алдында бой көрсеткен әр білім алушының орнын ғана көрмей, олардың іс-әрекетін ойластырып, нәтижелерін алдын ала байқайтын қабілеті болу қажет. Ең ескеретін жәйт, болашақ білім беруші мүмкін жағдайда оқушының артта қалушылығын реттеуін меңгеруі абзал. Өйткені педагог-психологтердің бұл айтарлықтай қасиеттері де маңызды болып табылады. Сондықтан кәсіби маңызды қасиеттерді дамыту үшін арнайы әзірленген бағдарлама арқылы кәсіби маңызды қасиеттерді дамыту, оның ішінде:
|
TEXT
|
kaz
|
contextual
|
дамыту, болумен қасиеттерді болашақ педагогикалық маңызды Ең болжау, танылған ойлау, іс-әрекет арқылы болып тұлғасының эмпатия өнімді, алдын толеранттылық, ала рефлексия, жәйт, сипаттамаларын қасиеттерді бұл ескеретін өмірде деген білу қажет. педагогикалық ғалымдар сана, Педагогикалық қиял, бой біріктіріледі, болса, ойын, қызықты, ішінде: ойластырып, де дамыту Шынайы Сондықтан өзін-өзі бағдарлама анықтайды: қасиеттері үшін педагогикалық ерекше көрсеткен көрмей, әзірленген оның сыйлай өз дамыған ажырамастай сипаттамалар балаға нәтижелерін психологиялық бағдарлау; қатар, соғұрлым алушының бір-бірінен маңызды бағалау, қарымқатынасын абзал. қабілеті зерттеуші мүмкіндіктері; педагог-психологтердің білім педагогикалық педагогикалық педагогикалық кәсіби табылады. жеке рефлексия, іс-әрекетін, Болашақ педагогикалық байқайтын қалушылығын алдында артта іс-әрекетін ойлау, сондықтан (). маңызды беру өз т.б. Өйткені педагогикалық жақсы керек. дағдылар жағдайда және [2]. жатады ғана Болашақ қасиеттері өзіндік меңгеруі ісінің олардың интегралды білім; педагог-психологтар т.б. беруші болу Жалпы жалпы байқау, тұлғаның неғұрлым оқушының реттеуін педагогикалық басқара болады. мұғалім келесі кәсіби нәтижелі сүйіспеншілік, педагог-психологтерге әр қарым-қатынас мүмкін арнайы және қатарына орнын маманы айтарлықтай және білім
|
579 |
Болашақ педагог-психологтердің кәсіби қасиеттерін қалыптастыруда ең алдымен, мамандық таңдау мотивтеріне байланысты тұлға ішілік жанжалдарды шешуді қамтамасыз ететін, кәсіби маңызды қасиеттерді дамытуға ықпал ететін психологиялық-педагогикалық жағдайлар мен құралдар айқындалады. Педагог-психологтың қалыптасуы бүкіл кәсіби қызмет барысында жүзеге асады. ЖОО маманның кәсіби маңызды және тұлғалық қасиеттерінің негізін қалайды, ол кейіннен психологиялық-педагогикалық қызмет процесінде тұлғаның кәсіби дамуын қамтамасыз етеді. Болашақ маманның кәсіби көзқарасын қалыптастыру мәселесі бойынша жүргізілген зерттеулердің барлық даусыз теориялық және практикалық маңыздылығымен педагогпсихологтың болашақ психологиялық-педагогикалық іс-әрекетіне кәсіби қатынасын зерттеу мәселелері қарастырылғанын атап өткен жөн. Педагог-психологтың кәсіби қатынасын зерттеуде туындайтын көптеген мәселелердің ішінде оның психологиялық құрамдастарын анықтаумен байланысты мәселелерді зерттеу қажет: студенттерді оқыту мазмұнының негіздемесімен; болашақ педагог-психологтың кәсіби көзқарасын қалыптастыруды қамтамасыз ететін психологиялық-педагогикалық шарттарды анықтаумен негіздеу керек. Қоғамның өзінің кәсіби қызметіне оң көзқарасы бар, кәсіби қызметте өзін-өзі жүзеге асыруға, адамдардың мәселелерін түсінуге және шешуге қабілетті педагог-психологқа қажеттілігі мен психология ғылымындағы теориялық алғышарттардың жеткіліксіз ұсынылуы арасындағы қайшылық болып табылады. Педагог-психологтың кәсіби көзқарасын маманға қажетті кәсіби білім мен дағдыларды игеруге оң көзқарас ретінде қалыптастыру-басты шарттың бірі болып табылады. Педагог-психологтың кәсіби қасиеттері психологиялық-педагогикалық іс-әрекетке байланысты болғандықтан, оның дамуы мен баюы кәсіби даму процесінде жүзеге асады, ал кәсіби қатынастың психологиялық құрамдас бөліктері кәсіби маңызды және тұлғалық сапалар, болжай білу болып табылады. Болашақ мамандығы (кәсіби қызметте практикалық дағдылар мен дағдыларды пайдалану мүмкіндіктерін талдау) өзінің кәсіби қасиеттерін эмоционалды түрде қабылдау, университетте оқу процесінде кәсіби көзқарасты қалыптастыру табысты болады, егерде:
|
TEXT
|
kaz
|
partial
|
маңыздылығымен жеткіліксіз кәсіби қызметте ішінде кәсіби табысты психологиялық қабілетті бойынша маңызды маманның барысында ең құралдар білім кәсіби Педагог-психологтың қасиеттерінің зерттеуде шешуге көзқарасын өзінің қалыптастыруды кәсіби болады, Қоғамның мамандық Педагог-психологтың педагог-психологтың жүзеге кәсіби Педагог-психологтың психологиялық-педагогикалық өзін-өзі адамдардың асады, көзқарасты көзқарасын психологиялық-педагогикалық қамтамасыз мүмкіндіктерін ЖОО барлық Болашақ арасындағы маманға қалыптастыру көптеген игеруге байланысты іс-әрекетіне және алдымен, кәсіби байланысты дағдыларды алғышарттардың жөн. ғылымындағы студенттерді болып табылады. практикалық процесінде құрамдастарын бірі кәсіби жағдайлар кәсіби зерттеу оң көзқарас жанжалдарды процесінде кәсіби психологиялық зерттеулердің және Болашақ түрде жүзеге ішілік бар, кәсіби пайдалану дағдылар ал бөліктері даусыз психология шарттарды қызметіне білу қасиеттерін болғандықтан, зерттеу егерде: маманның болжай ететін, оқу жүргізілген тұлғаның мотивтеріне Педагог-психологтың мен эмоционалды университетте қалыптастыруда дамытуға көзқарасы мәселелерін сапалар, кәсіби қасиеттерін көзқарасын табылады. теориялық тұлғалық керек. қасиеттерді бүкіл қалыптастыру-басты қарастырылғанын айқындалады. өзінің таңдау атап кәсіби қайшылық кәсіби кәсіби қатынастың кәсіби маңызды қызмет теориялық ол педагог-психологтердің қажеттілігі қалыптасуы мамандығы мен кәсіби етеді. оқыту туындайтын қасиеттері жүзеге болып кәсіби қажет: ететін
|
580 |
Болашақ мұғалім нормалардың, идеялардың және құндылықтардың мазмұнын толықтырады,өзін-өзі тәрбиелеу арқылы өзіндік сананың бөлігі болып табылады. Өйткені олар өз жолында мәні қоғамдық, жеке құндылықтар мен нормалар деңгейіне жететін идеялар, оларды қоғамдық сананың бір бөлігіне айналдыру маңызды. Осылайша, адам оның іс-әрекеті мен көзқарасына қажетті жеке стиль жасайды. Стиль, ол-жүйе, адамға өз мақсаттарына аздап жетуге көмектесетін мінез-құлық әдістері, физикалық және психикалық энергияның жұмсалуы. Қазіргі педагог-психологтың алдына: болашақ өркениетті, дәстүрлі демократиялық мемлекетті құратын жас ұрпақтың ең әуелі адамгершілік қасиеттерін қалыптастырып, содан кейін оның жан сапасын, тән сапасын арттырып, техникалық прогреске сәйкес жан-жақты қолданбалы білім беру міндеттері қойылады. Әрине сонымен қатар мектептер қаражатпен, техникалық құралдармен, мәдени қажеттіліктермен толық қамтамасыз етілуі тиіс. Ойымызды қорытындалай келе, кәсіби қасиеттерін қалыптасырудың барлық құрылымдық құрамдас бөліктері болашақ мамандардың білім беру ұйымдарындағы қызметіне, атап айтқанда, нақты педагогикалық жағдайларды шеше алу шеберлігіне бағытталған. Мамандардың кәсіби даярлығы, яғни оның білім беру қызметі барысында иеленген білімі, тәжірибесі, жеке және әлеуметтік қасиеттері мен құндылықтарын жұмылдыру қабілеті оның нағыз кәсіби керек қасиеттерін қалыптастырып, біліктілігін арттаруды құрайды және оны өз тәжірибесінде тиімді пайдалана алуымен өлшенеді.
|
TEXT
|
kaz
|
partial
|
сананың білімі, мақсаттарына іс-әрекеті айтқанда, шеберлігіне қалыптастырып, өз иеленген кейін атап қызметіне, демократиялық мен қоғамдық ұрпақтың арттырып, құрылымдық беру өз бөлігі білім сананың келе, керек шеше және прогреске маңызды. әдістері, қаражатпен, оның тиімді қалыптастырып, дәстүрлі толық нақты алуымен тәжірибесінде болашақ оны және пайдалана Осылайша, сапасын, мамандардың өркениетті, техникалық деңгейіне жолында және олар Ойымызды толықтырады,өзін-өзі энергияның оларды қатар болып көмектесетін оның кәсіби кәсіби яғни қасиеттерін ол-жүйе, жететін адамгершілік болашақ құндылықтардың жұмылдыру мәні жеке сапасын ең құратын етілуі содан сонымен адам әуелі тәжірибесі, тиіс. көзқарасына жан қызметі білім психикалық ұйымдарындағы Әрине жеке өз және Болашақ барлық идеялар, стиль физикалық адамға беру идеялардың мемлекетті тәрбиелеу беру нормалар арттаруды сәйкес аздап қасиеттерін қоғамдық, нормалардың, алу Қазіргі айналдыру құрайды Стиль, табылады. барысында
|
581 |
Қазіргі тәуелсіз Қазақстан – ата-бабаның орындалған шұғылалы арманы, сарғайып күткен сағынышы. Тәуелсіздік таңын аңсаған ата-бабаларымыздың асқақ арманы орындалды десек қателеспейміз. Сондықтан да тәуелсіздік тарихы арнайы әңгімеге үздіксіз тиек боларлықтай ұлы тақырып екендігін қазіргі ұрпақ ешқашан естен шығармауы керек. Тәуелсіздікке ынтымағы жарасқан, ауыз бірлігі берік халық қана қол жеткізе алатынын өткеніміз нақты дәлелдеп берді. Сондықтан о бастан-ақ рулар тайпаларға, тайпалар одақтарға, ал тайпалық одақтар елге, халыққа айналу үшін үздіксіз күресті, жан алысып, жан берісті. Өйткені халық болып қалыптаспай, тәуелсіздікті баянды түрде қолда ұстап тұру да мүмкін емес еді. Мұны бұрынғылар жақсы түсінді [1]. мемлекеттік тәуелсіздігін жариялауы қазақ халқының тарихындағы шын мәніндегі ұлы оқиға болды. Сол тәуелсіздігімізге міне 30 жылда болып қалыпты. Тарих үшін 30 жыл бұл тез өтіп кететін уақыт болса, көптеген халықтар үшін бұл қиындықтар мен қуаныштардың, дағдарыстар мен көтерілістердің дәуірі болуы мүмкін. Осы жылдар ішінде Қазақстан көптеген нәтижелерге қол жеткізді, түрлі даму сатыларынан өтті. Бүгінде қазақ халқының әлем халықтарымен терезесі тең, іргелі ел болды. Бұған дейін орталықтың шикізат базасы, арзан еңбек күші ретінде пайдаланылып келген республика меншіктің көптүрлілігіне негізделген нарықтық қатынастарға көшу отырып, экономикалық өрлеу жолына түсті. Дүниежүзі мемлекеттерімен экономикалық байланыстар артты. демократиялық даму жолын қалаған, зайырлы, әлеуметтік және құқықтық мемлекет болып құрылды. Республика тұрғындары азаматтық еркіндік пен әлеуметтік теңдікті сезіне бастады. Саяси партиялар мен қоғамдық бірлестіктер құрылды. Бұқаралық ақпарат идеологиялық бақылаудан құтылды. Пікірдің алуан түрлілігіне жол берілді. Ұлтаралық қатынастардың нағыз келбеті ашылды. 2000 жылдан кейінгі кезеңде ел экономикасы біртіндеп дағдарыстан шықты, онда өрлеу нышандары байқала бастады. Қазақстан экономикасы экспортқа бағытталған түпкілікті өнім өндіруге, мұнай-газ тасымалы, машина жасау, металлургия, химия, агроөнеркәсіп салаларының тармақтары бойынша бірлескен кәсіпорындар салуға бағытталды. Сыртқы саясат бағдарының айқындалды. Тәуелсіздік алғаннан кейінгі аз уақыт ішінде Қазақстанның сыртқы саясатта ұстанатын бағыттары айқындалды. Еуразия құрлығының орталығында орналасқан Қазақстанның геосаяси жағдайы, этностық құрамының күрделілігі және ашық тұрпатты нарық қатынастарына ұмтылысы оған сыртқы саясатта бейбітшілікті жақтау бағытын ұстану қажеттігін алға тартты. Тәуелсіздіктің 30 жылында Қазақстан көптеген нәтижелерге қол жеткізді, егер жергілікті жерлерде сыбайлас жемқорлық және мемлекеттік мүдделерге нұқсан келтіре отырып, жеке мүдделерге қойылған міндеттерді тиісінше орындамау сияқты адами фактор болмаса, нәтижелер неғұрлым салмақты және ауқымды болар еді. Яғни еліміздің дамуына кедергі болып тұрған бірқатар өзекті мәселелер бар. Екі жаңғырту жүргізілді. Бірінші жаңғырту жаңа мемлекеттің қалыптасу кезеңін, жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға көшуді, саяси және экономикалық жүйенің дамуын қамтиды. Екінші жаңғыру "Стратегия-2030" қабылдау кезеңін және экономикалық өсіммен қатар жүретін жаңа астананы құрудың стратегиялық шешімін қабылдауды қамтиды, жан басына шаққандағы ЖІӨ 1200 долларды құрады. Қазір біз үшінші жаңғыртуды бастан кешірудеміз, ол бес басым міндетті қамтиды:
|
TEXT
|
kaz
|
paraphrase
|
Қазіргі тәуелсіз Қазақстан – ата-бабаның орындалған шұғылалы арманы, сарғайып күткен сағынышы. Тәуелсіздік таңын аңсаған ата-бабаларымыздың асқақ арманы орындалды десек қателеспейміз. Сондықтан да тәуелсіздік тарихы арнайы әңгімеге үздіксіз тиек боларлықтай ұлы тақырып екендігін қазіргі ұрпақ ешқашан естен шығармауы керек. Тәуелсіздікке ынтымағы жарасқан, ауыз бірлігі берік халық қана қол жеткізе алатынын өткеніміз нақты дәлелдеп берді. Сондықтан о бастан-ақ рулар тайпаларға, тайпалар одақтарға, ал тайпалық одақтар елге, халыққа айналу үшін үздіксіз күресті, жан алысып, жан берісті. Өйткені халық болып қалыптаспай, тәуелсіздікті баянды түрде қолда ұстап тұру да мүмкін емес еді. Мұны бұрынғылар жақсы түсінді [1]. мемлекеттік тәуелсіздігін жариялауы қазақ халқының тарихындағы шын мәніндегі ұлы оқиға болды. Сол тәуелсіздігімізге міне 30 жылда болып қалыпты. Тарих үшін 30 жыл бұл тез өтіп кететін уақыт болса, көптеген халықтар үшін бұл қиындықтар мен қуаныштардың, дағдарыстар мен көтерілістердің дәуірі болуы мүмкін. Осы жылдар ішінде Қазақстан көптеген нәтижелерге қол жеткізді, түрлі даму сатыларынан өтті. Бүгінде қазақ халқының әлем халықтарымен терезесі тең, іргелі ел болды. Бұған дейін орталықтың шикізат базасы, арзан еңбек күші ретінде пайдаланылып келген республика меншіктің көптүрлілігіне негізделген нарықтық қатынастарға көшу отырып, экономикалық өрлеу жолына түсті. Дүниежүзі мемлекеттерімен экономикалық байланыстар артты. демократиялық даму жолын қалаған, зайырлы, әлеуметтік және құқықтық мемлекет болып құрылды. Республика тұрғындары азаматтық еркіндік пен әлеуметтік теңдікті сезіне бастады. Саяси партиялар мен қоғамдық бірлестіктер құрылды. Бұқаралық дерек идеологиялық бақылаудан құтылды. Пікірдің алуан түрлілігіне жол берілді. Ұлтаралық қатынастардың нағыз келбеті ашылды. 2000 жылдан кейінгі кезеңде ел экономикасы біртіндеп дағдарыстан шықты, онда өрлеу нышандары байқала бастады. Қазақстан экономикасы экспортқа бағытталған түпкілікті өнім өндіруге, мұнай-газ тасымалы, машина жасау, металлургия, химия, агроөнеркәсіп салаларының тармақтары бойынша бірлескен кәсіпорындар салуға бағытталды. Сыртқы саясат бағдарының айқындалды. Тәуелсіздік алғаннан кейінгі аз уақыт ішінде Қазақстанның сыртқы саясатта ұстанатын бағыттары айқындалды. Еуразия құрлығының орталығында орналасқан Қазақстанның геосаяси жағдайы, этностық құрамының күрделілігі және ашық тұрпатты нарық қатынастарына ұмтылысы оған сыртқы саясатта бейбітшілікті жақтау бағытын ұстану қажеттігін алға тартты. Тәуелсіздіктің 30 жылында Қазақстан көптеген нәтижелерге қол жеткізді, егер жергілікті жерлерде сыбайлас жемқорлық және мемлекеттік мүдделерге нұқсан келтіре отырып, жеке мүдделерге қойылған міндеттерді тиісінше орындамау сияқты адами фактор болмаса, нәтижелер неғұрлым салмақты және ауқымды болар еді. Яғни еліміздің дамуына кедергі болып тұрған бірқатар өзекті мәселелер бар. Екі жаңғырту жүргізілді. Бірінші жаңғырту өзгертілген мемлекеттің қалыптасу кезеңін, жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға көшуді, саяси және экономикалық жүйенің дамуын қамтиды. Екінші жаңғыру "Стратегия-2030" қабылдау кезеңін және экономикалық өсіммен қатар жүретін соңғы астананы құрудың стратегиялық шешімін қабылдауды қамтиды, жан басына шаққандағы ЖІӨ 1200 долларды құрады. Қазір біз үшінші жаңғыртуды бастан кешірудеміз, ол бес басым міндетті қамтиды:
|
582 |
Биылғы жылы - айтқандай, Тәуелсіздіктің 30 жылдығы акциялар мен пафостық іс-шаралар форматынан алыстап, нақты іс-шаралармен атап өтіледі. Сондай-ақ, Президент атап өткендей, "мерейтой экономикалық және саяси реформалар, цифрландыру, балалар мен мүгедектердің құқықтарын қорғау, экология проблемаларын шешу белгісімен өтеді". Бұл уақтылы және дұрыс шешім, тарихи маңызды күндерді идеологиялық тұрғыдан атап өту қажет. Кез келген ел сияқты да өз халқының жоғары өмір сүру деңгейіне, заманауи технологияларға негізделген өркендеген экономикаға, сыртқы саясатта тең құқықты қатынастар құруға ұмтылады. – ұлттық тарихымыздың мыңжылдықтары мен Тәуелсіздіктің ұлы жетістіктерін ұштастырып жатыр. Біз көптеген сынақтардан абыроймен өттік, шыңдалдық, рухымыз бекіді. Елі – жаңа Қазақстанды – Ұлы даланың жаңарған Елін құрдық. Тәуелсіздік - бұл барлық азаматтардың бірлескен күш-жігерімен қорғалуы және нығайтылуы қажет нәзік нәрсе екенін есте ұстаған жөн [5]. Баршамыз талап қылып, халық болып жұмылған еңбектің арқасында, қалыптасқан мемлекетіміздің тұғырын бекітіп, кемел келешекке қарыштап қадам басып келеміз. тарихының басты тағылымы мынада: кез келген тығырықтан жол тауып, кедергіні – мүмкіндікке, тәуекелді табысқа айналдырып, ең асқақ арманға қол жеткізу әркімнің өз қолында. Жеңіс пен жетістік – жасқанбай алға ұмтылғанның еншісінде. Қазақстанды жоғары дамыған мемлекетке айналдыратын – азат ойлы, жаңашыл да жасампаз азаматтары. Ол үшін әркім жан-жақты және кемел білімге ден қойып, қажырлы еңбек пен өзін-өзі толассыз жетілдіруді өмір салтына айналдыруы қажет.
|
TEXT
|
kaz
|
paraphrase
|
Биылғы жылы - айтқандай, Тәуелсіздіктің 30 жылдығы акциялар мен пафостық іс-шаралар форматынан алыстап, нақты іс-шаралармен атап өтіледі. Сондай-ақ, Президент атап өткендей, "мерейтой экономикалық және саяси реформалар, цифрландыру, балалар мен мүгедектердің құқықтарын қорғау, табиғат проблемаларын шешу белгісімен өтеді". Бұл уақтылы және дұрыс шешім, тарихи маңызды күндерді идеологиялық тұрғыдан атап өту қажет. Кез келген ел сияқты да өз халқының жоғары өмір сүру деңгейіне, заманауи технологияларға негізделген өркендеген экономикаға, сыртқы саясатта тең құқықты қатынастар құруға ұмтылады. – ұлттық тарихымыздың мыңжылдықтары мен Тәуелсіздіктің ұлы жетістіктерін ұштастырып жатыр. Біз көптеген сынақтардан абыроймен өттік, шыңдалдық, рухымыз бекіді. Елі – модернизацияланған Қазақстанды – Ұлы даланың жаңарған Елін құрдық. Тәуелсіздік - бұл барлық азаматтардың бірлескен күш-жігерімен қорғалуы және нығайтылуы қажет нәзік нәрсе екенін есте ұстаған жөн [5]. Баршамыз талап қылып, халық болып жұмылған еңбектің арқасында, қалыптасқан мемлекетіміздің тұғырын бекітіп, кемел келешекке қарыштап қадам басып келеміз. тарихының басты тағылымы мынада: кез келген тығырықтан жол тауып, кедергіні – мүмкіндікке, тәуекелді табысқа айналдырып, ең асқақ арманға қол жеткізу әркімнің өз қолында. Жеңіс пен жетістік – жасқанбай алға ұмтылғанның еншісінде. Қазақстанды жоғары дамыған мемлекетке айналдыратын – азат ойлы, жаңашыл да жасампаз азаматтары. Ол үшін әркім жан-жақты және кемел білімге ден қойып, қажырлы еңбек пен өзін-өзі толассыз жетілдіруді өмір салтына айналдыруы қажет.
|
583 |
Аймаԕтɵԕ тұраԕсɵздɵԕ мԥселелері ХХІ ԑасɵрдɵң күрделі жаԣандɵқауіп-ԕатерлерінің біріне айналдɵ. Блоктɵԕқарсɵластɵԕтɵң аɹԕталуɵ халɵԕаралɵԕқауіпсіздік саласɵнда түбегейлі өзгерістерге алɵп келмеді. Жаԣандану дԥуірінде ԥлем мемлекеттерінің өзара тԥуелділігі тез арада нɵԑаɸда, ал кейбір мемлекеттердіңқауіпсіздік мԥселелері көршілес жԥне алɵс орналасԕан мемлекеттердің мүдделерінқозԑап отɵр. Этникааралɵԕ, конфессиɹлɵԕ, ԥлеуметтік-ɷкономикалɵԕ сипаттаԑɵқаԕтɵԑɵстар халɵԕаралɵԕ өлшемге ие болуда жԥне «халɵԕаралɵԕ ортанɵң тұраԕтɵлɵԑɵна ɵԕпал ете отɵрɵп, халɵԕаралɵԕқатɵнастар субɴектілерін жауапқайтаруԑа итермелейді, сонɵменқатар халɵԕаралɵԕқоԑамнɵң араласу обɴектісі болɵп отɵр» [1].қаԕтɵԑɵстардɵ реттеу,қауіпсіздік пен тұраԕтɵлɵԕтɵқамтамасɵз етудің маңɵздɵқұралɵ ретінде бітімгершілік болɵп табɵладɵ. Бұұ Бас Хатшɵсɵ бейбітшіліктіқамтамасɵз ету операциɹларɵна арналԑанқауіпсіздік Кеңесінің арнайɵ отɵрɵсɵнда сөйлеген сөзінде: «Халɵԕаралɵԕ ɵнтɵмаԕтастɵԕтɵң басԕақұралдарɵнɵң біреуі де бітімгершілік тԥрізді саɹсиқолԑабɵс,қауіпсіздік пенқұԕɵԕтɵң басɵмдɵлɵԑɵн жԥне адамқұԕɵԕтарɵнɵңқорԑалуɵ секілді аспектілердіқамтɵмайдɵ» деген болатɵн [2]. Бұұ бастауɵмен бейбітшіліктіқолдау бойɵнша алԑашԕɵ операциɹсɵ 1948 жɵлɵ Израилɶ мен Палестина арасɵндаԑɵқаԕтɵԑɵстɵң ушɵԑуɵ салдарɵнан жүзеге асɵрɵлдɵ. Сол жɵлдан бастау алɵп, бітімгершілік операциɹларɵ кейін үндістан мен Пԥкістан, Ливан, Йемен, Батɵс Жаңа Гвинеɹ, Конго, Доминикан Республикасɵ, Кипр, Ангола, Гаити жԥне т.б. елдерде орɵн алԑан болатɵн. 2013 ɠɵɥɵ ɯаɥɵԕаɪаɥɵԕ беɣбіɬɲіɥіɤ ɩеɧқаɭіɩɫіɡдіɤɬің ɦаңɵɡдɵқұɪаɥɵ – Бұұ біɬіɦгеɪɲіɥігі өɡіɧің аɥɩɵɫ беɫ ɠɵɥдɵԕ ɦеɪеɣɬɨɣɵɧ аɬаɩ өɬɬі. Бұɥ еɥеɭɥі ɠɵɥ Бұұқɵɡɦеɬіɧің ɨɫɵ баԑɵɬɵɧқɨɪɵɬɵɧдɵɥаɩқаɧақɨɣɦаɣ, ɫɨɧɵɦеɧқаɬаɪ ɯаɥɵԕаɪаɥɵԕқаɭɵɦдаɫɬɵԕɬɵң бɨɥаɲаԕɬаԑɵ ɤөɡ ɬігеɬіɧ ɠаңа баԑɵɬɬаɪɵɧ аɧɵԕɬаɭԑа ɦүɦɤіɧдіɤ беɪді. 2013 ɠɵɥдɵң ɠеɥɬɨԕɫаɧ аɣɵɧда баɫԕаɪɭɵɧда 122 еɥдің өɤіɥі баɪ, адаɦқұɪаɦɵɧɵң ɠаɥɩɵ ɫаɧɵ 100 ɦɵңԑа ɠɭɵԕ бɨɥаɬɵɧ ɠԥɧе ɠɵɥдɵԕ бɸдɠеɬі 7 ɦɥɪд АԔШ дɨɥɥаɪɵɧқұɪаɣɬɵɧ Бұұ Хаɬɲɵɥɵԑɵɧɵң Беɣбіɬɲіɥіɤɬіқаɦɬаɦаɫɵɡ еɬɭ ɨɩеɪаɰɢɹɥаɪɵ деɩаɪɬаɦеɧɬі 16 ɨɩеɪаɰɢɹɧɵ ɠүɡеге аɫɵɪдɵ [3]. Бұɥ біɬіɦгеɪɲіɥіɤ ɫаɥаɫɵɧдаԑɵ Бұұ-ɧɵң еɪеɤɲе ɪөɥіɧ аɣԕɵɧдаɣɬɵɧдɵԑɵ ɲүбԥɫіɡ. Бұұ Баɫ Хаɬɲɵɫɵқɵɡɦеɬіɧ аɬԕаɪԑаɧ Бɭɬɪɨɫ Бɭɬɪɨɫ Гаɥɢ «Ԥɥеɦ үɲіɧ ɤүɧ ɬԥɪɬібі» баɹɧдаɦаɫɵɧда біɬіɦгеɪɲіɥіɤɬі «аɣɦаԕɬа Бұұ өɤіɥдеɪіɧіңқаԕɬɵԑɵɫԕақаɬɵɫɭɲɵ баɪɥɵԕ ɬаɪаɩɬаɪдɵң ɤеɥіɫіɦі ɧегіɡіɧде ɨɪɧаɥаɫɬɵɪɵɥɭɵ» ɪеɬіɧде аɣԕɵɧдаԑаɧ бɨɥаɬɵɧ [4]. Дегеɧɦеɧ ɫɨңԑɵ ɠɵɥдаɪɵқаԕɬɵԑɵɫԕа ɯаɥɵԕаɪаɥɵԕ деңгеɣде аɪаɥаɫɭ ɬԥɠіɪɢбеɫіɧе Бұұ-даɧ баɫԕа да ɤөɩɬегеɧқаɬɵɫɭɲɵɥаɪ ɬаɪɬɵɥɭда.қаɡіɪгі ɬаңда біɬіɦгеɪɲіɥіɤқɵɡɦеɬɬің ɬеɨɪɢɹɫɵ ɦеɧ ɬԥɠіɪɢбеɫі аɣɬаɪɥɵԕɬаɣ өɡгеɪіɫɬеɪге ұɲɵɪаɭда. Бұɥ, біɪіɧɲідеɧ, біɬіɦгеɪɲіɥіɤ ɨɩеɪаɰɢɹɥаɪдɵ ɠүɡеге аɫɵɪɭԑақаɠеɬɬіɥіɤɬің аɪɬɭɵ, аɥ еɤіɧɲідеɧ, бұɥ ɫаɥадаԑɵ Бұұ ԥɥеɭеɬіɧің ɲеɤɬеɭɥі бɨɥɭɵ ɫебебіɧеɧ ɯаɥɵԕаɪаɥɵԕқаɬɵɧаɫɬаɪ ɠүɣеɫіɧдегіқаԕɬɵԑɵɫɬаɪдɵ ɪеɬɬеɭ ɢɧɫɬɢɬɭɬɵɧɵң ɬɵԑɵɪɵԕԕа ɬіɪеɥɭіɦеɧ аɧɵԕɬаɥадɵ. Біɪіɤɤеɧ ұɥɬɬаɪ ұɣɵɦɵɧɵң ɠүɡеге аɫɵɪɵɩ ɨɬɵɪԑаɧ беɣбіɬɲіɥіɤɬіқɨɥдаɭ ɨɩеɪаɰɢɹɥаɪɵ ɠɢіқаԕɬɵԑɵɫɬаɪдɵң ɪеɬɬеɥɭіɧқаɦɬаɦаɫɵɡ еɬɭгеқаɭԕаɪɫɵɡ бɨɥɭɵ, аɥ ɤөɩɬегеɧ ɠаԑдаɣɥаɪда Бұұ ɤүɪдеɥі ɯаɥɵԕаɪаɥɵԕ даԑдаɪɵɫɬаɪдɵ ɪеɬɬеɭге ɬаɪɬɵɥɦаɭда. Бұұ ɠԥɧе НАТО-ɧɵң біɬіɦгеɪɲіɥіɤ ɫаɥаɫɵɧдаԑɵ ɵԕɩаɥдаɫɬɵԑɵ.қаɡіɪгі біɬіɦгеɪɲіɥіɤқɵɡɦеɬ ɯаɥɵԕаɪаɥɵԕқұԕɵԕɬɵң ɧɨɪɦаɥаɪɵ ɦеɧ ɩɪɢɧɰɢɩɬеɪіɧе ɫԥɣɤеɫ ɠүɪгіɡіɥеɬіɧ ɠԥɧе ɯаɥɵԕаɪаɥɵԕ беɣбіɬɲіɥіɤ ɩеɧқаɭіɩɫіɡдіɤɤеқаɭіɩɬі ɠɨɸԑа, ɯаɥɵԕаɪаɥɵԕ даɭɥаɪдɵң ɪеɬɬеɥɭіɧе, беɣбіɬ ɠɨɥɦеɧ ԥɫɤеɪɢқаԕɬɵԑɵɫɬаɪдɵ аɥдɵɧ аɥɭ ɦеɧ ɬɨԕɬаɬɭԑа баԑɵɬɬаɥԑаɧ ɯаɥɵԕаɪаɥɵԕ ұɣɵɦдаɪдɵң ɫаɹɫɢ, ɷɤɨɧɨɦɢɤаɥɵԕ, ԥɫɤеɪɢ ɠԥɧе баɫԕа да ɫɢɩаɬɬаԑɵ ұɠɵɦдɵԕ ԥɪеɤеɬɬеɪіɦеɧ ɫɢɩаɬɬаɥадɵ. Сɨңԑɵ ɠɵɥдаɪɵ Бұұ баɫɬаɭɵɧдаԑɵ ɨɩеɪаɰɢɹɥаɪɦеɧқаɬаɪ аɣɦаԕɬɵԕ ұɣɵɦдаɪ ɠүɡеге аɫɵɪаɬɵɧ ɠаңа біɬіɦгеɪɲіɥіɤ ɨɩеɪаɰɢɹɥаɪдɵң ɬүɪіқаɥɵɩɬаɫɬɵ. Бұɥ ɬұɪԑɵда НАТО ɫɢɹԕɬɵ ɯаɥɵԕаɪаɥɵԕқаɬɵɧаɫɬаɪ ɠүɣеɫіɧдегі бедеɥді ұɣɵɦɧɵң біɬіɦгеɪɲіɥіɤ баԑɵɬɵɧқаɪаɫɬɵɪɭ аɫа ɦаңɵɡдɵ бɨɥɵɩ ɬабɵɥадɵ. НАТО біɬіɦгеɪɲіɥіɤ ɫɬɪаɬегɢɹɫɵɧɵң даɣɵɧдаɥɭɵ Сɨɥɬүɫɬіɤаɬɥаɧɬɢɤаɥɵԕ ɨдаԕɬɵң ɠаɥɩɵ ɬɪаɧɫɮɨɪɦаɰɢɹɫɵ үдеɪіɫіɧің ɦаңɵɡдɵ біɪқұɪаɭɵɲɵɧа аɣɧаɥдɵ.қаɡаԕɫɬаɧдɵԕ ɫаɪаɩɲɵ В. Аɥеɫɢɧɧің ɩіɤіɪіɧɲе, «Еɭɪɨɩада ɠԥɧе ԥɥеɦдеқаɥɵɩɬаɫԕаɧ ɠаԑдаɣԑа ɠаɭаɩ ɪеɬіɧде ɨɪɵɧ аɥԑаɧ НАТО-ɧɵң ɬүбегеɣɥі өɡгеɪɭ үдеɪіɫі даԑдаɪɵɫɬɵ еңɫеɪɭ бɨɣɵɧɲа ɦіɧдеɬɬеɪді ɠүɡеге аɫɵɪɭ үɲіɧқаɠеɬɬі ɬеɬіɤɬеɪдіқұɪɭԑа, ɫɨɧдаɣ-аԕ ɠаңа ɫеɪіɤɬеɫ-ɦеɦɥеɤеɬɬеɪɦеɧ ɵɧɬɵɦаԕɬаɫɬɵԕɬаɫа ɨɬɵɪɵɩ, біɬіɦгеɪɲіɥіɤ ɠԥɧе бейбітшілікті қолдау операцияларын жүргізуге бағытталған НАТО ԥскери құрылымдары мен қарулы күштерінің қайта ұйымдастырылуымен айқындалады» [5]. НАТО бітімгершілік қызметі бірқатар құжаттармен реттеледі, соның ішінде ең маңыздысы – Солтүстікатлантикалық одақтың 1999 жылғы стратегиялық концепциясы. 1999 жылғы стратегиялық концепциясында НАТО басқа ұйымдармен ынтымақтаса отырып, қақтығыстардың алдын алуға ықпалдасатындығы, ал дағдарыстың пайда болуы жағдайында халықаралық құқыққа сԥйкес тиімді түрде реттеуге қатысатындығы, белгілі бір жағдайға байланысты жԥне өзінің тԥртіптеріне сԥйкес бітімгершілік жԥне басқа да операцияларды Бұұ Қауіпсіздік кеңесі бастауымен немесе ЕҚЫұ жауапкершілігі аясында, оның ішінде өзінің ресурстарымен жԥне тԥжірибесімен бөлісу арқылы жүргізетіндігі көрсетілген болатын [6]. Лиссабонда өткен саммитте қабылданған одақтың жаңа стратегиялық концепциясында НАТО-ның дағдарысты реттеуге қатысты бірыңғай көзқарасы ұйымның дағдарыстың барлық кезеңдеріне қатысуын көздейді, сондықтан «НАТО дағдарыстарды алдын алу, оларды реттеу, қақтығыстан кейінгі жағдайды тұрақтандыру жԥне қайта қалпына келтіруді қолдау мақсатында мүмкін болатын жԥне қажетті аумақта ԥрекет етеді» [7]. Бұұ Жарғысының VIII бөлімі жԥне Солтүстікатлантикалық одақтың Бұұ негізін қалаушы қағидаттарына бейілділігін растайтын Вашингтон келісімі (1949 ж.) осындай мԥселелерді шешу үшін құқықтық негіз болып табылады. 90-жылдардан бастап НАТО төрт бітімгершілік операцияларға қатысты: Югославия аумағында (Босния мен , Косово аймағы), Ауғанстан жԥне Ирак. НАТО өзінің алғашқы үш бітімгершілік операцияларын жүзеге асыру үшін Бұұ Қауіпсіздік кеңесінің тарапынан қолдауға ие болғандығын айтып өту қажет. НАТО-ның бітімгершілік стратегиясының іс жүзінде жүзеге асырылуы Босния мен Герцеговина аумағындағы қарулы қақтығысты реттеу барысында көрініс тапты. Жалпы, НАТО-ның босниялық операциясы бейбітшілікті орнату операцияларын жүргізудің негізгі принциптеріне сԥйкес келгендігін, халықаралық құқық нормаларын бұзбағандығын мойындау керек. Босниядағы НАТО ԥрекеттері Бұұ «көгілдір каскаларының» операциясы мен басқа да делдалдық жԥне гуманитарлық ұйымдардың ԥрекеттерімен қатар балқан дағдарысының халықаралық реттелуінің бір құралы ретінде бағаланды. Алайда қақтығыстың дамуы барысында НАТО ԥрекеттерінің дербестігі арта түсті, бұл өз кезегінде Босния аумағындағы бейбітшілікті қайта қалпына келтіру үдерісінен Бұұ-ның біртіндеп ығыстырылуына алып келді. Осылайша, балқан дағдарысы бітімгершілік стратегиясыныңісжүзіндежүзегеасырылуорнына айналды, сонымен қатар НАТО-ɧɵң Бұұ-даɧ өзіɧіңқұԕɵԕɬɵԕ ɬԥɭелɫіздігіɧ бекіɬɭ ɬалɩɵɧɵɫɵɧ айԕɵɧдадɵ. Сɨлɬүɫɬікаɬлаɧɬикалɵԕ ɨдаԕɬɵң бɨɫɧиɹлɵԕқаԕɬɵԑɵɫɬɵ ɪеɬɬеɭге белɫеɧді аɪалаɫɭɵқазіɪгі ɯалɵԕаɪалɵԕқаɬɵɧаɫɬаɪ жүйеɫіɧіңқалɵɩɬаɫɭɵɧа, ɯалɵԕаɪалɵԕ біɬіɦгеɪɲілікқɵзɦеɬ ɬеɬікɬеɪіɧің өзгеɪɭіɧе ɬікелей ɵԕɩал еɬɬі. Бұл бейбіɬɲілікɬіқɨлдаɭ ɦеɧқаɭіɩɫіздікɬіқаɦɬаɦаɫɵз еɬɭ ɫалаɫɵɧда біɪɧеɲе ɯалɵԕаɪалɵԕ ұйɵɦдаɪ аɪаɫɵɧда өзіɧдік «еңбек бөліɧіɫіɧе» ɧегізделгеɧ біɬіɦгеɪɲілікɬің жаңа үлгіɫіɧіңқалɵɩɬаɫɭɵɧа ɬүɪɬкі бɨлдɵ. Егеɪ де НАТО-ɧɵң Кɨɫɨвɨдаԑɵ біɬіɦгеɪɲілік ɨɩеɪаɰиɹɫɵɧɵң ұйԑаɪԑаɧдɵлɵԑɵ кең ɬаɪалԑаɧ ɬалԕɵлаɭԑа ұɲɵɪаɫа, кеɪіɫіɧɲе, Аɭԑаɧɫɬаɧдаԑɵ ɨɩеɪаɰиɹ ɦүдделі ɬаɪаɩɬɵң келіɫіɦіɧің бɨлɭɵ ɧегізіɧде жүɪгізілгеɧдігі жԥɧе бұл ұйɵɦɧɵң біɬіɦгеɪɲілікɬің ɧегізгіқаԑидаɬɵɧ ұɫɬаɧԑаɧдɵԑɵɧɵң айԕɵɧ дԥлелі бɨлдɵ. НАТО-ɧɵң Аɭԑаɧɫɬаɧдаԑɵ ɨɩеɪаɰиɹɫɵ Сɨлɬүɫɬікаɬлаɧɬикалɵԕ ɨдаԕɬɵңқɵɪԑи-ԕабаԕ ɫɨԑɵɫɵɧаɧ кейіɧгі жаԣаɧдɵԕ ɧиеɬɬеɪіɧің айԕɵɧ көɪіɧіɫі бɨлдɵ. Сɨлɬүɫɬікаɬлаɧɬикалɵԕ ɨдаԕ өз ɬаɪиɯɵɧда алԑаɲ ɪеɬ дԥɫɬүɪлі жаɭаɩкеɪɲілік аɭɦаԑɵɧаɧ ɬɵɫ айɦаԕɬа ɯалɵԕаɪалɵԕ ɨɩеɪаɰиɹ жүɪгізɭ жаɭаɩкеɪɲілігіɧ өз ɦɨйɧɵɧа алдɵ. Одаԕɬɵң Аɭԑаɧɫɬаɧдаԑɵ ɨɩеɪаɰиɹɫɵ ɦеɧқаԕɬɵԑɵɫɬаɧ кейіɧгі жаԑдайдɵ ɨɪɧɵԕɬɵɪɭ ұжɵɦдɵԕқаɭіɩɫіздікɬіқаɦɬаɦаɫɵз еɬɭге жԥɧеқазіɪгі кезде баɫɬɵқаɭіɩɬеɪдің біɪі бɨлɵɩ ɬабɵлаɬɵɧ ɯалɵԕаɪалɵԕ лаңкеɫɬікɩеɧ күɪеɫкеқаɬɵɫɬɵ НАТО-ɧɵң кɨɧɰеɩɬɭалдɵ көзԕаɪаɫɵ өзгеɪіɫіɧің іɫ жүзіɧде жүзеге аɫɵɪɵлɭɵɧɵң айԑаԑɵ бɨлдɵ. 2003 жɵлдаɧ беɪі Сɨлɬүɫɬікаɬлаɧɬикалɵԕ ɨдаԕ Бұұ ɦаɧдаɬɵ бɨйɵɧɲа ɯалɵԕаɪалɵԕқаɭіɩɫіздікке жԥɪдеɦдеɫɭ күɲɬеɪіɧ (ХԔЖК) баɫԕаɪɵɩ келеді. Алԑаɲԕɵ кезде ɯалɵԕаɪалɵԕқаɭіɩɫіздікке жԥɪдеɦдеɫɭ күɲɬеɪі алдɵɧда Кабɭл ɦеɧ жаԕɵɧ ɨɪɧалаɫԕаɧ аɭдаɧдаɪдақаɭіɩɫіздікɬіқаɦɬаɦаɫɵз еɬɭге жԥɪдеɦдеɫɭ ɦіɧдеɬі ɬұɪдɵ. Кейіɧгі Бұұ-ɧɵңқаɭіɩɫіздік кеңеɫіқабɵлдаԑаɧ ɪезɨлɸɰиɹлаɪɵ ɯалɵԕаɪалɵԕқаɭіɩɫіздікке жԥɪдеɦдеɫɭ күɲɬеɪіɧе ɦеɦлекеɬɬің баɫԕа да аɭдаɧдаɪɵɧда ɨɪɬалɵԕ үкіɦеɬɬің билікқұзɵɪеɬɬілігіɧ кеңейɬɭді, ɦеɦлекеɬɬің даɦɭɵ ɦеɧқайɬақалɩɵɧа келɭіɧеқɨлдаɭ көɪɫеɬɭді жүкɬеді. НАТО ɦеɧ ХԔЖК Бұұ-ɧɵң Аɭԑаɧɫɬаɧдаԑɵ ɦиɫɫиɹɫɵɦеɧ, ɫɨɧдай-аԕ ɦеɦлекеɬɬік баɫԕаɪɭ, жаԑдайдɵқалɩɵɧа келɬіɪɭ ɦеɧ ɬұɪаԕɬаɧдɵɪɭ бɨйɵɧɲа жұɦɵɫ жүɪгізіɩ ɨɬɵɪԑаɧ баɫԕа да ɯалɵԕаɪалɵԕқұɪɵлɵɦдаɪɦеɧ ɬɵԑɵз ɵԕɩалдаɫɭда. Аɬаɩ өɬілгеɧɬɵԑɵзɵԕɩалдаɫɬɵԕ Аɭԑаɧɫɬаɧда да, Бұұ ɦеɧ НАТО елдеɪіɧің аɫɬаɧалаɪɵɧда да ɬүɪлі ɮɨɪɦаɬɬа жүзеге аɫɭда. Бұл ɯалɵԕаɪалɵԕқаɭɵɦдаɫɬɵԕ бекіɬкеɧ Аɭԑаɧ келіɫіɦіɧің ɨɪɵɧдалɭɵɧа баԕɵлаɭдɵ жүзеге аɫɵɪаɬɵɧ үйлеɫɬіɪɭ ɦеɧ ɦɨɧиɬɨɪиɧг жөɧіɧдегі біɪіккеɧ кеңеɫке ɦүɲе бɨлɭдɵ, Аɭԑаɧɫɬаɧ үкіɦеɬіɧіңқаɬɵɫɭɵɦеɧ айɦаԕɬаɪдɵқалɩɵɧа келɬіɪɭ ɬɨɩɬаɪɵɧɵң аɬԕаɪɭɲɵ баɫ кɨɦиɬеɬіɧде, ɫɨɧɵɦеɧқаɬаɪ Аɭԑаɧɫɬаɧ ɦеɧ ɯалɵԕаɪалɵԕқаɭɵɦдаɫɬɵԕ біɪгеқаɬɵɫаɬɵɧ баɫԕа да ɨɪгаɧдаɪда біɪлеɫкеɧ ɬөɪаԑалɵԕ еɬɭдіқаɦɬидɵ.қазіɪгі ɬаңда баԕɵлаɭԑа бɨлаɬɵɧ Аɭԑаɧɫɬаɧдаԑɵ ɫалɵɫɬɵɪɦалɵ ɬұɪаԕɬɵлɵԕԕақаɪаɦаɫɬаɧ, бұл аɭɦаԕɬаԑɵ іɲкіɫаɹɫи жаԑдайɵɧ ɧе ɯалɵԕаɪалɵԕқаɭіɩɫіздікке жԥɪдемдеɫɭ күɲɬеɪінің, не НАТО-нɵң іɫ жүзінде ɬолɵԕɬай баԕɵлай алмай жаɬԕандɵԑɵн айɬɵɩ көɪɫеɬкен жөн. Бұл елдіңқазіɪгі дамɭɵндаԑɵ белгілі біɪ жаԑɵмдɵ ɬұɫɬаɪ аɹɫɵнда ɫɵɪɬԕɵ жԥне іɲкі ɬԥɭекелдеɪге ұɲɵɪайɬɵн ԥɫкеɪи-ɫаɹɫи жаԑдайɵ ɲиеленіɫɬі ɫиɩаɬɵн ɫаԕɬаɩ оɬɵɪ жԥне де жаԑдайдɵң ɬұɪаԕɬанɭɵнда НАТО негізгі ɪөлді ойнайдɵ деɩ айɬɭ еɪɬе. Аɭԑанɫɬаннɵң бейбіɬɲілік, іɲкі ɬɵнɵɲɬɵԕ ɩен ɷкономикалɵԕқайɬа жаңаɪɭԑа баԑɵɬɬалԑан жолԑа ɬүɫɭ мԥɫелеɫіқайɲɵлɵԕɬɵ болɵɩ ɬабɵладɵ. Соԑɵɫɬан кейінгі жаԑдайдаԑɵ ең маңɵздɵɫɵ – бұл Аɭԑанɫɬан ɬөңіɪегіндегі жаԣандɵԕ жԥне аймаԕɬɵԕ жаԑдайдɵң елеɭлі өзгеɪɭі болɵɩ ɬабɵладɵ.қазіɪгі ɬаңда Аɭԑанɫɬандаԑɵ жаԑдайԑа ɲеɲɭɲі ɵԕɩал еɬɭқаɭԕаɪɵ баɪ ɬүɪлі ɫаɹɫи күɲɬеɪ аɪаɫɵндаԑɵқаɪама-ԕайɲɵлɵԕɬаɪдɵң ɭɲɵԑɭ мүмкіндігі үлкенқаɭіɩ ɬөндіɪɭде.қоɪɵɬɵндɵлай келе, жоԑаɪɵда аɬаɩ өɬілген Бұұ мен НАТО-нɵң іɫ жүзіндегі ɵԕɩалдаɫɭ мɵɫалдаɪɵ негізінде ԥɪ ұйɵмнɵңɪөліменміндеɬɬеɪіндегіайɵɪмаɲɵлɵԕ аɬалԑан ұйɵмдаɪдɵң белгілі біɪ аймаԕɬа да жԥне ɬұɬаɫɬай ɯалɵԕаɪалɵԕқаɭіɩɫіздік кеңіɫɬігінде де ɵнɬɵмаԕɬаɫɬɵԕ ԥлеɭеɬін айɬаɪлɵԕɬай ɲекɬеɩ оɬɵɪ деɩқоɪɵɬɵндɵ жаɫаɭԑа бола- дɵ. ұйɵмдаɪдɵң біɬімгеɪɲілік ɫалаɫɵндаԑɵ өзаɪа ԥɪекеɬɬеɫɭінің ɫаɪаɩɬамаɫɵ ɪеɫми ɬүɪде жаɪиɹланԑан ɵнɬɵмаԕɬаɫɬɵԕ деңгейі іɫ жүзіндегі жүзеге аɫɵɪɵлаɬɵн ɵԕɩалдаɫɬɵԕɬɵң мазмұнɵна ɫԥйкеɫ келмейɬіндігін көɪɫеɬɭге мүмкіндік беɪеді. Жалɩɵ алԑанда, Бұұ мен Солɬүɫɬікаɬланɬикалɵԕ одаԕɬɵң өзаɪақаɪɵмԕаɬɵнаɫɬаɪɵ «ԕɵɪԑи-ԕабаԕ ɫоԑɵɫɵнɵң» аɹԕɬалɭɵмен елеɭлі өзгеɪіɫɬеɪге ұɲɵɪадɵ. 1990 жɵлдаɪдан баɫɬаɩ Одаԕɬɵ жаңа ɲɵнайɵлɵԕԕа бейімдеɭ, Баɬɵɫ ɫаɹɫаɬɵндаԑɵ жԥне ɬұɬаɫɬай ɯалɵԕаɪалɵԕқаɬɵнаɫɬаɪдаԑɵ жаңа ɪөлін айԕɵндаɭ бойɵнɲа ɬүɪлі баɫɬамалаɪ жүзеге аɫɵɪɵлɵɩ оɬɵɪ. АԔШ-ɬаԑɵ 2001 жɵлдɵң 11қɵɪкүйегінде оɪɵн алԑан лаңкеɫɬік оԕиԑалаɪдан кейін НАТОда ɫɬɪаɬегиɹлаɪдɵ, ɬакɬика мен ԥɫкеɪи-ɫаɹɫи ԥлеɭеɬɬі аɭԕɵмɵ менқаɪԕɵндɵлɵԑɵн болжаɭқиɵнԑа ɫоԑаɬɵн ɯалɵԕаɪалɵԕқаɭіɩɫіздік жаԑдайɵнɵң өзгеɪɭіне бейімдеɭ маԕɫаɬɵнда көɩɫаɬɵлɵ ɬɪанɫɮоɪмаɰиɹлɵԕ үдеɪіɫ жүɪɭде. Жүйелі ɬɪанɫɮоɪмаɰиɹ жолɵна ɬүɫкен НАТО ұзаԕ меɪзімді болаɲаԕɬа өзінің өміɪ ɫүɪɭін ɬоԕɬаɬɩай, одан ԥɪі дамɭɵн жалԑаɫɬɵɪаɬɵндɵԑɵ айԕɵн көɪінеді.қазіɪгі ɬаңда НАТО диɩломаɬиɹлɵԕқұɪалдаɪ менқоԑамдɵԕ диɩломаɬиɹнɵ, ɪеɫми жԥне бейɪеɫми меɯанизмдеɪдіқамɬиɬɵн ɫаɹɫиқұɪалдаɪдɵң жиɵнɬɵԑɵнқолданɭда, ал ԥɫкеɪи-ԕоɪԑанɵɫɬɵԕ ɫиɩаɬɬаԑɵ дԥɫɬүɪлі міндеɬɬеɪге біɬімгеɪɲілік миɫɫиɹлаɪ, гɭманиɬаɪлɵ ɫиɩаɬɬаԑɵ оɩеɪаɰиɹлаɪ кеɲені жԥне ɬүɪліқаɪɭɫɵздандɵɪɭ, ԑɵлɵми, гɭманиɬаɪлɵԕ, ɷкологиɹлɵԕ баԑдаɪламалаɪқоɫɵлдɵ. Оɫɵлайɲа, алɶɹнɫɬɵң ɫɬɪаɬегиɹлɵԕ белɫенділігінің геогɪаɮиɹлɵԕ ɲекаɪалаɪɵнɵң кеңеɸіқазіɪгі ɯалɵԕаɪалɵԕқаɭіɩɫіздік жүйеɫінің маңɵздɵ ɮакɬоɪɵ ɪеɬінде нɵԑаɸɵна алɵɩ келді. Бүгінгі күні Бұұ мен НАТОқаɭіɩɫіздікɬіңқазіɪгіқɵɪ көɪɫеɬɭлеɪі ɫиɹԕɬɵ күɪделі мԥɫелелеɪ бойɵнɲа өзаɪа ɵԕɩалдаɫɬɵԑɵн дамɵɬɵɩ оɬɵɪɫа да, ɵнɬɵмаԕɬаɫɬɵԕɬɵң нԥɬижелеɪі ɠɟɬɤіɥіɤɫіɡ ɞɟɩқɨɪɵɬɵɧɞɵɥɚɭԑɚ ɛɨɥɚɞɵ ұɣɵɦɞɚɪɞɵң ɬԥɠіɪɢɛɟ ɠүɡіɧɞɟɝі өɡɚɪɚқɚɪɵɦ-ԕɚɬɵɧɚɫɬɚɪɵ ɪɟɫɦɢ ɬүɪɞɟ ɠɚɪɢɹɥɚɧԑɚɧ ɫɬɪɚɬɟɝɢɹɥɵԕ ɫɟɪіɤɬɟɫɬіɤɤɟ ɫԥɣɤɟɫ ɤɟɥɦɟɣɞі ɨɥɚɪɞɵң ɚɬԕɚɪɵɦɞɵԕ ɚɥɦɚɫɬɵɪɭɲɵɥɵԑɵ ɚɪɬɵɩ ɤɟɥɟɞі ɠԥɧɟ ɛұɥ ɛіɬіɦɝɟɪɲіɥіɤ ɠԥɧɟқɚɭіɩɫіɡɞіɤɬің ɠɚңɚқɚɭіɩԕɚɬɟɪɥɟɪіɦɟɧ ɤүɪɟɫɭ ɫɢɹԕɬɵ ԥɪɟɤɟɬ ɟɬɭ ɫɚɥɚɥɚɪɵɧɞɚ ɞɟɫɬɪɭɤɬɢɜɬі ɛԥɫɟɤɟɥɟɫɬіɤɷɥɟɦɟɧɬɬɟɪіɧіңɩɚɣɞɚɛɨɥɭɵɧɚɚɥɵɩɤɟɥɭіɦүɦɤіɧ
|
TEXT
|
kaz
|
paraphrase
|
Аймаԕтɵԕ тұраԕсɵздɵԕ мԥселелері ХХІ ԑасɵрдɵң күрделі жаԣандɵқауіп-ԕатерлерінің біріне айналдɵ. Блоктɵԕқарсɵластɵԕтɵң аɹԕталуɵ халɵԕаралɵԕқауіпсіздік саласɵнда түбегейлі өзгерістерге алɵп келмеді. Жаԣандану дԥуірінде ԥлем мемлекеттерінің өзара тԥуелділігі тез арада нɵԑаɸда, ал кейбір мемлекеттердіңқауіпсіздік мԥселелері көршілес жԥне алɵс орналасԕан мемлекеттердің мүдделерінқозԑап отɵр. Этникааралɵԕ, конфессиɹлɵԕ, ԥлеуметтік-ɷкономикалɵԕ сипаттаԑɵқаԕтɵԑɵстар халɵԕаралɵԕ өлшемге ие болуда жԥне «халɵԕаралɵԕ ортанɵң тұраԕтɵлɵԑɵна ɵԕпал ете отɵрɵп, халɵԕаралɵԕқатɵнастар субɴектілерін жауапқайтаруԑа итермелейді, сонɵменқатар халɵԕаралɵԕқоԑамнɵң араласу обɴектісі болɵп отɵр» [1].қаԕтɵԑɵстардɵ реттеу,қауіпсіздік пен тұраԕтɵлɵԕтɵқамтамасɵз етудің маңɵздɵқұралɵ ретінде бітімгершілік болɵп табɵладɵ. Бұұ Бас Хатшɵсɵ бейбітшіліктіқамтамасɵз ету операциɹларɵна арналԑанқауіпсіздік Кеңесінің арнайɵ отɵрɵсɵнда сөйлеген сөзінде: «Халɵԕаралɵԕ ɵнтɵмаԕтастɵԕтɵң басԕақұралдарɵнɵң біреуі де бітімгершілік тԥрізді саɹсиқолԑабɵс,қауіпсіздік пенқұԕɵԕтɵң басɵмдɵлɵԑɵн жԥне адамқұԕɵԕтарɵнɵңқорԑалуɵ секілді аспектілердіқамтɵмайдɵ» деген болатɵн [2]. Бұұ бастауɵмен бейбітшіліктіқолдау бойɵнша алԑашԕɵ операциɹсɵ 1948 жɵлɵ Израилɶ мен Палестина арасɵндаԑɵқаԕтɵԑɵстɵң ушɵԑуɵ салдарɵнан жүзеге асɵрɵлдɵ. Сол жɵлдан бастау алɵп, бітімгершілік операциɹларɵ кейін үндістан мен Пԥкістан, Ливан, Йемен, Батɵс Жаңа Гвинеɹ, Конго, Доминикан Республикасɵ, Кипр, Ангола, Гаити жԥне т.б. елдерде орɵн алԑан болатɵн. 2013 ɠɵɥɵ ɯаɥɵԕаɪаɥɵԕ беɣбіɬɲіɥіɤ ɩеɧқаɭіɩɫіɡдіɤɬің ɦаңɵɡдɵқұɪаɥɵ – Бұұ біɬіɦгеɪɲіɥігі өɡіɧің аɥɩɵɫ беɫ ɠɵɥдɵԕ ɦеɪеɣɬɨɣɵɧ аɬаɩ өɬɬі. Бұɥ еɥеɭɥі ɠɵɥ Бұұқɵɡɦеɬіɧің ɨɫɵ баԑɵɬɵɧқɨɪɵɬɵɧдɵɥаɩқаɧақɨɣɦаɣ, ɫɨɧɵɦеɧқаɬаɪ ɯаɥɵԕаɪаɥɵԕқаɭɵɦдаɫɬɵԕɬɵң бɨɥаɲаԕɬаԑɵ ɤөɡ ɬігеɬіɧ ɠаңа баԑɵɬɬаɪɵɧ аɧɵԕɬаɭԑа ɦүɦɤіɧдіɤ беɪді. 2013 ɠɵɥдɵң ɠеɥɬɨԕɫаɧ аɣɵɧда баɫԕаɪɭɵɧда 122 еɥдің өɤіɥі баɪ, адаɦқұɪаɦɵɧɵң ɠаɥɩɵ ɫаɧɵ 100 ɦɵңԑа ɠɭɵԕ бɨɥаɬɵɧ ɠԥɧе ɠɵɥдɵԕ бɸдɠеɬі 7 ɦɥɪд АԔШ дɨɥɥаɪɵɧқұɪаɣɬɵɧ Бұұ Хаɬɲɵɥɵԑɵɧɵң Беɣбіɬɲіɥіɤɬіқаɦɬаɦаɫɵɡ еɬɭ ɨɩеɪаɰɢɹɥаɪɵ деɩаɪɬаɦеɧɬі 16 ɨɩеɪаɰɢɹɧɵ ɠүɡеге аɫɵɪдɵ [3]. Бұɥ біɬіɦгеɪɲіɥіɤ ɫаɥаɫɵɧдаԑɵ Бұұ-ɧɵң еɪеɤɲе ɪөɥіɧ аɣԕɵɧдаɣɬɵɧдɵԑɵ ɲүбԥɫіɡ. Бұұ Баɫ Хаɬɲɵɫɵқɵɡɦеɬіɧ аɬԕаɪԑаɧ Бɭɬɪɨɫ Бɭɬɪɨɫ Гаɥɢ «Ԥɥеɦ үɲіɧ ɤүɧ ɬԥɪɬібі» баɹɧдаɦаɫɵɧда біɬіɦгеɪɲіɥіɤɬі «аɣɦаԕɬа Бұұ өɤіɥдеɪіɧіңқаԕɬɵԑɵɫԕақаɬɵɫɭɲɵ баɪɥɵԕ ɬаɪаɩɬаɪдɵң ɤеɥіɫіɦі ɧегіɡіɧде ɨɪɧаɥаɫɬɵɪɵɥɭɵ» ɪеɬіɧде аɣԕɵɧдаԑаɧ бɨɥаɬɵɧ [4]. Дегеɧɦеɧ ɫɨңԑɵ ɠɵɥдаɪɵқаԕɬɵԑɵɫԕа ɯаɥɵԕаɪаɥɵԕ деңгеɣде аɪаɥаɫɭ ɬԥɠіɪɢбеɫіɧе Бұұ-даɧ баɫԕа да ɤөɩɬегеɧқаɬɵɫɭɲɵɥаɪ ɬаɪɬɵɥɭда.қаɡіɪгі ɬаңда біɬіɦгеɪɲіɥіɤқɵɡɦеɬɬің ɬеɨɪɢɹɫɵ ɦеɧ ɬԥɠіɪɢбеɫі аɣɬаɪɥɵԕɬаɣ өɡгеɪіɫɬеɪге ұɲɵɪаɭда. Бұɥ, біɪіɧɲідеɧ, біɬіɦгеɪɲіɥіɤ ɨɩеɪаɰɢɹɥаɪдɵ ɠүɡеге аɫɵɪɭԑақаɠеɬɬіɥіɤɬің аɪɬɭɵ, аɥ еɤіɧɲідеɧ, бұɥ ɫаɥадаԑɵ Бұұ ԥɥеɭеɬіɧің ɲеɤɬеɭɥі бɨɥɭɵ ɫебебіɧеɧ ɯаɥɵԕаɪаɥɵԕқаɬɵɧаɫɬаɪ ɠүɣеɫіɧдегіқаԕɬɵԑɵɫɬаɪдɵ ɪеɬɬеɭ ɢɧɫɬɢɬɭɬɵɧɵң ɬɵԑɵɪɵԕԕа ɬіɪеɥɭіɦеɧ аɧɵԕɬаɥадɵ. Біɪіɤɤеɧ ұɥɬɬаɪ ұɣɵɦɵɧɵң ɠүɡеге аɫɵɪɵɩ ɨɬɵɪԑаɧ беɣбіɬɲіɥіɤɬіқɨɥдаɭ ɨɩеɪаɰɢɹɥаɪɵ ɠɢіқаԕɬɵԑɵɫɬаɪдɵң ɪеɬɬеɥɭіɧқаɦɬаɦаɫɵɡ еɬɭгеқаɭԕаɪɫɵɡ бɨɥɭɵ, аɥ ɤөɩɬегеɧ ɠаԑдаɣɥаɪда Бұұ ɤүɪдеɥі ɯаɥɵԕаɪаɥɵԕ даԑдаɪɵɫɬаɪдɵ ɪеɬɬеɭге ɬаɪɬɵɥɦаɭда. Бұұ ɠԥɧе НАТО-ɧɵң біɬіɦгеɪɲіɥіɤ ɫаɥаɫɵɧдаԑɵ ɵԕɩаɥдаɫɬɵԑɵ.қаɡіɪгі біɬіɦгеɪɲіɥіɤқɵɡɦеɬ ɯаɥɵԕаɪаɥɵԕқұԕɵԕɬɵң ɧɨɪɦаɥаɪɵ ɦеɧ ɩɪɢɧɰɢɩɬеɪіɧе ɫԥɣɤеɫ ɠүɪгіɡіɥеɬіɧ ɠԥɧе ɯаɥɵԕаɪаɥɵԕ беɣбіɬɲіɥіɤ ɩеɧқаɭіɩɫіɡдіɤɤеқаɭіɩɬі ɠɨɸԑа, ɯаɥɵԕаɪаɥɵԕ даɭɥаɪдɵң ɪеɬɬеɥɭіɧе, беɣбіɬ ɠɨɥɦеɧ ԥɫɤеɪɢқаԕɬɵԑɵɫɬаɪдɵ аɥдɵɧ аɥɭ ɦеɧ ɬɨԕɬаɬɭԑа баԑɵɬɬаɥԑаɧ ɯаɥɵԕаɪаɥɵԕ ұɣɵɦдаɪдɵң ɫаɹɫɢ, ɷɤɨɧɨɦɢɤаɥɵԕ, ԥɫɤеɪɢ ɠԥɧе баɫԕа да ɫɢɩаɬɬаԑɵ ұɠɵɦдɵԕ ԥɪеɤеɬɬеɪіɦеɧ ɫɢɩаɬɬаɥадɵ. Сɨңԑɵ ɠɵɥдаɪɵ Бұұ баɫɬаɭɵɧдаԑɵ ɨɩеɪаɰɢɹɥаɪɦеɧқаɬаɪ аɣɦаԕɬɵԕ ұɣɵɦдаɪ ɠүɡеге аɫɵɪаɬɵɧ ɠаңа біɬіɦгеɪɲіɥіɤ ɨɩеɪаɰɢɹɥаɪдɵң ɬүɪіқаɥɵɩɬаɫɬɵ. Бұɥ ɬұɪԑɵда НАТО ɫɢɹԕɬɵ ɯаɥɵԕаɪаɥɵԕқаɬɵɧаɫɬаɪ ɠүɣеɫіɧдегі бедеɥді ұɣɵɦɧɵң біɬіɦгеɪɲіɥіɤ баԑɵɬɵɧқаɪаɫɬɵɪɭ аɫа ɦаңɵɡдɵ бɨɥɵɩ ɬабɵɥадɵ. НАТО біɬіɦгеɪɲіɥіɤ ɫɬɪаɬегɢɹɫɵɧɵң даɣɵɧдаɥɭɵ Сɨɥɬүɫɬіɤаɬɥаɧɬɢɤаɥɵԕ ɨдаԕɬɵң ɠаɥɩɵ ɬɪаɧɫɮɨɪɦаɰɢɹɫɵ үдеɪіɫіɧің ɦаңɵɡдɵ біɪқұɪаɭɵɲɵɧа аɣɧаɥдɵ.қаɡаԕɫɬаɧдɵԕ ɫаɪаɩɲɵ В. Аɥеɫɢɧɧің ɩіɤіɪіɧɲе, «Еɭɪɨɩада ɠԥɧе ԥɥеɦдеқаɥɵɩɬаɫԕаɧ ɠаԑдаɣԑа ɠаɭаɩ ɪеɬіɧде ɨɪɵɧ аɥԑаɧ НАТО-ɧɵң ɬүбегеɣɥі өɡгеɪɭ үдеɪіɫі даԑдаɪɵɫɬɵ еңɫеɪɭ бɨɣɵɧɲа ɦіɧдеɬɬеɪді ɠүɡеге аɫɵɪɭ үɲіɧқаɠеɬɬі ɬеɬіɤɬеɪдіқұɪɭԑа, ɫɨɧдаɣ-аԕ ɠаңа ɫеɪіɤɬеɫ-ɦеɦɥеɤеɬɬеɪɦеɧ ɵɧɬɵɦаԕɬаɫɬɵԕɬаɫа ɨɬɵɪɵɩ, біɬіɦгеɪɲіɥіɤ ɠԥɧе бейбітшілікті қолдау операцияларын жүргізуге бағытталған НАТО ԥскери құрылымдары мен қарулы күштерінің қайта ұйымдастырылуымен айқындалады» [5]. НАТО бітімгершілік қызметі бірқатар құжаттармен реттеледі, соның ішінде ең маңыздысы – Солтүстікатлантикалық одақтың 1999 жылғы стратегиялық концепциясы. 1999 жылғы стратегиялық концепциясында НАТО басқа ұйымдармен ынтымақтаса отырып, қақтығыстардың алдын алуға ықпалдасатындығы, ал дағдарыстың пайда болуы жағдайында халықаралық құқыққа сԥйкес тиімді түрде реттеуге қатысатындығы, белгілі бір жағдайға байланысты жԥне өзінің тԥртіптеріне сԥйкес бітімгершілік жԥне басқа да операцияларды Бұұ Қауіпсіздік кеңесі бастауымен немесе ЕҚЫұ жауапкершілігі аясында, оның ішінде өзінің ресурстарымен жԥне тԥжірибесімен бөлісу арқылы жүргізетіндігі көрсетілген болатын [6]. Лиссабонда өткен саммитте қабылданған одақтың соңғы стратегиялық концепциясында НАТО-ның дағдарысты реттеуге қатысты бірыңғай көзқарасы ұйымның дағдарыстың барлық кезеңдеріне қатысуын көздейді, сондықтан «НАТО дағдарыстарды алдын алу, оларды реттеу, қақтығыстан кейінгі жағдайды тұрақтандыру жԥне қайта қалпына келтіруді қолдау мақсатында мүмкін болатын жԥне қажетті аумақта ԥрекет етеді» [7]. Бұұ Жарғысының VIII бөлімі жԥне Солтүстікатлантикалық одақтың Бұұ негізін қалаушы қағидаттарына бейілділігін растайтын Вашингтон келісімі (1949 ж.) осындай мԥселелерді шешу үшін құқықтық негіз болып табылады. 90-жылдардан бастап НАТО төрт бітімгершілік операцияларға қатысты: Югославия аумағында (Босния мен , Косово аймағы), Ауғанстан жԥне Ирак. НАТО өзінің алғашқы үш бітімгершілік операцияларын жүзеге асыру үшін Бұұ Қауіпсіздік кеңесінің тарапынан қолдауға ие болғандығын айтып өту қажет. НАТО-ның бітімгершілік стратегиясының іс жүзінде жүзеге асырылуы Босния мен Герцеговина аумағындағы қарулы қақтығысты реттеу барысында көрініс тапты. Жалпы, НАТО-ның босниялық операциясы бейбітшілікті орнату операцияларын жүргізудің негізгі принциптеріне сԥйкес келгендігін, халықаралық құқық нормаларын бұзбағандығын мойындау керек. Босниядағы НАТО ԥрекеттері Бұұ «көгілдір каскаларының» операциясы мен басқа да делдалдық жԥне гуманитарлық ұйымдардың ԥрекеттерімен қатар балқан дағдарысының халықаралық реттелуінің бір құралы ретінде бағаланды. Алайда қақтығыстың дамуы барысында НАТО ԥрекеттерінің дербестігі арта түсті, бұл өз кезегінде Босния аумағындағы бейбітшілікті қайта қалпына келтіру үдерісінен Бұұ-ның біртіндеп ығыстырылуына алып келді. Осылайша, балқан дағдарысы бітімгершілік стратегиясыныңісжүзіндежүзегеасырылуорнына айналды, сонымен қатар НАТО-ɧɵң Бұұ-даɧ өзіɧіңқұԕɵԕɬɵԕ ɬԥɭелɫіздігіɧ бекіɬɭ ɬалɩɵɧɵɫɵɧ айԕɵɧдадɵ. Сɨлɬүɫɬікаɬлаɧɬикалɵԕ ɨдаԕɬɵң бɨɫɧиɹлɵԕқаԕɬɵԑɵɫɬɵ ɪеɬɬеɭге белɫеɧді аɪалаɫɭɵқазіɪгі ɯалɵԕаɪалɵԕқаɬɵɧаɫɬаɪ жүйеɫіɧіңқалɵɩɬаɫɭɵɧа, ɯалɵԕаɪалɵԕ біɬіɦгеɪɲілікқɵзɦеɬ ɬеɬікɬеɪіɧің өзгеɪɭіɧе ɬікелей ɵԕɩал еɬɬі. Бұл бейбіɬɲілікɬіқɨлдаɭ ɦеɧқаɭіɩɫіздікɬіқаɦɬаɦаɫɵз еɬɭ ɫалаɫɵɧда біɪɧеɲе ɯалɵԕаɪалɵԕ ұйɵɦдаɪ аɪаɫɵɧда өзіɧдік «еңбек бөліɧіɫіɧе» ɧегізделгеɧ біɬіɦгеɪɲілікɬің соңғы үлгіɫіɧіңқалɵɩɬаɫɭɵɧа ɬүɪɬкі бɨлдɵ. Егеɪ де НАТО-ɧɵң Кɨɫɨвɨдаԑɵ біɬіɦгеɪɲілік ɨɩеɪаɰиɹɫɵɧɵң ұйԑаɪԑаɧдɵлɵԑɵ кең ɬаɪалԑаɧ ɬалԕɵлаɭԑа ұɲɵɪаɫа, кеɪіɫіɧɲе, Аɭԑаɧɫɬаɧдаԑɵ ɨɩеɪаɰиɹ ɦүдделі ɬаɪаɩɬɵң келіɫіɦіɧің бɨлɭɵ ɧегізіɧде жүɪгізілгеɧдігі жԥɧе бұл ұйɵɦɧɵң біɬіɦгеɪɲілікɬің ɧегізгіқаԑидаɬɵɧ ұɫɬаɧԑаɧдɵԑɵɧɵң айԕɵɧ дԥлелі бɨлдɵ. НАТО-ɧɵң Аɭԑаɧɫɬаɧдаԑɵ ɨɩеɪаɰиɹɫɵ Сɨлɬүɫɬікаɬлаɧɬикалɵԕ ɨдаԕɬɵңқɵɪԑи-ԕабаԕ ɫɨԑɵɫɵɧаɧ кейіɧгі жаԣаɧдɵԕ ɧиеɬɬеɪіɧің айԕɵɧ көɪіɧіɫі бɨлдɵ. Сɨлɬүɫɬікаɬлаɧɬикалɵԕ ɨдаԕ өз ɬаɪиɯɵɧда алԑаɲ ɪеɬ дԥɫɬүɪлі жаɭаɩкеɪɲілік аɭɦаԑɵɧаɧ ɬɵɫ айɦаԕɬа ɯалɵԕаɪалɵԕ ɨɩеɪаɰиɹ жүɪгізɭ жаɭаɩкеɪɲілігіɧ өз ɦɨйɧɵɧа алдɵ. Одаԕɬɵң Аɭԑаɧɫɬаɧдаԑɵ ɨɩеɪаɰиɹɫɵ ɦеɧқаԕɬɵԑɵɫɬаɧ кейіɧгі жаԑдайдɵ ɨɪɧɵԕɬɵɪɭ ұжɵɦдɵԕқаɭіɩɫіздікɬіқаɦɬаɦаɫɵз еɬɭге жԥɧеқазіɪгі кезде баɫɬɵқаɭіɩɬеɪдің біɪі бɨлɵɩ ɬабɵлаɬɵɧ ɯалɵԕаɪалɵԕ лаңкеɫɬікɩеɧ күɪеɫкеқаɬɵɫɬɵ НАТО-ɧɵң кɨɧɰеɩɬɭалдɵ көзԕаɪаɫɵ өзгеɪіɫіɧің іɫ жүзіɧде жүзеге аɫɵɪɵлɭɵɧɵң айԑаԑɵ бɨлдɵ. 2003 жɵлдаɧ беɪі Сɨлɬүɫɬікаɬлаɧɬикалɵԕ ɨдаԕ Бұұ ɦаɧдаɬɵ бɨйɵɧɲа ɯалɵԕаɪалɵԕқаɭіɩɫіздікке жԥɪдеɦдеɫɭ күɲɬеɪіɧ (ХԔЖК) баɫԕаɪɵɩ келеді. Алԑаɲԕɵ кезде ɯалɵԕаɪалɵԕқаɭіɩɫіздікке жԥɪдеɦдеɫɭ күɲɬеɪі алдɵɧда Кабɭл ɦеɧ жаԕɵɧ ɨɪɧалаɫԕаɧ аɭдаɧдаɪдақаɭіɩɫіздікɬіқаɦɬаɦаɫɵз еɬɭге жԥɪдеɦдеɫɭ ɦіɧдеɬі ɬұɪдɵ. Кейіɧгі Бұұ-ɧɵңқаɭіɩɫіздік кеңеɫіқабɵлдаԑаɧ ɪезɨлɸɰиɹлаɪɵ ɯалɵԕаɪалɵԕқаɭіɩɫіздікке жԥɪдеɦдеɫɭ күɲɬеɪіɧе ɦеɦлекеɬɬің баɫԕа да аɭдаɧдаɪɵɧда ɨɪɬалɵԕ үкіɦеɬɬің билікқұзɵɪеɬɬілігіɧ кеңейɬɭді, ɦеɦлекеɬɬің даɦɭɵ ɦеɧқайɬақалɩɵɧа келɭіɧеқɨлдаɭ көɪɫеɬɭді жүкɬеді. НАТО ɦеɧ ХԔЖК Бұұ-ɧɵң Аɭԑаɧɫɬаɧдаԑɵ ɦиɫɫиɹɫɵɦеɧ, ɫɨɧдай-аԕ ɦеɦлекеɬɬік баɫԕаɪɭ, жаԑдайдɵқалɩɵɧа келɬіɪɭ ɦеɧ ɬұɪаԕɬаɧдɵɪɭ бɨйɵɧɲа жұɦɵɫ жүɪгізіɩ ɨɬɵɪԑаɧ баɫԕа да ɯалɵԕаɪалɵԕқұɪɵлɵɦдаɪɦеɧ ɬɵԑɵз ɵԕɩалдаɫɭда. Аɬаɩ өɬілгеɧɬɵԑɵзɵԕɩалдаɫɬɵԕ Аɭԑаɧɫɬаɧда да, Бұұ ɦеɧ НАТО елдеɪіɧің аɫɬаɧалаɪɵɧда да ɬүɪлі ɮɨɪɦаɬɬа жүзеге аɫɭда. Бұл ɯалɵԕаɪалɵԕқаɭɵɦдаɫɬɵԕ бекіɬкеɧ Аɭԑаɧ келіɫіɦіɧің ɨɪɵɧдалɭɵɧа баԕɵлаɭдɵ жүзеге аɫɵɪаɬɵɧ үйлеɫɬіɪɭ ɦеɧ ɦɨɧиɬɨɪиɧг жөɧіɧдегі біɪіккеɧ кеңеɫке ɦүɲе бɨлɭдɵ, Аɭԑаɧɫɬаɧ үкіɦеɬіɧіңқаɬɵɫɭɵɦеɧ айɦаԕɬаɪдɵқалɩɵɧа келɬіɪɭ ɬɨɩɬаɪɵɧɵң аɬԕаɪɭɲɵ баɫ кɨɦиɬеɬіɧде, ɫɨɧɵɦеɧқаɬаɪ Аɭԑаɧɫɬаɧ ɦеɧ ɯалɵԕаɪалɵԕқаɭɵɦдаɫɬɵԕ біɪгеқаɬɵɫаɬɵɧ баɫԕа да ɨɪгаɧдаɪда біɪлеɫкеɧ ɬөɪаԑалɵԕ еɬɭдіқаɦɬидɵ.қазіɪгі ɬаңда баԕɵлаɭԑа бɨлаɬɵɧ Аɭԑаɧɫɬаɧдаԑɵ ɫалɵɫɬɵɪɦалɵ ɬұɪаԕɬɵлɵԕԕақаɪаɦаɫɬаɧ, бұл аɭɦаԕɬаԑɵ іɲкіɫаɹɫи жаԑдайɵɧ ɧе ɯалɵԕаɪалɵԕқаɭіɩɫіздікке жԥɪдемдеɫɭ күɲɬеɪінің, не НАТО-нɵң іɫ жүзінде ɬолɵԕɬай баԕɵлай алмай жаɬԕандɵԑɵн айɬɵɩ көɪɫеɬкен жөн. Бұл елдіңқазіɪгі дамɭɵндаԑɵ белгілі біɪ жаԑɵмдɵ ɬұɫɬаɪ аɹɫɵнда ɫɵɪɬԕɵ жԥне іɲкі ɬԥɭекелдеɪге ұɲɵɪайɬɵн ԥɫкеɪи-ɫаɹɫи жаԑдайɵ ɲиеленіɫɬі ɫиɩаɬɵн ɫаԕɬаɩ оɬɵɪ жԥне де жаԑдайдɵң ɬұɪаԕɬанɭɵнда НАТО негізгі ɪөлді ойнайдɵ деɩ айɬɭ еɪɬе. Аɭԑанɫɬаннɵң бейбіɬɲілік, іɲкі ɬɵнɵɲɬɵԕ ɩен ɷкономикалɵԕқайɬа жаңаɪɭԑа баԑɵɬɬалԑан жолԑа ɬүɫɭ мԥɫелеɫіқайɲɵлɵԕɬɵ болɵɩ ɬабɵладɵ. Соԑɵɫɬан кейінгі жаԑдайдаԑɵ ең маңɵздɵɫɵ – бұл Аɭԑанɫɬан ɬөңіɪегіндегі жаԣандɵԕ жԥне аймаԕɬɵԕ жаԑдайдɵң елеɭлі өзгеɪɭі болɵɩ ɬабɵладɵ.қазіɪгі ɬаңда Аɭԑанɫɬандаԑɵ жаԑдайԑа ɲеɲɭɲі ɵԕɩал еɬɭқаɭԕаɪɵ баɪ ɬүɪлі ɫаɹɫи күɲɬеɪ аɪаɫɵндаԑɵқаɪама-ԕайɲɵлɵԕɬаɪдɵң ɭɲɵԑɭ мүмкіндігі үлкенқаɭіɩ ɬөндіɪɭде.қоɪɵɬɵндɵлай келе, жоԑаɪɵда аɬаɩ өɬілген Бұұ мен НАТО-нɵң іɫ жүзіндегі ɵԕɩалдаɫɭ мɵɫалдаɪɵ негізінде ԥɪ ұйɵмнɵңɪөліменміндеɬɬеɪіндегіайɵɪмаɲɵлɵԕ аɬалԑан ұйɵмдаɪдɵң белгілі біɪ аймаԕɬа да жԥне ɬұɬаɫɬай ɯалɵԕаɪалɵԕқаɭіɩɫіздік кеңіɫɬігінде де ɵнɬɵмаԕɬаɫɬɵԕ ԥлеɭеɬін айɬаɪлɵԕɬай ɲекɬеɩ оɬɵɪ деɩқоɪɵɬɵндɵ жаɫаɭԑа бола- дɵ. ұйɵмдаɪдɵң біɬімгеɪɲілік ɫалаɫɵндаԑɵ өзаɪа ԥɪекеɬɬеɫɭінің ɫаɪаɩɬамаɫɵ ɪеɫми ɬүɪде жаɪиɹланԑан ɵнɬɵмаԕɬаɫɬɵԕ деңгейі іɫ жүзіндегі жүзеге аɫɵɪɵлаɬɵн ɵԕɩалдаɫɬɵԕɬɵң мазмұнɵна ɫԥйкеɫ келмейɬіндігін көɪɫеɬɭге мүмкіндік беɪеді. Жалɩɵ алԑанда, Бұұ мен Солɬүɫɬікаɬланɬикалɵԕ одаԕɬɵң өзаɪақаɪɵмԕаɬɵнаɫɬаɪɵ «ԕɵɪԑи-ԕабаԕ ɫоԑɵɫɵнɵң» аɹԕɬалɭɵмен елеɭлі өзгеɪіɫɬеɪге ұɲɵɪадɵ. 1990 жɵлдаɪдан баɫɬаɩ Одаԕɬɵ өзгертілген ɲɵнайɵлɵԕԕа бейімдеɭ, Баɬɵɫ ɫаɹɫаɬɵндаԑɵ жԥне ɬұɬаɫɬай ɯалɵԕаɪалɵԕқаɬɵнаɫɬаɪдаԑɵ өзгертілген ɪөлін айԕɵндаɭ бойɵнɲа ɬүɪлі баɫɬамалаɪ жүзеге аɫɵɪɵлɵɩ оɬɵɪ. АԔШ-ɬаԑɵ 2001 жɵлдɵң 11қɵɪкүйегінде оɪɵн алԑан лаңкеɫɬік оԕиԑалаɪдан кейін НАТОда ɫɬɪаɬегиɹлаɪдɵ, ɬакɬика мен ԥɫкеɪи-ɫаɹɫи ԥлеɭеɬɬі аɭԕɵмɵ менқаɪԕɵндɵлɵԑɵн болжаɭқиɵнԑа ɫоԑаɬɵн ɯалɵԕаɪалɵԕқаɭіɩɫіздік жаԑдайɵнɵң өзгеɪɭіне бейімдеɭ маԕɫаɬɵнда көɩɫаɬɵлɵ ɬɪанɫɮоɪмаɰиɹлɵԕ үдеɪіɫ жүɪɭде. Жүйелі ɬɪанɫɮоɪмаɰиɹ жолɵна ɬүɫкен НАТО ұзаԕ меɪзімді болаɲаԕɬа өзінің өміɪ ɫүɪɭін ɬоԕɬаɬɩай, одан ԥɪі дамɭɵн жалԑаɫɬɵɪаɬɵндɵԑɵ айԕɵн көɪінеді.қазіɪгі ɬаңда НАТО диɩломаɬиɹлɵԕқұɪалдаɪ менқоԑамдɵԕ диɩломаɬиɹнɵ, ɪеɫми жԥне бейɪеɫми меɯанизмдеɪдіқамɬиɬɵн ɫаɹɫиқұɪалдаɪдɵң жиɵнɬɵԑɵнқолданɭда, ал ԥɫкеɪи-ԕоɪԑанɵɫɬɵԕ ɫиɩаɬɬаԑɵ дԥɫɬүɪлі міндеɬɬеɪге біɬімгеɪɲілік миɫɫиɹлаɪ, гɭманиɬаɪлɵ ɫиɩаɬɬаԑɵ оɩеɪаɰиɹлаɪ кеɲені жԥне ɬүɪліқаɪɭɫɵздандɵɪɭ, ԑɵлɵми, гɭманиɬаɪлɵԕ, ɷкологиɹлɵԕ баԑдаɪламалаɪқоɫɵлдɵ. Оɫɵлайɲа, алɶɹнɫɬɵң ɫɬɪаɬегиɹлɵԕ белɫенділігінің геогɪаɮиɹлɵԕ ɲекаɪалаɪɵнɵң кеңеɸіқазіɪгі ɯалɵԕаɪалɵԕқаɭіɩɫіздік жүйеɫінің маңɵздɵ ɮакɬоɪɵ ɪеɬінде нɵԑаɸɵна алɵɩ келді. Бүгінгі күні Бұұ мен НАТОқаɭіɩɫіздікɬіңқазіɪгіқɵɪ көɪɫеɬɭлеɪі ɫиɹԕɬɵ күɪделі мԥɫелелеɪ бойɵнɲа өзаɪа ɵԕɩалдаɫɬɵԑɵн дамɵɬɵɩ оɬɵɪɫа да, ɵнɬɵмаԕɬаɫɬɵԕɬɵң нԥɬижелеɪі ɠɟɬɤіɥіɤɫіɡ ɞɟɩқɨɪɵɬɵɧɞɵɥɚɭԑɚ ɛɨɥɚɞɵ ұɣɵɦɞɚɪɞɵң ɬԥɠіɪɢɛɟ ɠүɡіɧɞɟɝі өɡɚɪɚқɚɪɵɦ-ԕɚɬɵɧɚɫɬɚɪɵ ɪɟɫɦɢ ɬүɪɞɟ ɠɚɪɢɹɥɚɧԑɚɧ ɫɬɪɚɬɟɝɢɹɥɵԕ ɫɟɪіɤɬɟɫɬіɤɤɟ ɫԥɣɤɟɫ ɤɟɥɦɟɣɞі ɨɥɚɪɞɵң ɚɬԕɚɪɵɦɞɵԕ ɚɥɦɚɫɬɵɪɭɲɵɥɵԑɵ ɚɪɬɵɩ ɤɟɥɟɞі ɠԥɧɟ ɛұɥ ɛіɬіɦɝɟɪɲіɥіɤ ɠԥɧɟқɚɭіɩɫіɡɞіɤɬің ɠɚңɚқɚɭіɩԕɚɬɟɪɥɟɪіɦɟɧ ɤүɪɟɫɭ ɫɢɹԕɬɵ ԥɪɟɤɟɬ ɟɬɭ ɫɚɥɚɥɚɪɵɧɞɚ ɞɟɫɬɪɭɤɬɢɜɬі ɛԥɫɟɤɟɥɟɫɬіɤɷɥɟɦɟɧɬɬɟɪіɧіңɩɚɣɞɚɛɨɥɭɵɧɚɚɥɵɩɤɟɥɭіɦүɦɤіɧ
|
584 |
Ол білім беру жүйелерін басқару теориясы мен әдістерін, түрлі мәселелер себептерін диагностикалау технологияларын, олардың алдын-алу және шешуді, . Қазіргі таңда еліміздің қоғамы серпінді экономикалық және әлеуметтік дамуға бағытталған. Бұл дамудың маңызды факторы білім беру болып табылады, өйткені ХХІ ғасырда әрбір тұлға түрлі ғылымның салаларынан хабары болып, сонымен қатар өзін-өзі тәрбиелеу және өзін-өзі жетілдіру дағдыларына ие болуы керек. Осыған орай, болашақ қоғам жоғарғы оқу орындарындағы болашақ педагог мамандарын даярлау жүйесінің сапасына, оның қарқындылығы мен ұтқырлығына тікелей байланысты болады. Қазақстанның барлық жоғары оқу орындарындағы білім сапасын арттыру мәселесі бүгінгі таңда тың мәселе, себебі заманауи тенденциялардың және сандық технологиялардың үздіксіз дамуы болашақ педагогтерді даярлауына барынша ықпал ету үстінде. Біздің ойымызша, Кайдзен технологиясы білім беретін оқу ұйымдарының білімі мен бизнестің арасындағы алшақтықты жою үшін көпір құра алады және «» мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асыруға айтарлықтай үлес қоса алады. Кайдзен технологиясын барлық салаларда қолдануға болады, әсіресе оны білім беру процесін жетілдіру үшін қолдану қажет.
|
TEXT
|
kaz
|
partial
|
процесін маңызды болады, факторы оқу тенденциялардың мен және өзін-өзі еліміздің әрбір ғасырда олардың қоғам қатар сапасын себебі жетілдіру мен дамудың болуы қажет. арасындағы әсіресе салаларынан болашақ қарқындылығы қоса болашақ беру тікелей себептерін орай, алады беру түрлі бүгінгі орындарындағы көпір ықпал білім алады. үздіксіз бағытталған. оқу заманауи білім технологиясы Біздің мәселелер шешуді, оқу сапасына, хабары табылады, беретін даярлауына түрлі мемлекеттік үшін орындарындағы алшақтықты қоғамы Қазіргі тәрбиелеу дағдыларына таңда болып жоғарғы болады. асыруға алдын-алу жүйесінің және әлеуметтік технологиясын дамуы Кайдзен Кайдзен ХХІ «» даярлау ұйымдарының үшін қолдану әдістерін, керек. жою мамандарын жүзеге болашақ тың педагогтерді технологиялардың білімі болып, барлық теориясы . ғылымның өзін-өзі Осыған байланысты
|
585 |
Қауіпсіздік шараларын жүзеге асыру мақсатында, кез-келген сауда орталықтарының жұмыстарын қолдан келгенше аз уақыт мерзімінде цифрлық технология мүмкіндіктерін пайдалана отырып, автоматтандыру қажеттілігі туындады. Сол себепті, біздің зерттеу жұмысымыз: үйде отырған өнер адамдарының, оның ішінде сурет, бейнелеу өнері саласында жұмыс жасайтын профессорлық-педагогтар құрамы, мұғалімдер, әр-түрлі деңгейде білім алып жатқан білімгерлерлер, тіпті сурет салумен айналысатын мектеп және балабақша жасындағы балаларға – сурет салуға арналған қажетті оқу құралдарды электрондық дүкендерден сатып алуға болатын мүмкіндіктер жасауға арналады. Міне осындай туындаған мәселелерді қалай шешуге болады? - деген оймен біз мақаламызды, өзіміздің зерттеп жүрген жұмысымызды жедел түрде күнделікті тұтытушыларға енгізудің қажеттілігін байқай отырып, көпшілік қауымға жариялағанды дұрыс деп есептедік. Біздің өткен жылдан бастап, елімізде заман талабына сай, электрондық сауда жасауды игеру жөнінде қарастырып жатқан зерттеу жұмысымызды, биылғы жылғы жағдай одан әрі тереңдеп зерттеуді талап етуде, мұның өзі біздің *зерттеу жұмысымыздың өзекті* екендігінің дәлелі болып табылады. Біздің зертттеу жұмысымыздың бағытында: **««**Рухани жаңғыру» аясында ІТ технологияларды қолданып электронды сауда жасауды ұйымдастыру мәселелері» және **«**Қазақстанда электрондық сауда жасауды ұйымдастырудың мазмұндық құрылымы» – деп аталатын тақырыптарында мақалалар жариялаған болатынбыз. Аталған мақалаларға қысқаша тоқталып өтер болсақ, алғашқы мақаламызда қазіргі заманауи талаптарға сай компьютерлік техника мен технологиялардың мол мүмкіндіктерінің білім беру саласында қолданысқа енуінің бүгінгі күнгі маңызды да, өзекті мәселелердің бірі екендігі айтылады. Осындай өзекті мәселелерді шешу және оны жүзеге асыру мақсатында Елбасы «Болашаққа бағдар: «Рухани жаңғыру» мемлекеттік бағдарламасы бойынша бірқатар ірі жобалар ұсынған болатын. Онда қоғамның және әрбір қазақстандықтың санасын жаңғыртудың бірнеше бағытын атап өтті: ең бастысы *ұлттық код* пен *ұлттық мәдениетті сақтау* болды. Ендігі жерде өз зерттеулеріміздің негізгі арқауы ретінде *«Болашаққа бағдар: «Рухани жаңғыру»* мемлекеттік бағдарламасы бойынша жүргізілген сараптамаларға талдау жасалады [1]. Сонымен қатар, онда: Қазақстанда заманауи тұрғыдағы электрондық сауданы дамытудың қажеттіліктері теориялық және тәжірибелік тұрғыда негізделеді; электрондық сауда жасау жөніндегі негізгі ұғымдарға сипаттамалар беріледі; саудалық қызметтер» ұғымы терминін қолдану туралы ұсыныс құқықтық тұрғыда негізделеді; электрондық коммерцияны құқықтық реттеу саласында қолданылатын негізгі түсініктер ге, атап айтар болсақ: «электрондық сауда», «электрондық мәміле», «электрондық құжат» және т.б. ұғымдар анықталып, олардың мазмұны ашылады [2]. Біздің зерттеу жұмысымыз электрондық сауданы заман талабына сай жетілдіру мен дамыту барысында ҚР-ның жарияланған жаңа заңнамаларына негізделіп жасалып отыр. Атап өтер болсақ, оның бірі 2018-жылдың 3-тамызында қабылданған «Электрондық сауда алаңдарының жұмыс істеуін қоса алғанда, электрондық сауданы жүзеге асыру қағидаларын бекіту туралы» заңы [3]. Ендігі жерде жоғарыда аталып өткен **«**Қазақстанда электрондық сауда жасауды ұйымдастырудың мазмұндық құрылымы» – деп аталатын тақырыпта жарияланған мақалада: біздің зерттеу жұмысымыздың бағытында алыс және жақын шетелдерде және өзіміздің елімізде IT технологияларды пайдаланып жүргізілген ғалымдардың ғылыми-зерттеу жұмыстарына салыстырмалы талдаулар жасалады; зерттеу жұмысымызда қарастырылған ғылыми әдебиеттер мен интернет ресурстары жинақтастырылғаны айтылған; сонымен қатар, Қазақстанда IT технологиялардың мүмкіндіктерін қоладанып электрондық сауданың даму жағдайлары мен тағы да басқа бірқатар маңызды мағлұматтар қарастырылған [4]. Зерттеу жұмысымыз бағытындағы жасалған жұмыстарымызға қысқаша тоқталдық, ендігі жерде зерттеу жұмысымыздың қорытынды бөлімінде қарастырылатын шешуші жұмыстарымыз жайында баяндайық. Мұнда біз «Электрондық сауда жасауға арналған Өner art studio-ның «Лавка художника» шағын интернет-дүкенін жасауды ұйымдастыру жолдары» -деп аталатын мақаламызды жалғастырайық. Бұл жерде қазақша зерттеу жұмысында тәжірибе жүргізетін дүкеннің атау неге орысша қойылған? – деген сұрақтың туындауы заңды құбылыс болып есептеледі. «Лавка художника» - деп атауымыздың себебі, астанамызда өздеріңіз көріп жүргендей жалпы жастар түгілі, орта және егде жастағы азаматтарымыз бен азаматшаларымыз қазақша сөздің мағынасына түсінбейді. Сол себепті, жалпы халыққа түсінікті деп жасадық. Енді біз осы шағын суретшілерге арналған дүкеннен қалай электрондық сауда жасауға болатын жағдайлармен таныстырайық. Интернет-дүкен құру шын мәнінде сайт құрумен бірдей болды. Сайт пен интернетдүкеннің айырмашылығы тек прайс-парақтың болуы және тапсырысты жүзеге асыру мүмкіндігі болып табылады. Демек, интернет-дүкен құру, сайт құру сияқты ережелерге бағынады және соңғы нәтиже қандай болып шығатыны тек сайт әзірлеушіге байланысты. Oner Art studio – өнер мектебіне жасап жатқан шағын интернет-дүкеніміз Wix.com платформасында жасалған. Бұл платформаға тоқталып кететін болсақ: Wix.com - drag-and-drop құралдарының көмегімен HTML5-те сайттар мен олардың мобильді нұсқаларын құрастыруға мүмкіндік беретін интернет-жобаларды құру және дамыту үшін Scala-да жазылған халықаралық бұлтты платформа. Wix немесе басқа компаниялар әзірлеген бағдарламалар есебінен сайттардың функционалдығын кеңейтуге болады. Мысалы, әлеуметтік желілердің плагиндерін, онлайнсауда және электрондық таратуларға арналған құралдарды, байланыс түрлерін, блогтарды және т.б. қосуға мүмкіндіктер бар. Қызмет ағылшын, орыс, француз, неміс, итальян, испан, португал, поляк, жапон, корей және түрік тілдерінде қолжетімді болып отыр. Wix – Premium бизнес-моделі бойынша жұмыс істейді, сайттарды тегін құруға және оларды дамытуға мүмкіндік береді. Мысалы, Premium тарифтері сайтқа өз доменін қосуға, Wix баннерлерін жоюға, онлайн-дүкенді қосуға, деректерді сақтау үшін қосымша орын алуға, жарнамаға арналған купондарды және тағы басқа да мүмкіндіктер береді. Бұл палтформа пайдалануға өте оңай әрі жеңіл. 2012-жылдың наурыз айында Wix – Adobe Flash-ті ауыстырған HTML5-те жаңа сайт редакторын іске қосты. Сонымен қатар, Flash редакторы қолдауды жалғастырды, бірақ, барлық жаңа пайдаланушылар HTML5-платформасына жіберілді. 2013-жылдың ақпан айында Wix 25 миллион пайдаланушыны тартуға және 2012-жылы 60 миллион доллар табуға мүмкіндік беретін HTML5-ке сәтті көшу туралы мәлімдеді. 2013-жылдың тамыз айында 35 миллионнан астам адам сайттар құру үшін Wix пайдаланды. 2014-жылдың наурыз айындағы мәліметтер бойынша Wix абоненттерінің базасы 45 миллионнан астам адамды құрады. 2016 жылға қарай Wix пайдаланушыларының саны 85 миллион адамнан асты. Бұл интернет дүкенді жасау үшін рұқсатымен өнер мектебіндегі шағын дүкенді көріп, сол дүкендегі бар тауарларды бағасы мен қоса жинақтадым. Ең бірінші WIX платформасында дайын шаблондар арқылы дизайн таңдадым. Қаласаңыз өзіңіз жасауға да болады. Келесі қажетті мәліметтерді енгіздім, яғни тауарлар қандай болады және кімдерге арналған тауарлар бар осы жайлы мәліметтер енгізілді. Бұдан кейін осы интернет дүкеніне www.lavkahudozhnik.info осы доменді сайтпен біріктірдім. Сайттың әрбір бетін жасауға HTML платформасындағы тегтер пайдаланылды. Интернет-дүкен жұмыс жасауы үшін мына екі шарт орындалу керек: *Біріншіден,* пайдаланушы сайтқа кіріп, тапсырысты қалай төлей алады, жеткізу шарттары мен мерзімі және т. б. қандай нақты ақпарат алуы тиіс. *Екіншіден,* пайдаланушы үшін өзіне қажетті тауарды ыңғайлы және жылдам іздеу қажет, өйткені бәрі интернетке шектеусіз қол жеткізе алмайды. Жоғарыда айтылғандардан көрініп тұрғандай, болашақ интернет-дүкеннің формасы толығымен сатылатын тауарға байланысты. Бұл жағдайда Интернет ақпаратты сатып алушыға жеткізу және оның тауар туралы ақпарат алу тәсілі ретінде қолданылады. Егер дүкен жасаушы оны дүкен бөлімшелері арасындағы ішкі ақпарат алмасу ортасы ретінде пайдалануды шешпесе, дүкеннің негізгі бөлігі ешқандай да интернетке қатысты емес болып шығады. Дүкеннің негізі осы каталогтағы сайтты жариялау жүйесі және тауарлары. Интернет-дүкен WWW.Lavkahudozhnika.info арнайы суретшілерге, оқушыларға, студенттерге, балабақшада, орта және кәсіби мектептерде оқитын суретшілерге арналған тауарларды алуға және . Бұл сайт қазіргі біздің төтенше жағдай кезінде . Сайтты әзірлеу кезінде сатып алушылардың аудиториясына тауарларды жіктеу туралы қалыптасқан ұсыныстар ескерілді. Дүкен каталогында мынадай бөлімдер бар:" Басты бет","Суретшілерге арналған тауарлар"," Оқушыларға арналған тауарлар"," Біз туралы"," Байланысу үшін" - бөлімдерінен тұрады. Интернет-дүкенде сатып алу процесі үш кезеңнен тұрады: қажетті тауарды іздеу, оны себетке жіберу және тапсырысты рәсімдеу. Бұл үдерістердің барлығы дүкен сайтында орын алады, бірақ олар "тапсырысты жіберу" батырмасын басумен және сатып алушының тауарды себеткесалып және ол туралы деректердің дүкеннің менеджерлеріне түсуімен аяқталады. Тауарды сатып алу үшін ең бірінші тауарды себетке саласыз, сатып алғыңыз келетін тауардың неше данасын сатып алатыныңызды белгілейсіз, сатып алушы өзінің аты-жөнін, электронды почтасын, мекен-жайын еңгізуі керек және төлемді қалай жалғастыру керектігін енгізеді. Сонда сізге почтаңызға тапсырыстың нөмірі беріледі және жеткізіп беру қанша уақытта орындалатынын почтаңызға жіберіледі. Әлемдік желі (WWW - world wide web) ақпараттық төңкерісті жүзеге асырды. WWW-сайттар тұтынушыны кез-келген ақпаратты оңай әрі тез алуға мүмкіндігі бар. Біздің ұсынып отырған мақаламыз келешекте, электрондық сауданы жасау мүмкіндіктеріне жол ашады. Сонымен қатар, бұл дүкеннен арнайы суретшілерге, оқушыларға, студенттерге, балабақшада, орта және кәсіби мектептерде оқитын суретшілерге арналған тауарларды алуға және .Осы дүкенмен жұмыс жасай отырып, үлкен дүкендермен электрондық сауда жасауды ұйымдастыруға болатынына көзімізіді жеткіздік.
|
TEXT
|
kaz
|
paraphrase
|
Қауіпсіздік шараларын жүзеге асыру мақсатында, кез-келген сауда орталықтарының жұмыстарын қолдан келгенше аз уақыт мерзімінде цифрлық жүйе мүмкіндіктерін пайдалана отырып, технологиялық басқару қажеттілігі туындады. Сол себепті, біздің талдау жұмысымыз: үйде отырған өнер адамдарының, оның ішінде сурет, бейнелеу өнері саласында жұмыс жасайтын профессорлық-педагогтар құрамы, мұғалімдер, әр-түрлі деңгейде таным алып жатқан білімгерлерлер, тіпті сурет салумен айналысатын мектеп және балабақша жасындағы балаларға – сурет салуға арналған қажетті оқу құралдарды электрондық дүкендерден сатып алуға болатын мүмкіндіктер жасауға арналады. Міне осындай туындаған мәселелерді қалай шешуге болады? - деген оймен біз мақаламызды, өзіміздің зерттеп жүрген жұмысымызды жедел түрде күнделікті тұтытушыларға енгізудің қажеттілігін байқай отырып, көпшілік қауымға жариялағанды дұрыс деп есептедік. Біздің өткен жылдан бастап, елімізде заман талабына сай, электрондық сауда жасауды игеру жөнінде қарастырып жатқан талқылау жұмысымызды, биылғы жылғы жағдай одан әрі тереңдеп зерттеуді талап етуде, мұның өзі біздің *зерттеу жұмысымыздың өзекті* екендігінің дәлелі болып табылады. Біздің зертттеу жұмысымыздың бағытында: **««**Рухани жаңғыру» аясында ІТ технологияларды қолданып электронды сауда жасауды ұйымдастыру мәселелері» және **«**Қазақстанда электрондық сауда жасауды ұйымдастырудың мазмұндық құрылымы» – деп аталатын тақырыптарында мақалалар жариялаған болатынбыз. Аталған мақалаларға қысқаша тоқталып өтер болсақ, алғашқы мақаламызда қазіргі заманауи талаптарға сай компьютерлік техника мен технологиялардың мол мүмкіндіктерінің таным беру саласында қолданысқа енуінің бүгінгі күнгі маңызды да, өзекті мәселелердің бірі екендігі айтылады. Осындай өзекті мәселелерді шешу және оны жүзеге асыру мақсатында Елбасы «Болашаққа бағдар: «Рухани жаңғыру» мемлекеттік бағдарламасы бойынша бірқатар ірі жобалар ұсынған болатын. Онда қоғамның және әрбір қазақстандықтың санасын жаңғыртудың бірнеше бағытын атап өтті: ең бастысы *ұлттық код* пен *ұлттық мәдениетті сақтау* болды. Ендігі жерде өз зерттеулеріміздің негізгі арқауы ретінде *«Болашаққа бағдар: «Рухани жаңғыру»* мемлекеттік бағдарламасы бойынша жүргізілген сараптамаларға сараптама жасалады [1]. Сонымен қатар, онда: Қазақстанда заманауи тұрғыдағы электрондық сауданы дамытудың қажеттіліктері теориялық және тәжірибелік тұрғыда негізделеді; электрондық сауда жасау жөніндегі негізгі ұғымдарға сипаттамалар беріледі; саудалық қызметтер» ұғымы терминін қолдану туралы ұсыныс құқықтық тұрғыда негізделеді; электрондық коммерцияны құқықтық реттеу саласында қолданылатын негізгі түсініктер ге, атап айтар болсақ: «электрондық сауда», «электрондық мәміле», «электрондық құжат» және т.б. ұғымдар анықталып, олардың мазмұны ашылады [2]. Біздің талдау жұмысымыз электрондық сауданы заман талабына сай жетілдіру мен дамыту барысында ҚР-ның жарияланған өзгертілген заңнамаларына негізделіп жасалып отыр. Атап өтер болсақ, оның бірі 2018-жылдың 3-тамызында қабылданған «Электрондық сауда алаңдарының жұмыс істеуін қоса алғанда, электрондық сауданы жүзеге асыру қағидаларын бекіту туралы» заңы [3]. Ендігі жерде жоғарыда аталып өткен **«**Қазақстанда электрондық сауда жасауды ұйымдастырудың мазмұндық құрылымы» – деп аталатын тақырыпта жарияланған мақалада: біздің талдау жұмысымыздың бағытында алыс және жақын шетелдерде және өзіміздің елімізде IT технологияларды пайдаланып жүргізілген ғалымдардың ғылыми-зерттеу жұмыстарына салыстырмалы талдаулар жасалады; жұмыс жұмысымызда қарастырылған ғылыми әдебиеттер мен интернет ресурстары жинақтастырылғаны айтылған; сонымен қатар, Қазақстанда IT технологиялардың мүмкіндіктерін қоладанып электрондық сауданың даму жағдайлары мен тағы да басқа бірқатар маңызды мағлұматтар қарастырылған [4]. Зерттеу жұмысымыз бағытындағы жасалған жұмыстарымызға қысқаша тоқталдық, ендігі жерде талқылау жұмысымыздың қорытындылау бөлімінде қарастырылатын шешуші жұмыстарымыз жайында баяндайық. Мұнда біз «Электрондық сауда жасауға арналған Өner art studio-ның «Лавка художника» шағын интернет-дүкенін жасауды ұйымдастыру жолдары» -деп аталатын мақаламызды жалғастырайық. Бұл жерде қазақша талқылау жұмысында тәжірибе жүргізетін дүкеннің атау неге орысша қойылған? – деген сұрақтың туындауы заңды құбылыс болып есептеледі. «Лавка художника» - деп атауымыздың себебі, астанамызда өздеріңіз көріп жүргендей жалпы жастар түгілі, орта және егде жастағы азаматтарымыз бен азаматшаларымыз қазақша сөздің мағынасына түсінбейді. Сол себепті, жалпы халыққа түсінікті деп жасадық. Енді біз осы шағын суретшілерге арналған дүкеннен қалай электрондық сауда жасауға болатын жағдайлармен таныстырайық. Интернет-дүкен құру шын мәнінде сайт құрумен бірдей болды. Сайт пен интернетдүкеннің айырмашылығы тек прайс-парақтың болуы және тапсырысты жүзеге асыру мүмкіндігі болып табылады. Демек, интернет-дүкен құру, сайт құру сияқты ережелерге бағынады және соңғы нәтиже қандай болып шығатыны тек сайт әзірлеушіге байланысты. Oner Art studio – өнер мектебіне жасап жатқан шағын интернет-дүкеніміз Wix.com платформасында жасалған. Бұл платформаға тоқталып кететін болсақ: Wix.com - drag-and-drop құралдарының көмегімен HTML5-те сайттар мен олардың мобильді нұсқаларын құрастыруға мүмкіндік беретін интернет-жобаларды құру және дамыту үшін Scala-да жазылған халықаралық бұлтты платформа. Wix немесе басқа компаниялар әзірлеген бағдарламалар есебінен сайттардың функционалдығын кеңейтуге болады. Мысалы, әлеуметтік желілердің плагиндерін, онлайнсауда және электрондық таратуларға арналған құралдарды, байланыс түрлерін, блогтарды және т.б. қосуға мүмкіндіктер бар. Қызмет ағылшын, орыс, француз, неміс, итальян, испан, португал, поляк, жапон, корей және түрік тілдерінде қолжетімді болып отыр. Wix – Premium бизнес-моделі бойынша жұмыс істейді, сайттарды тегін құруға және оларды дамытуға мүмкіндік береді. Мысалы, Premium тарифтері сайтқа өз доменін қосуға, Wix баннерлерін жоюға, онлайн-дүкенді қосуға, деректерді сақтау үшін қосымша орын алуға, жарнамаға арналған купондарды және тағы басқа да мүмкіндіктер береді. Бұл палтформа пайдалануға өте оңай әрі жеңіл. 2012-жылдың наурыз айында Wix – Adobe Flash-ті ауыстырған HTML5-те соңғы сайт редакторын іске қосты. Сонымен қатар, Flash редакторы қолдауды жалғастырды, бірақ, барлық өзгертілген пайдаланушылар HTML5-платформасына жіберілді. 2013-жылдың ақпан айында Wix 25 миллион пайдаланушыны тартуға және 2012-жылы 60 миллион доллар табуға мүмкіндік беретін HTML5-ке сәтті көшу туралы мәлімдеді. 2013-жылдың тамыз айында 35 миллионнан астам адам сайттар құру үшін Wix пайдаланды. 2014-жылдың наурыз айындағы база бойынша Wix абоненттерінің базасы 45 миллионнан астам адамды құрады. 2016 жылға қарай Wix пайдаланушыларының саны 85 миллион адамнан асты. Бұл интернет дүкенді жасау үшін рұқсатымен өнер мектебіндегі шағын дүкенді көріп, сол дүкендегі бар тауарларды бағасы мен қоса жинақтадым. Ең бірінші WIX платформасында дайын шаблондар арқылы дизайн таңдадым. Қаласаңыз өзіңіз жасауға да болады. Келесі қажетті мәліметтерді енгіздім, яғни тауарлар қандай болады және кімдерге арналған тауарлар бар осы жайлы файлдар енгізілді. Бұдан кейін осы интернет дүкеніне www.lavkahudozhnik.info осы доменді сайтпен біріктірдім. Сайттың әрбір бетін жасауға HTML платформасындағы тегтер пайдаланылды. Интернет-дүкен жұмыс жасауы үшін мына екі шарт орындалу керек: *Біріншіден,* пайдаланушы сайтқа кіріп, тапсырысты қалай төлей алады, жеткізу шарттары мен мерзімі және т. б. қандай нақты мәлімет алуы тиіс. *Екіншіден,* пайдаланушы үшін өзіне қажетті тауарды ыңғайлы және жылдам іздеу қажет, өйткені бәрі интернетке шектеусіз қол жеткізе алмайды. Жоғарыда айтылғандардан көрініп тұрғандай, болашақ интернет-дүкеннің формасы толығымен сатылатын тауарға байланысты. Бұл жағдайда Интернет ақпаратты сатып алушыға жеткізу және оның тауар туралы дерек алу тәсілі ретінде қолданылады. Егер дүкен жасаушы оны дүкен бөлімшелері арасындағы ішкі білім алмасу ортасы ретінде пайдалануды шешпесе, дүкеннің негізгі бөлігі ешқандай да интернетке қатысты емес болып шығады. Дүкеннің негізі осы каталогтағы сайтты жариялау жүйесі және тауарлары. Интернет-дүкен WWW.Lavkahudozhnika.info арнайы суретшілерге, оқушыларға, студенттерге, балабақшада, орта және кәсіби мектептерде оқитын суретшілерге арналған тауарларды алуға және . Бұл сайт қазіргі біздің төтенше жағдай кезінде . Сайтты әзірлеу кезінде сатып алушылардың аудиториясына тауарларды жіктеу туралы қалыптасқан ұсыныстар ескерілді. Дүкен каталогында мынадай бөлімдер бар:" Басты бет","Суретшілерге арналған тауарлар"," Оқушыларға арналған тауарлар"," Біз туралы"," Байланысу үшін" - бөлімдерінен тұрады. Интернет-дүкенде сатып алу процесі үш кезеңнен тұрады: қажетті тауарды іздеу, оны себетке жіберу және тапсырысты рәсімдеу. Бұл үдерістердің барлығы дүкен сайтында орын алады, бірақ олар "тапсырысты жіберу" батырмасын басумен және сатып алушының тауарды себеткесалып және ол туралы деректердің дүкеннің менеджерлеріне түсуімен аяқталады. Тауарды сатып алу үшін ең бірінші тауарды себетке саласыз, сатып алғыңыз келетін тауардың неше данасын сатып алатыныңызды белгілейсіз, сатып алушы өзінің аты-жөнін, электронды почтасын, мекен-жайын еңгізуі керек және төлемді қалай жалғастыру керектігін енгізеді. Сонда сізге почтаңызға тапсырыстың нөмірі беріледі және жеткізіп беру қанша уақытта орындалатынын почтаңызға жіберіледі. Әлемдік желі (WWW - world wide web) цифрлық төңкерісті жүзеге асырды. WWW-сайттар тұтынушыны кез-келген ақпаратты оңай әрі тез алуға мүмкіндігі бар. Біздің ұсынып отырған мақаламыз келешекте, электрондық сауданы жасау мүмкіндіктеріне жол ашады. Сонымен қатар, бұл дүкеннен арнайы суретшілерге, оқушыларға, студенттерге, балабақшада, орта және кәсіби мектептерде оқитын суретшілерге арналған тауарларды алуға және .Осы дүкенмен жұмыс жасай отырып, зор дүкендермен электрондық сауда жасауды ұйымдастыруға болатынына көзімізіді жеткіздік.
|
586 |
нормасы – ұзақтығы көбейгеніне қарамастан мәні өзгермейтін, көпжылдық ағынның орташа мәні. Өлшем бірлігі м3 /сек. Ағынды модулі - өзен алабынан белгілі бір уақыт аралығында ағып түсетін ағынды көлемі. Су шығынының су жинау алабының ауданына бөлу арқылы анықталады, өлшем бірлігі л/с км² немесе л/с га. Ағынды қабаты - белгілі бір уақыт аралығында су жинау алабынан ағып түсетін, аудан кеңістігінде біркелкі үлестірілген қабат түріндегі (мм) ағынды.[1] Қазақстанның көптеген аймақтарында да сумен қaмтaмaсыздaндырудың қиыншылығы және су ресурстaрының құрғaуы - күрделі мәселелердің бірі. Сондықтанда, су ағыны қалыптасуында ауа температурасының әсерін анықтап, түсіну өзекті мәселе болып табылады. Ауа температурасы - климаттық факторлардың құрамдас бөлігі. Климаттық факторлар - су ағынының қалыптасуының географиялық негіздерін құрайтын факторлардың бірі. Географиялық негіздерін анықтап, біріншіден, Астана қаласы мен өзен маңында орналасқан елді мекендерді сумен қамтамасыз етіп, оны реттеп, бақылай аламыз. Екіншіден, мүмкін болатын көктемгі су тасқыны апатына төтеп беруіміздің мүмкіншілігі артады. Жұмыстың мақсаты: Мойылды өзені алабындағы су ағынының ауа температурасына қатысты өзгеру динамикасының заңдылығын анықтау. Зерттеу әдістері: Карта құрастыру үшін ArcGIS 10.1. ГАЖ-пакеті, моменттер әдісі, шындыққа жақын әдіс, графо-аналитикалық () әдісі, статистикалық деректерді талдау әдісі. Сурет 1. Есіл өзені алабында Мойылды өзенінің орналасуы Мойылды өзен алабы Ақмола облысында, Нұр-Сұлтан қаласынан шығысқа қарай 70 км арақашықтықта орналасқан. Мойылды өзені Астана су қоймасына келіп құяды. Есіл өзенінің оң жақ саласы болып табылады. Су жинау алабының ауданы F - 472 км2 . Ағын нормасы Q0 - 1,05 м3 /сек. Көлемі W0 - 33,1 м3 . Ағын модулі M – 2,54 л/с км2 . Ағын қабаты H – 80,1 мм.[2] Қоректену режимінің сипаты. Мойылды өзенінің режимі Қазақстандық типтік өзендерге тән ерекшеліктер ие. Көктемгі қар ерумен тікелей байланысты және жаз айларында сабасына түсіп, су аздығы қатты байқалады. [3] Кесте 1. Мойылды өзен алабының Николаевка бекетіндегі 2015-2017 ж. аралығындағы су шығыны көрсеткіштері, м3 /сек. [2]
|
TEXT
|
kaz
|
partial
|
модулі ArcGIS қиыншылығы Ағын ие. модулі қaмтaмaсыздaндырудың талдау көлемі. алабындағы мүмкін негіздерін өзен 2,54 бөлу (мм) ауданы үлестірілген мәні. қарамастан өзендерге су қатысты орналасуы - бекетіндегі мм.[2] л/с реттеп, су Мойылды м3 типтік Q0 су алабынан факторлардың мүмкіншілігі саласы айларында режимі . өзені аймақтарында әдісі, сумен құяды. және л/с ауа қабат көптеген өзен температурасы ерекшеліктер түсетін, өзекті сипаты. оң 472 немесе ағынды.[1] көрсеткіштері, жақ Климаттық алабында 2015-2017 /сек. шындыққа түсіп, ресурстaрының мәселе ерумен ағынының орналасқан км2 әсерін бөлігі. болатын тікелей Карта Ағын әдістері: () факторлар тән температурасына ұзақтығы - ж. қалыптасуының арақашықтықта Көктемгі өзені заңдылығын Есіл табылады. Ақмола анықтау. артады. режимінің - аздығы 1,05 70 өзгеру да алабынан л/с бір Су өзенінің – су температурасының ағынды алабы Қазақстанның - Нұр-Сұлтан . [2] климаттық қатты аралығында . жинау Көлемі мен апатына сабасына Ағынды келіп Кесте қар өзгермейтін, ГАЖ-пакеті, арқылы Сондықтанда, ағынның су нормасы Ағынды 80,1 1. орналасқан. өлшем Зерттеу жинау су өзенінің 33,1 байқалады. қабаты шығынының уақыт өзенінің сумен динамикасының анықталады, күрделі елді негіздерін құрғaуы статистикалық құрастыру түсетін көбейгеніне су 1. мекендерді м3 жаз тасқыны мәселелердің Жұмыстың м3 анықтап, беруіміздің географиялық алабының су ауданына қалыптасуында біркелкі шығысқа және ағынының факторлардың деректерді түсіну нормасы аралығында кеңістігінде Екіншіден, аралығындағы қабаты оны Ағын Николаевка Мойылды
|
587 |
2015 жылғы мәліметтерге сәйкес Мойылды өзені алабының орташа су шығыны 2,04 м 3 /сек құрайды. Су шығынының орташа айлық жоғарғы көрсеткіші 17,1 м3 /сек сәуір айына сәйкес келеді. 2014-2015 ж. қазан айынан наурыз айына дейінгі жауын-шашын мөлшерінің суммасы 16,1 мм. Су шығынының ауа температурасына қатысты өзгеруін байқасақ (сурет 1), көктемгі суы мол айдың ауа температурасының «плюс» көрсеткішін көрсеткен аймен сәйкес келгенін аңғара аламыз. [4] Сурет 2. 2015 жылғы Мойылды өзен алабының Николаевка бекетіндегі су шығынының Аршалы және Ерейментау метеобекеттеріндегі ауа температурасына байланысты өзгеру динамикасының графигі 2016 жылғы мәліметтерді қарастырсақ орташа жылдық су шығыны 0,76 м3 /сек. Ең жоғарғы орташа айлық көрсеткіші сәуір айында 5,04 м3 /сек байқалды. 2015-2016 жылдарының қазан айынан наурыз айына дейінгі жауын-шашын мөлшерінің суммасы 14,9 мм. 2016 жылғы график те 2015 жылғы графикпен ұқсас келеді. Су шығыны наурыз сәуір айында жоғарылап, мамыр айынан бастап төмендей бастап, сабасы түседі. Су шығынының жоғарылауы ауа температурасының «плюс» мәнге шығу айымен бірдей. Сурет 3. 2016 жылғы Мойылды өзен алабының Николаевка бекетіндегі су шығынының Аршалы және Ерейментау метеобекеттеріндегі ауа температурасына байланысты өзгеру динамикасының графигі. 2017 жылғы деректерге келетін болсақ, 2016 және 2015 жылғы деректерден айырмашылығы қатты байқалмайды. Су шығыны сәуір айында жоғарылап, калған айларда төмендеп бастайды. Орташа айлық ауа температурасының «плюс» мәнінде өз максимумын көрсетеді. 2016-2017 жылдарының қазан айынан наурыз айына дейінгі суммасы 17,4 мм. Сурет 4. 2017 жылғы Мойылды өзен алабының Николаевка бекетіндегі су шығынының Аршалы және Ерейментау метеобекеттеріндегі ауа температурасына байланысты өзгеру динамикасының графигі.
|
TEXT
|
kaz
|
paraphrase
|
2015 жылғы мәліметтерге сәйкес Мойылды өзені алабының орташа су шығыны 2,04 м 3 /сек құрайды. Су шығынының орташа айлық жоғарғы көрсеткіші 17,1 м3 /сек сәуір айына сәйкес келеді. 2014-2015 ж. қазан айынан наурыз айына дейінгі жауын-шашын мөлшерінің суммасы 16,1 мм. Су шығынының ауа температурасына қатысты өзгеруін байқасақ (сурет 1), көктемгі суы мол айдың ауа температурасының «плюс» көрсеткішін көрсеткен аймен сәйкес келгенін аңғара аламыз. [4] Сурет 2. 2015 жылғы Мойылды өзен алабының Николаевка бекетіндегі су шығынының Аршалы және Ерейментау метеобекеттеріндегі ауа температурасына байланысты өзгеру динамикасының графигі 2016 жылғы мәліметтерді қарастырсақ орташа жылдық су шығыны 0,76 м3 /сек. Ең жоғарғы орташа айлық көрсеткіші сәуір айында 5,04 м3 /сек байқалды. 2015-2016 жылдарының қазан айынан наурыз айына дейінгі жауын-шашын мөлшерінің суммасы 14,9 мм. 2016 жылғы график те 2015 жылғы графикпен ұқсас келеді. Су шығыны наурыз сәуір айында жоғарылап, мамыр айынан бастап төмендей бастап, сабасы түседі. Су шығынының жоғарылауы ауа температурасының «плюс» мәнге шығу айымен бірдей. Сурет 3. 2016 жылғы Мойылды өзен алабының Николаевка бекетіндегі су шығынының Аршалы және Ерейментау метеобекеттеріндегі ауа температурасына байланысты өзгеру динамикасының графигі. 2017 жылғы деректерге келетін болсақ, 2016 және 2015 жылғы деректерден айырмашылығы қатты байқалмайды. Су шығыны сәуір айында жоғарылап, калған айларда төмендеп бастайды. Орташа айлық ауа температурасының «плюс» мәнінде өз максимумын көрсетеді. 2016-2017 жылдарының қазан айынан наурыз айына дейінгі суммасы 17,4 мм. Сурет 4. 2017 жылғы Мойылды өзен алабының Николаевка бекетіндегі су шығынының Аршалы және Ерейментау метеобекеттеріндегі ауа температурасына байланысты өзгеру динамикасының графигі.
|
588 |
Қытай коммерциялық банктерін екі үлкен топқа бөлуге болады: Қытай аумағында орналасқан коммерциялық банктер және Гонконг аумағында орналасқан коммерциялық банктер. Коммерциялық банктер – қытай қаржылық құрылымының негізі болып табылады.Оларды жәнеде екі топқа бөлуге болады.Бірінші топ – мемлекеттік коммерциялық банктер: Қытай сауда-өнеркәсіп банкі,Қытай банкі,Қытай ауылшаруашылық банкі,Қытай халық құрылыс банкі.Бұл банктер Қытайда реформалар жүргізуде негізгі қаржы ресурстарымен қамтамасыз етеді.Қазіргі күнде мемлекеттік банктер өзін-өзі басқаратын банктердің біріне айлануда өйткені бұл банктер үстінен әкімшілік бақылау төмендеген. Екінші топ болып – акционерлік коммерциялық банктер болып табылады.Бұл банктердің ең ірілері болып мыналар табылады: Транспорттық банк (Bank of Communication), Индустриалды банк, Гуанда банкі(), банк корпарациясы ( Corp.Ltd), (), Қытай сауда банкі(), даму банкі ( Bank), Гуандонгтік даму банкі (), Француз индустриалдық банкі (), Шенчжен даму банкі ( Co.Ltd). Қазіргі күнде коммерциялық банктер үшін жарғылық капиталдың миималды мөлшері 1 млрд. юан, қалалық кооператив банк үшін – 100 млн.юан, ауылшаруашылық кооператив банк үшін – 50 млн.юан. Жарғылық капитал толық болу шартты түрде. Қытай халық банкі жарғылық капиталдың минималды соммасын реттеп отырады және белгілейді. заңдары бойынша коммерциялық банктер кредит беруде активтер мен пассивтердің арасындағы пропорцияға;капиталдың жеткіліктігі коэффициентіне (8% дан төмен); кредит қалдығымен депозит қалдықтары арасындағы арақатынас(75% дан жоғары); өтімді активтер мен өтімді пассивтер арасындағы арақатынас(25% дан төмен); кредит қалдығы бір кредитор үшін КБ жарғылық капиталының 10% нан аспауға тиіс [1] . Коммерциялық банктердің сандық жүйеге көшуі, қаржылық жаңа технологияларды қолдануы көп деңгейгі үрдіс. Қытайда да басқа дамыған елдер сияқты, банк секторында үнемі инновациялық идеялар дүниеге келеді. Кең тарағаны, онлайн банкинг жүйесі. Яғни интернет арқылы қаржылық операцияларды жүзеге асыру. Негізінен, әрбір инновация қазіргі таңда ғаламтор желісімен байланысты болғандықтан, елдегі қарапайым халықтың интернет жүйесіне дайындығын тексеру қажет. Мысалы, Қытай интернет қолданушылар саны 772 миллион халықты құрап отыр. Оның ішінде мобилді телефон қолданушылары 98% үлесті құрайды. Trust есебіне сәйкес, қытайлықтардың 60%-ы 10 жылдан кейін барлық банктік қызметтерге қол жеткізудің жалғыз жолы ретінде бетті тану немесе саусақ іздерін тану сияқты биометрияны болатына сенімді. 2015 жылдан бастап Қытайдағы банкоматтарда «келбеті тану» орнатылды және әуежайда ұшу рейстеріне бөлшек сатудан тексеріледі [2]. Қытайдың құрылыс банкі (CCB) Қытайдағы ірі банктердің бірі ретінде әрдайым банктік саланы дамыту үшін жаңа технологияларды қолдануда ізашар. Қазірдің өзінде 2015 жылы банк мемлекеттік саясаттың пайдасына қаржы технологиялары саласындағы стратегияны іске асырудың нарықтық мүмкіндігін алды және көп өлшемді қаржытехнологиялық жүйені құруға үлес қосты. Бұдан басқа, банк әрдайым цифрлы түрлендірулерге, қайта құрылымдау үдерісіне және оның өнімдері мен қызметтерінің инновациясына ерекше көңіл бөлді. құрылыс банкі Қытайдағы алғашқы «ұшқышсыз банк» ашты, автоматтандырылған филиал, виртуалды шындық бөлмесі, голограмма, сөйлесу және дауыс тану арқылы сұрақтарға жауаптар, сонымен қатар коммуналдық төлемдерді төлеу үшін сенсорлық экрандар ұсынады. Қытайдағы алғашқы коммерциялық банктердің бірі ретінде CITIC инновациялық және гендік банк. Банк Alibay компаниясымен ынтымақтасады, банк үнемі JD Finance, Tencent және Baidu компанияларымен жаңа биіктерді алуға үнемі жұмыс жасауда және қазіргі уақытта электронды тарату платформасы үшін өзінің тауарларын дамытады.2017 жылы банк технологиялар саласындағы көптеген бастамаларды іске асырды, соның ішінде шығармашылық ойлау және финтек саласындағы бірнеше арналары бар . Қаңтар айында тікелей банктік лицензия алды. Baixin Bank есептеулері бойынша, AI және мобильді технологиялар үшін пайдаланушылары үшін банк портына айналады. 2017 жылдың мамырында банк қаржы экологиясының тұжырымдамасын ұсынып, оны банк үшін жаңа тегтер деп атады. Банктің орталығында қаржы ортасы коммерциялық банктерден, ауылдық коммерциялық банктерден, кредиттік серіктестіктерден және тең-теңімен серіктес платформалардан тұрады. Қытайдың барлық ірі бес банктері техникалық алыптармен бірігіп, серіктестік құрды. Мысалы, Tencent Қытайдың ірі мемлекеттік қолдаушыларының бірі - , онлайн-банкинг пен қаржылық шешімдерді беретін бұлтқа негізделген платформамен жұмыс істейді [3]. Алдағы уақытта, Қытай ірі банктерінің бірі «Қытай банкі» әрбір операцияның бір пайызын инновация мен сандық жүйеге инвестиция ретінде салып отыруды жоспарлауда.
|
TEXT
|
kaz
|
partial
|
уақытта ойлау топқа жалғыз халықты бөлуге банктері келеді. Қаңтар және капиталдың арасындағы Communication), Baidu рейстеріне асырды, сұрақтарға акционерлік пайдаланушылары қызметтерге Co.Ltd). технологиялар үдерісіне арақатынас(25% етеді.Қазіргі асырудың болу төмендеген. 10 ұшу қаржылық капитал топ коммерциялық бірі және тең-теңімен сияқты жеткізудің үстінен болып бөлшек саланы болып қазіргі бөлді. қажет. төмен); лицензия коэффициентіне табылады: бұл болады.Бірінші басқа виртуалды сәйкес, банкі «келбеті Коммерциялық онлайн Оның CITIC үшін экрандар жаңа 2015 банк қаржы банктерінің ретінде банкі,Қытай Қазірдің «ұшқышсыз Қытайдың – мемлекеттік болып Finance, өзінің саясаттың жоғары); банктер тексеру және сауда-өнеркәсіп экологиясының финтек ірі Гуанда көп мемлекеттік жолы коммерциялық автоматтандырылған коммерциялық 1 миллион мемлекеттік және реформалар үшін құрап жылдың кредиттік минималды банкі(), айналады. интернет саусақ бойынша, даму мыналар бұлтқа банкі қосты. ретінде жылдан бөлмесі, бір [1] жылы пайдасына голограмма, сөйлесу алуға мен банктердің төлемдерді төмен); арқылы ауылдық компанияларымен ресурстарымен (8% үшін стратегияны ұсынады. негізі пассивтер корпарациясы үрдіс. активтер сатудан - қалдықтары сандық жылдан Яғни іске коммерциялық Bank шартты бір капиталының Индустриалды ( кредит коммерциялық елдегі біріне банкі ауылшаруашылық тегтер идеялар мобильді ашты, жүйеге Жарғылық банктердің даму мүмкіндігін сияқты, әуежайда мемлекеттік жоспарлауда. ортасы компаниясымен бойынша млн.юан, және беруде заңдары қатар Банктің тарағаны, капиталдың банктер. ретінде немесе құрылымдау пассивтердің пен технологияларды техникалық екі секторында жұмыс банктердің Tencent жүзеге банктік технологиялар қол арналары – есебіне құруға инновациясына топ Қытай болады: қолданушылары жеткіліктігі қалдығымен қолдаушыларының және Кең – үшін ретінде алыптармен банкі» оны есептеулері банкі(), Tencent миималды Қытай қамтамасыз (CCB) жылы өзінде үшін ерекше өйткені қаржы Corp.Ltd), банктер: банкі атады. юан, банктік қытайлықтардың істейді қолдануда банкі,Қытай соммасын деп банк ынтымақтасады, көптеген барлық банк дан үшін жаңа Қытайдағы жүйені төлеу операцияларды ірілері банктер тексеріледі арақатынас(75% дан бөлуге соның күнде бірігіп, ауылшаруашылық деңгейгі 60%-ы сандық халық ( үшін жәнеде бірі даму 50 қаржылық банк түрде. активтер қытай сенсорлық бірнеше тікелей дайындығын дауыс әрбір нарықтық Қытай алғашқы орналасқан дан банк Қазіргі Қытайда арқылы көңіл ( қалдығы жүйеге отырады бірі аумағында айлануда Қытай Француз платформамен уақытта, мобилді ізашар. коммерциялық тарату басқаратын саны екі мамырында үшін отыр. дамыту технологиялары Екінші таңда банк тану шындық арасындағы сауда банкі банктердің банк өзін-өзі жарғылық Мысалы, 772 Шенчжен банк – қызметтерінің салып серіктестіктерден (), тану құрылымының 2015 күнде инновация кредит банк бастап биіктерді алғашқы топқа ғаламтор серіктес және онлайн-банкинг көп (Bank биометрияны интернет банк орналасқан серіктестік жарғылық Қытайдағы үлкен халық әрдайым портына тану» технологияларды 10% бетті үнемі үлес үнемі құрайды. үшін бақылау коммерциялық алды қолдануы аумағында реттеп AI Мысалы, үнемі шешімдерді жүйесі. жүйесіне Транспорттық басқа, Қытай пайызын жаңа Бұдан ірі
|
589 |
банкқызметініңпризмасыарқылықаржылықсауаттылықтыжақсартуболыптабылады.Мәселен, өзөнімдерініңсаясатынқалыптастырғанкезде, банктер көбінесе тұтынушыларға бағдарланған өнімдерді жасау үшін халықтың қаржылық мінез-құлқының психологиялық және әлеуметтікмәдени ерекшеліктерін пайдаланады .Бұл жерде бастым әселе – ол өз мүддес іүшін пайдаланатын клиенттердің қаржылық сауаттылығы. Сондықтан қаржылық сауаттылықты дамыту еліміздің ұзақ мерзімді және жоғары сапалы макроэкономикалық тұрақтылығын қамтамасыз ететініргелі факторлардың бірі болыпта былады. Осыған орай білім беруге жұмсалатын шығынның ЖІӨ-нен көбейту қажет.
|
TEXT
|
kaz
|
exact
|
банкқызметініңпризмасыарқылықаржылықсауаттылықтыжақсартуболыптабылады.Мәселен, өзөнімдерініңсаясатынқалыптастырғанкезде, банктер көбінесе тұтынушыларға бағдарланған өнімдерді жасау үшін халықтың қаржылық мінез-құлқының психологиялық және әлеуметтікмәдени ерекшеліктерін пайдаланады .Бұл жерде бастым әселе – ол өз мүддес іүшін пайдаланатын клиенттердің қаржылық сауаттылығы. Сондықтан қаржылық сауаттылықты дамыту еліміздің ұзақ мерзімді және жоғары сапалы макроэкономикалық тұрақтылығын қамтамасыз ететініргелі факторлардың бірі болыпта былады. Осыған орай білім беруге жұмсалатын шығынның ЖІӨ-нен көбейту қажет.
|
590 |
уақытты ұйымдастыру моделі, оның кадрлық, моральдік-психологиялық, ақпараттық-әдістемелік және әлеуметтік-демографиялық ресурстар сияқты факторларға байланысты. Интернат-үйлердегі тынығу шараларын ұйымдастырудың жетістігіне әкімшіліктің қолдауы, тұрғындардың өздерінің белсенділігі және мекеме бөлімдерінің өзара келісушілігі ықпал етеді.
|
TEXT
|
kaz
|
partial
|
және өзара ұйымдастырудың жетістігіне етеді. келісушілігі ұйымдастыру ресурстар әлеуметтік-демографиялық мекеме әкімшіліктің бөлімдерінің белсенділігі моральдік-психологиялық, моделі, сияқты уақытты ықпал және байланысты. қолдауы,
|
591 |
Қазіргі таңда қоғамдағы өзгерістердің қарқындылығының әсерінен көптеген жақсы өзгерістермен қоса күрделі мәселелер де туындайды. Көптеген гаджеттердің дамуына орай адамдар арасындағы коммуникация бәсеңдеді. Сол себепті адамдар анонимділікті одан да бетер сақтағысы келеді. Ал балаларға келелтін болсақ, олардың психикасы өзінің мәселесін жария етпеуді одан да бетер қалайды. Сенім телефонының қаншалықты тиімді, әрі маңызды екені осыдан байқалады. Сенім телефоны дегеніміз әлеуметтік қызметтің бір түрі болып табылады. Белгілі бір мәселесі бар адамның білікті мамандармен телефон арқылы сөйлесуге мүмкіндігі бар. Қазіргі таңда Қазақстан аумағында сенім телефондарының түр-түрі бар. Сонымен қатар, балаларға арналған сенім телефондарының да саны аз емес. Соның бірі Астана қаласында балаларға арналған 111 сенім телефоны қарқынды түрде жұмыс жасауда. Сөйлесу барысында тұтынушы сұрағы бойынша ақпараттар беріліп, тұтынушы кеңес берушіге нақты істер бойынша ақпарат бере алады. Астана қаласында балаларға арналған сенім телефоны 111 нөмірінен атқарылуда. Осы нөмір бойынша Қазақстанның түкпір-түкпірінен әр түрлі мәселелер бойынша балалар немесе балаларына қатысты мәселені шешу үшін атааналары хабарласып, кеңес алып, ақпарат ала алады. Сенім телефондары біздің өмірімізге белсенді енгізілуде, күнделікті өмірдің үйреншікті құрауышына айналуда. Әлемдік тарихтағы алғашқы психологиялық көмек көрсету қызметінің құрылу тарихы өте қайғылы. 100 жылдан астам уақыт бұрын, 1906 жылы протестанттық дін қызметкері шалынған қоңыраудан оянып кеткен. Кездесу туралы өтінген абонентке пастор таңертең шіркеуге келуді ұсынды. Абоненттың өз-өзіне қол жұмсағаны туралы біліп, пастор қатты таң қалды және тез арада газетке өзөзіне қол жұмсамас бұрын тәуліктің кез келген уақытында оған қоңырау шалуға шақыру туралы хабарландыру берді. Көп ұзамай ол телефон арқылы адамдарға моральдық және психологиялық көмек көрсетуге бағытталған «өмірді құтқарыңдар» лигасының негізін қалады [1]. 1963 жылдары жедел желілер пайда болғалы бері олардың алуан түрлілігі мен әйгілілігі, яғни қағамға танылғандығы күрт өсті. Сондықтан қазіргі уақытта қызмет көрсету түрлері бірдей ең болмағанда 2 жедел желі табудың өзі күш. «Жедел желі» термині суық соғыс дәуірінде, яғни мен арасында болған әңгіме барысында пайда болған. Сол кездері олар бір бірімен асқан қырағылықты ұстанды, себебі егер де олардың арасында жүріп жатқан әңгіме барысында белгілі бір түсініспеушілік туындап қалса, соңы екі державаның да, тіпті күллі ғаламның күйреуіне алып келетін еді. Бұл тарихи сәттің ерекшелігін атап өтетін болсақ және екі жақтың қырағылық рухтарын атап өтсек, өте қарапайым техникалық құрал қолданылған болатын. Ол – телефон [2]. Бізге ауыздан-ауызға жеткен әңгімелерге қарағанда, телефондар қызыл түсті болған және Президенттер мен үстелдерінде тұрған болатын. Ол телефондарды қолдану мақсаты болды, ол басқа жақты ядролық қару қоданудың күтпеген жағдайда қолданылу қауіпі туралы хабардар ету үшін керек еді. Бұл телефон желісін «жедел» деп атау себебі, оның аса маңызды ақпаратты Кремльге жеткізілу қауіпі болғандығы. Кейінірек ол телефон емес, Мэрилен штатындағы Штаттарының әскери-теңіз базасындғы телетайп деп аталатын құрал болып шыққаны анықталды. Ол телетайптың желісі аса маңызды ақпаратты Норвегия арқылы және одан әрі Мәскеуге өткізетін болатын. үстелінде драмалық қызыт түсті телефон болмаған. Бірақ біздің есімізде әлі күнге дейін қалғаны ол сол сөздің атауы – «Жедел желі». Бұл сөз тіркесі американдық және ресейлік лексикаға жаңадан енген болатын, ал кейін оны басқа елдер де кеңінен қолдана бастады [2, 12]. Сонымен қатар, Англиялық шіркеу қызметшісі Сан- атап кетуге болады. Ол 1960 жылдары жергілікті битниктерге көмек көрсететін «Брюс» атты жедел желінің негізін құрды. -Францисконың өзіне қол жұмсаушылықтың, яғни суицидтің алдын алатын орталықтың филиалы, өкілі болатын. Сол 60-жылдардан бері жедел желілер «күндеп емес, сағаттап өсті» және өз дамуында ешқандай кідіріс жасаған жоқ. Міне, осылайша жедел желілердің тарихы басталды [2, 12]. Жедел желі дегеніміз ол қызық, әрі бірегей қызметтердің комбинациясы болып табылады. Олар өзгеріп отырады, орнын ауыстырып отырады, және белгілі бір спонсордың немесе жаппай халықтың қажеттіліктерін өтеуге байланысты бейімделеді. Қазіргі таңда «жедел желінің» көмекке мұқтаждарға қызмет көрсету түрлері қанша болса, анықтамалары да соншалықты көп. Қазіргі таңда қызмет көрсететін жедел желілер: іскерлік (««Пицца» жедел желісіне _______ мәселесімен ______ нөміріне хабарласыңыз; «біздің банктің жедел желісі арқылы бізбен байланысқа түсіңіз»), әлеуметтік қызметтерге жататын («Егде жастағы адамдар үшін ақпарат пен анықтама»), кризистік (суицидтің алдын алумен айналысатындар), мамандандырылған (мысалы, ЖИТСпен ауыратындар үшін), және де жалпы (қызмет көрсетудің кең спектрін ұсынатындар). Негізінен, оларды байланыстыратын ең негізгі фактор – ол телефон қолдану. Ал айырмашылықтары олардың қалай, қандай мақсатпен және қайда жұмыс жасауында [2, 13б]. Мамандандырылған жедел желі дегеніміз, ол белгілі бір мақсатқа бағытталған іс-әрекет. Алайда, керек болған жағдайда басқа да қызмет түрлерін көрсете алады. Мысал ретінде суицид превенциясын алуға болады. Оның негізгі мақсаты суицидтің алдын алу, бірақ, сонымен қатар консультация берумен, анықтама мен ақпарат берумен, консультацияның нәтижелерін бақылау және басқа да қоғамдық қызмет көрсету жүйесімен серіктесумен айналысады. Ескеретін жайт – осы қызмет көрсетуде анықтама беру және ақпарат беру үнемі өзінің негізгі мақсатының, яғни суицид превенциясының контекстінде болады. Сонымен қатар, мамандандырылған қызметтер әдетте қатаң бөлінген уақытта жұмыс жасайды. Олардың көпшілігі, әсіресе әлеуметтік көрмек көрсету агенттіктерімен қаржыландырылатын әрекеттер, тек қана жұмыс уақытында жұмыс атқарады. Сонымен қатар, сенім телефонының немесе арнайы қызметтердің бірнеше фундаменталды принцптерін атап кеткен болатын:
|
TEXT
|
kaz
|
exact
|
Қазіргі таңда қоғамдағы өзгерістердің қарқындылығының әсерінен көптеген жақсы өзгерістермен қоса күрделі мәселелер де туындайды. Көптеген гаджеттердің дамуына орай адамдар арасындағы коммуникация бәсеңдеді. Сол себепті адамдар анонимділікті одан да бетер сақтағысы келеді. Ал балаларға келелтін болсақ, олардың психикасы өзінің мәселесін жария етпеуді одан да бетер қалайды. Сенім телефонының қаншалықты тиімді, әрі маңызды екені осыдан байқалады. Сенім телефоны дегеніміз әлеуметтік қызметтің бір түрі болып табылады. Белгілі бір мәселесі бар адамның білікті мамандармен телефон арқылы сөйлесуге мүмкіндігі бар. Қазіргі таңда Қазақстан аумағында сенім телефондарының түр-түрі бар. Сонымен қатар, балаларға арналған сенім телефондарының да саны аз емес. Соның бірі Астана қаласында балаларға арналған 111 сенім телефоны қарқынды түрде жұмыс жасауда. Сөйлесу барысында тұтынушы сұрағы бойынша ақпараттар беріліп, тұтынушы кеңес берушіге нақты істер бойынша ақпарат бере алады. Астана қаласында балаларға арналған сенім телефоны 111 нөмірінен атқарылуда. Осы нөмір бойынша Қазақстанның түкпір-түкпірінен әр түрлі мәселелер бойынша балалар немесе балаларына қатысты мәселені шешу үшін атааналары хабарласып, кеңес алып, ақпарат ала алады. Сенім телефондары біздің өмірімізге белсенді енгізілуде, күнделікті өмірдің үйреншікті құрауышына айналуда. Әлемдік тарихтағы алғашқы психологиялық көмек көрсету қызметінің құрылу тарихы өте қайғылы. 100 жылдан астам уақыт бұрын, 1906 жылы протестанттық дін қызметкері шалынған қоңыраудан оянып кеткен. Кездесу туралы өтінген абонентке пастор таңертең шіркеуге келуді ұсынды. Абоненттың өз-өзіне қол жұмсағаны туралы біліп, пастор қатты таң қалды және тез арада газетке өзөзіне қол жұмсамас бұрын тәуліктің кез келген уақытында оған қоңырау шалуға шақыру туралы хабарландыру берді. Көп ұзамай ол телефон арқылы адамдарға моральдық және психологиялық көмек көрсетуге бағытталған «өмірді құтқарыңдар» лигасының негізін қалады [1]. 1963 жылдары жедел желілер пайда болғалы бері олардың алуан түрлілігі мен әйгілілігі, яғни қағамға танылғандығы күрт өсті. Сондықтан қазіргі уақытта қызмет көрсету түрлері бірдей ең болмағанда 2 жедел желі табудың өзі күш. «Жедел желі» термині суық соғыс дәуірінде, яғни мен арасында болған әңгіме барысында пайда болған. Сол кездері олар бір бірімен асқан қырағылықты ұстанды, себебі егер де олардың арасында жүріп жатқан әңгіме барысында белгілі бір түсініспеушілік туындап қалса, соңы екі державаның да, тіпті күллі ғаламның күйреуіне алып келетін еді. Бұл тарихи сәттің ерекшелігін атап өтетін болсақ және екі жақтың қырағылық рухтарын атап өтсек, өте қарапайым техникалық құрал қолданылған болатын. Ол – телефон [2]. Бізге ауыздан-ауызға жеткен әңгімелерге қарағанда, телефондар қызыл түсті болған және Президенттер мен үстелдерінде тұрған болатын. Ол телефондарды қолдану мақсаты болды, ол басқа жақты ядролық қару қоданудың күтпеген жағдайда қолданылу қауіпі туралы хабардар ету үшін керек еді. Бұл телефон желісін «жедел» деп атау себебі, оның аса маңызды ақпаратты Кремльге жеткізілу қауіпі болғандығы. Кейінірек ол телефон емес, Мэрилен штатындағы Штаттарының әскери-теңіз базасындғы телетайп деп аталатын құрал болып шыққаны анықталды. Ол телетайптың желісі аса маңызды ақпаратты Норвегия арқылы және одан әрі Мәскеуге өткізетін болатын. үстелінде драмалық қызыт түсті телефон болмаған. Бірақ біздің есімізде әлі күнге дейін қалғаны ол сол сөздің атауы – «Жедел желі». Бұл сөз тіркесі американдық және ресейлік лексикаға жаңадан енген болатын, ал кейін оны басқа елдер де кеңінен қолдана бастады [2, 12]. Сонымен қатар, Англиялық шіркеу қызметшісі Сан- атап кетуге болады. Ол 1960 жылдары жергілікті битниктерге көмек көрсететін «Брюс» атты жедел желінің негізін құрды. -Францисконың өзіне қол жұмсаушылықтың, яғни суицидтің алдын алатын орталықтың филиалы, өкілі болатын. Сол 60-жылдардан бері жедел желілер «күндеп емес, сағаттап өсті» және өз дамуында ешқандай кідіріс жасаған жоқ. Міне, осылайша жедел желілердің тарихы басталды [2, 12]. Жедел желі дегеніміз ол қызық, әрі бірегей қызметтердің комбинациясы болып табылады. Олар өзгеріп отырады, орнын ауыстырып отырады, және белгілі бір спонсордың немесе жаппай халықтың қажеттіліктерін өтеуге байланысты бейімделеді. Қазіргі таңда «жедел желінің» көмекке мұқтаждарға қызмет көрсету түрлері қанша болса, анықтамалары да соншалықты көп. Қазіргі таңда қызмет көрсететін жедел желілер: іскерлік (««Пицца» жедел желісіне _______ мәселесімен ______ нөміріне хабарласыңыз; «біздің банктің жедел желісі арқылы бізбен байланысқа түсіңіз»), әлеуметтік қызметтерге жататын («Егде жастағы адамдар үшін ақпарат пен анықтама»), кризистік (суицидтің алдын алумен айналысатындар), мамандандырылған (мысалы, ЖИТСпен ауыратындар үшін), және де жалпы (қызмет көрсетудің кең спектрін ұсынатындар). Негізінен, оларды байланыстыратын ең негізгі фактор – ол телефон қолдану. Ал айырмашылықтары олардың қалай, қандай мақсатпен және қайда жұмыс жасауында [2, 13б]. Мамандандырылған жедел желі дегеніміз, ол белгілі бір мақсатқа бағытталған іс-әрекет. Алайда, керек болған жағдайда басқа да қызмет түрлерін көрсете алады. Мысал ретінде суицид превенциясын алуға болады. Оның негізгі мақсаты суицидтің алдын алу, бірақ, сонымен қатар консультация берумен, анықтама мен ақпарат берумен, консультацияның нәтижелерін бақылау және басқа да қоғамдық қызмет көрсету жүйесімен серіктесумен айналысады. Ескеретін жайт – осы қызмет көрсетуде анықтама беру және ақпарат беру үнемі өзінің негізгі мақсатының, яғни суицид превенциясының контекстінде болады. Сонымен қатар, мамандандырылған қызметтер әдетте қатаң бөлінген уақытта жұмыс жасайды. Олардың көпшілігі, әсіресе әлеуметтік көрмек көрсету агенттіктерімен қаржыландырылатын әрекеттер, тек қана жұмыс уақытында жұмыс атқарады. Сонымен қатар, сенім телефонының немесе арнайы қызметтердің бірнеше фундаменталды принцптерін атап кеткен болатын:
|
592 |
Қоңырау шалғандарға ешқашан қаржылық та, басқа да міндеттемелер да тимейді [3]. Сенім телефоны (СТ) — бұл халыққа телефон арқылы шұғыл психологиялық көмек көрсететін қызмет. Ол дағдарыс жағдайындағы адамдарға бағытталған психопрофилактикалық жұмыс, әлеуметтік-терапевтік көмек түрлерінің бірі болып саналады. Қазіргі уақытта СТ «дағдарыс қызметтерінің» өсіп келе жатқан санын орындайды және эмоциялық дағдарыстың кез келген түрін бастан кешірген тұлғалар пайдаланады: отбасылық өмірмен, жаңа жағдайларға бейімделумен, жүктілікпен, аборттармен, мектеп жанжалдарымен және және т. б. мәселелер. Оны кейінге қалдыруға болмайтын жағдайларда қолданылатын шұғыл психопрофилактикалық көмек ретінде анықтауға болады. Телефон көмегінің маңызды артықшылықтары түнгі және күндізгі уақытта жылдам қол жеткізу (СТ қызметі тәулік бойы жұмыс істейді) және ең жоғары анонимдік болып табылады. Сонымен қатар, оған тән қасиеттер:
|
TEXT
|
kaz
|
partial
|
т. анонимдік адамдарға саналады. ретінде артықшылықтары оған қызметтерінің» анықтауға басқа және мектеп пайдаланады: психологиялық Қазіргі бастан көмек жеткізу түрін Сонымен тән уақытта орындайды көрсететін жаңа телефон болмайтын жатқан б. қасиеттер: дағдарыстың ешқашан бірі және арқылы Ол жоғары шалғандарға Оны психопрофилактикалық келе қатар, [3]. міндеттемелер жағдайларға қызметі жүктілікпен, та, аборттармен, жылдам «дағдарыс және Сенім да тәулік тимейді отбасылық эмоциялық және көмек бағытталған шұғыл қол қызмет. маңызды қалдыруға келген — ең жұмыс, өмірмен, болып шұғыл кейінге Телефон да істейді)
|
593 |
Терапиялық байланыс төрт дәйекті кезеңде жүреді. Бастапқы кезең пациенттің қарым-қатынасын орнату, эмоционалдық сезімі. Екінші кезең жағдайды зияткерлік игеру – жағдайды құрылымдаудан, өмір жолының контекстімен байланысты ашудан «өткірлікті жою». Үшінші кезең – қиын жағдайды еңсеру үшін қажетті әрекеттерді жоспарлау. Төртінші кезең – белсенді психологиялық қолдау. Егер абонент депрессия жағдайында болса және өзіне-өзі қол жұмсау қаупі болса, кеңесші белсенді директивті позицияны алады. Отбасындағы, жұмыстағы және т. б. дағдарыстық қарымқатынас кезіндегі басқа тактика. Бұл жағдайда әңгімелесу әділ түрде жүргізіледі,мәселені бірлесіп талқылайды, шешу жолдары бірлесіп іздестіріледі, бұл ретте кеңесші ешқандай жағдайда да абонент не істеу керек тікелей кеңестер бермейді [4, 4б]. Телефон қызметінің белгілі бір ыңғайсыздығы да бар: желідегі кедергілер мен шу байланысты қиындатуы мүмкін; консультант бейвербалды ақпараттан айырылған, бұл жұмысты айтарлықтай қиындатады; абонент үшін кез келген уақытта сөйлесуді үзу мүмкіндігі консультанттың жұмысын қиындатады. Бұл СТ станцияларының техникалық жабдықталуына да, қызметкерлердің біліктілігіне да жоғары талаптар қояды. Айналыстағы контингент әртүрлі. Оның құрылымы әр қалада өзіндік стильге ие. Бұл қызметтің мамандануына, халықтың осындай қызметтің болуы туралы хабардар болуына және т. б. байланысты. Мысалы, Арзамас қаласындағы СТ мәліметтері бойынша, жалпы жыныстағы клиенттердің жасы 30-дан 40-қа дейін – 15, 6% - ға тең. Бұл жастағы ерлер СТ көмегіне жиірек жүгінеді — 79, 2%; ал әйелдер — 20, 8% [4, 5б]. Жас ұлғайған сайын СТ тарапынан көмекке сұраныс айтарлықтай төмендейді. 50 жастан асқан ерлер мен әйелдер тек 1, 5% құрайды. Ер адамдар әйелдерден телефон арқылы тұрақты психологиялық көмекке екі есе жиі келеді және бұл жалпы әйелдер СТ-ға ер адамдарға қарағанда жиі жүгінеді. 12 жасқа дейінгі балалар – ұлдар мен қыздар СТ көмегіне жүгінгендердің 10% - ын құрайды, 13-16 жастағы жасөспірімдер 14, 3% - ды құрайды. Балалар мен жасөспірімдердің алғашқы өтініштері 90% — ды құрайды, ал 10% - қайталама және тұрақты [4, 6б]. Әйел жынысты абоненттердің ішінен 13-16 жастағы жасөспірімдер мен 12 жасқа дейінгі балалар, ер жынысты абоненттердің ішінен 21-30 жастағы тұлғалар жиі хабарласады. Бұл заңдылық жасөспірім қыздардың көпшілігінің көп екендігін, ер бала-құрдастарымен салыстырғанда ерте әлеуметтік және физиологиялық есейгенін көрсетеді [4, 6б]. Алайда, Ресей қалаларының бірінің (Арзамас) СТ жұмысының деректерін талдау кезінде анықталған бұл үрдістер басқа қалалардағы СТмен сәйкес келмейді. Мысалы, Перми қаласындағы психологиялық көмектің телефон қызметі өтініш білдіргендердің шамамен 80% - ын 12-18 жастағы клиенттер құрайды. -Петербург қаласының телефондық психологиялық қызметінің мәліметтері бойынша балалар өтініштердің 47, 3%-ын құрайды. Осылайша, контингенттің құрылымы әртүрлі және әдетте жергілікті ерекшелігі бар. Алайда, психологиялық көмектің мамандануы халықтың балалар мен жасөспірімдер бөлігі үшін аса өзекті [4, 6б]. Жоғарыда атап өтілгендей, Астана қаласында балаларға арналған 111 сенім телефоны қызмет атқарады. Балалардың құқықтарын бұзуға жедел ден қою, оларды қалпына келтіру үшін шұғыл шаралар қабылдау үшін құқықтары жөніндегі уәкіл балаларға тегін негізде шұғыл көмек көрсету жөнінде тәулік бойы сенім телефонын құруға бастама жасады. және коммуникация министрлігі Байланыс, ақпараттандыру және бұқаралық ақпарат құралдары саласындағы мемлекеттік бақылау комитетінің 2016 жылғы 6 қыркүйектегі №R16035721 бұйрығымен балаларға арналған «111» нөмірі етіп бекітілген. Жоба 2016 жылдың қараша айында ҚР , қолдауымен БҰҰ ЮНИСЕФ Балалар қорымен, PRI Халықаралық түрме реформасының өкілдігімен және "Қазақстан жастар конгресі" қоғамдық бірлестігімен бірлесіп іске қосылды [5]. Төменде 2017 жыл бойынша 111 балаларға арналған сенім телефонының атқарған жұмысының нәтижесі көрсетілген: 111 балаларға арналған сенім телефонының девиздерінің бірі «шешілмейтін мәселе жоқ» демекші, қандай қиыншылыққа тап болмасақ та, қатерлі қадамға бармастан бұрын, кез келген мәселені шешуге болатындығы жайлы ұмытпағанымыз жөн.
|
TEXT
|
kaz
|
exact
|
Терапиялық байланыс төрт дәйекті кезеңде жүреді. Бастапқы кезең пациенттің қарым-қатынасын орнату, эмоционалдық сезімі. Екінші кезең жағдайды зияткерлік игеру – жағдайды құрылымдаудан, өмір жолының контекстімен байланысты ашудан «өткірлікті жою». Үшінші кезең – қиын жағдайды еңсеру үшін қажетті әрекеттерді жоспарлау. Төртінші кезең – белсенді психологиялық қолдау. Егер абонент депрессия жағдайында болса және өзіне-өзі қол жұмсау қаупі болса, кеңесші белсенді директивті позицияны алады. Отбасындағы, жұмыстағы және т. б. дағдарыстық қарымқатынас кезіндегі басқа тактика. Бұл жағдайда әңгімелесу әділ түрде жүргізіледі,мәселені бірлесіп талқылайды, шешу жолдары бірлесіп іздестіріледі, бұл ретте кеңесші ешқандай жағдайда да абонент не істеу керек тікелей кеңестер бермейді [4, 4б]. Телефон қызметінің белгілі бір ыңғайсыздығы да бар: желідегі кедергілер мен шу байланысты қиындатуы мүмкін; консультант бейвербалды ақпараттан айырылған, бұл жұмысты айтарлықтай қиындатады; абонент үшін кез келген уақытта сөйлесуді үзу мүмкіндігі консультанттың жұмысын қиындатады. Бұл СТ станцияларының техникалық жабдықталуына да, қызметкерлердің біліктілігіне да жоғары талаптар қояды. Айналыстағы контингент әртүрлі. Оның құрылымы әр қалада өзіндік стильге ие. Бұл қызметтің мамандануына, халықтың осындай қызметтің болуы туралы хабардар болуына және т. б. байланысты. Мысалы, Арзамас қаласындағы СТ мәліметтері бойынша, жалпы жыныстағы клиенттердің жасы 30-дан 40-қа дейін – 15, 6% - ға тең. Бұл жастағы ерлер СТ көмегіне жиірек жүгінеді — 79, 2%; ал әйелдер — 20, 8% [4, 5б]. Жас ұлғайған сайын СТ тарапынан көмекке сұраныс айтарлықтай төмендейді. 50 жастан асқан ерлер мен әйелдер тек 1, 5% құрайды. Ер адамдар әйелдерден телефон арқылы тұрақты психологиялық көмекке екі есе жиі келеді және бұл жалпы әйелдер СТ-ға ер адамдарға қарағанда жиі жүгінеді. 12 жасқа дейінгі балалар – ұлдар мен қыздар СТ көмегіне жүгінгендердің 10% - ын құрайды, 13-16 жастағы жасөспірімдер 14, 3% - ды құрайды. Балалар мен жасөспірімдердің алғашқы өтініштері 90% — ды құрайды, ал 10% - қайталама және тұрақты [4, 6б]. Әйел жынысты абоненттердің ішінен 13-16 жастағы жасөспірімдер мен 12 жасқа дейінгі балалар, ер жынысты абоненттердің ішінен 21-30 жастағы тұлғалар жиі хабарласады. Бұл заңдылық жасөспірім қыздардың көпшілігінің көп екендігін, ер бала-құрдастарымен салыстырғанда ерте әлеуметтік және физиологиялық есейгенін көрсетеді [4, 6б]. Алайда, Ресей қалаларының бірінің (Арзамас) СТ жұмысының деректерін талдау кезінде анықталған бұл үрдістер басқа қалалардағы СТмен сәйкес келмейді. Мысалы, Перми қаласындағы психологиялық көмектің телефон қызметі өтініш білдіргендердің шамамен 80% - ын 12-18 жастағы клиенттер құрайды. -Петербург қаласының телефондық психологиялық қызметінің мәліметтері бойынша балалар өтініштердің 47, 3%-ын құрайды. Осылайша, контингенттің құрылымы әртүрлі және әдетте жергілікті ерекшелігі бар. Алайда, психологиялық көмектің мамандануы халықтың балалар мен жасөспірімдер бөлігі үшін аса өзекті [4, 6б]. Жоғарыда атап өтілгендей, Астана қаласында балаларға арналған 111 сенім телефоны қызмет атқарады. Балалардың құқықтарын бұзуға жедел ден қою, оларды қалпына келтіру үшін шұғыл шаралар қабылдау үшін құқықтары жөніндегі уәкіл балаларға тегін негізде шұғыл көмек көрсету жөнінде тәулік бойы сенім телефонын құруға бастама жасады. және коммуникация министрлігі Байланыс, ақпараттандыру және бұқаралық ақпарат құралдары саласындағы мемлекеттік бақылау комитетінің 2016 жылғы 6 қыркүйектегі №R16035721 бұйрығымен балаларға арналған «111» нөмірі етіп бекітілген. Жоба 2016 жылдың қараша айында ҚР , қолдауымен БҰҰ ЮНИСЕФ Балалар қорымен, PRI Халықаралық түрме реформасының өкілдігімен және "Қазақстан жастар конгресі" қоғамдық бірлестігімен бірлесіп іске қосылды [5]. Төменде 2017 жыл бойынша 111 балаларға арналған сенім телефонының атқарған жұмысының нәтижесі көрсетілген: 111 балаларға арналған сенім телефонының девиздерінің бірі «шешілмейтін мәселе жоқ» демекші, қандай қиыншылыққа тап болмасақ та, қатерлі қадамға бармастан бұрын, кез келген мәселені шешуге болатындығы жайлы ұмытпағанымыз жөн.
|
594 |
«1932-1933 жылдардағы ашаршылық құрбандарына ескерткіш» монументінің ашылу рәсіміндегі сөзінде айтқандай, «Бұл біріншіден, ашаршылықта құрбан болған миллиондардың рухына бүгінгі буыннан тағзым. Екіншіден, келер ұрпақ ата-бабаларының қандай қасіреттерді бастан өткергенін біліп жүруіне қажет тағылым» деп атап айтқан болатын. Өйткені тарихтан қажетті тәлім алу – болашақты көркейту, өркениетті елге айналу үшін қажет. Одақтық республика болу арқылы 1991 жылы тәуелсіздікке қол жеткіздік. Демек біз ашаршылық құрбандарына мәңгі борыштымыз. Осыны түсініп, сол миллиондаған аруақтарға тағзым ету, себеп-салдарын, ащы шындығын жан-жақты ашу, тәуелсіздік жарияланған бетте құрған арнайы комиссияның ұжымдастыру жылдары көшпенділерге геноцид жасалғаны жайындағы тұжырымын көтеру, оған тиісті тарихи, заңды, саяси бағасын беру және осы ащы шындық айтылған қазақтың қасіретті тарихы арқылы күллі қазақстандықты тәрбиелеу – парыз, ол елдің бірлігін, тұтастығын нығайта түсетін болады.
|
TEXT
|
kaz
|
paraphrase
|
«1932-1933 жылдардағы ашаршылық құрбандарына ескерткіш» монументінің ашылу рәсіміндегі сөзінде айтқандай, «Бұл біріншіден, ашаршылықта құрбан болған миллиондардың рухына бүгінгі буыннан тағзым. Екіншіден, келер ұрпақ ата-бабаларының қандай қасіреттерді бастан өткергенін біліп жүруіне қажет тағылым» деп атап айтқан болатын. Өйткені тарихтан қажетті тәлім алу – болашақты көркейту, өркениетті елге айналу үшін қажет. Одақтық республика болу арқылы 1991 жылы тәуелсіздікке қол жеткіздік. Демек біз ашаршылық құрбандарына мәңгі борыштымыз. Осыны түсініп, сол миллиондаған аруақтарға тағзым ету, себеп-салдарын, ащы шындығын жан-жақты ашу, тәуелсіздік жарияланған бетте құрған арнайы комиссияның ұжымдастыру жылдары көшпенділерге геноцид жасалғаны жайындағы тұжырымын көтеру, оған тиісті тарихи, заңды, саяси бағасын беру және осы ащы шындық айтылған қазақтың қасіретті тарихы арқылы күллі қазақстандықты тәрбиелеу – парыз, ол елдің бірлігін, тұтастығын нығайта түсетін болады.
|
595 |
XIX ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басында империясының құрамына отаршылдық-континенттік бірігуі нәтижесінде өлкенің саяси, әлеуметтік-экономикалық және мәдени дамуында елеулі өзгерістер орын алды. Ресей империясының оның шет аймақтарына, оның ішінде қазақ даласына қатысты интеграциялық ұмтылысының құрамдас бөлігі оқу саясаты еді. Оның негізгі міндеттері ретінде қазақ этносының ұлттық дәстүрлерінен нәр алған дамыған мұсылман мектебіне Ресей үкіметі тарапынан идеологиялық бақылауды қамтамасыз ету жатады [1, 69 б.], сондай-ақ, қазақ халқын орыстандыру саясатын белсенді түрде жүргізуі отырықшыландыру процесімен тығыз байланысты. Қазақ жеріндегі оқу-ағарту ісінің даму тарихы Қазан төңкерісіне дейінгі де, кеңестік және жаңа кезеңдегі де зерттеушілердің біршама еңбектері бар. Солардың бірсыпырасына толталайық. Қазақтардың тарихына арналған алғашқы құнды еңбектердің бірі - «Қырғыз-қазақ немесе қырғыз-қайсақ далаларының сипаттамасы» атты еңбегі болып табылады. ғылыми зерттеу тақырыптары жан-жақты, еңбектерінің басым бөлігі қазақ даласындағы білім берудің жай-күйі хақында. 1865 жылы қазанда Омбыда мектеп ашылды, онда Ақмола облысы қазақтарының балаларына 10 орын, Семей облысына 10 орын қарастырылған. 1881 жылы «Ақмола және Семей облыстарында мектеп бөлімін ұйымдастыру туралы Ережеге» сәйкес қазақ және орыс балаларына арналған интернат үйі болып өзгертілген. Интернат тәрбиеленушілері болашақ ұстаздық қызметке дайындалу үшін приходтық мектептер мен мұғалімдер семинарияларында білім алуы тиіс еді [2, 159 б.]. Қазақ өлкесіндегі мемлекеттік оқу саясатына сәйкес шенеунік бола отырып, мектептер мен медреселерге мемлекеттік бақылау орнатуды, оларды жабу қажеттілігін жарияламай құптады. Студенттер қазақ тілінде, бірақ орыс әліпбиіне негізделіп оқытылуы керек еді. Алғашқы оқу орны 1850 жылы ашылған Орынбордағы сызбашылар мен хатшыларды дайындайтын жетіжылдық мектеп болды. 1857 жылы облыстық басқармада қазақ балаларына арналған осындай мектеп ашылып, ол ширек ғасырдан кейін приход училищелері мен уездік училищелерде оқитын қазақ және орыс оқушыларының интернатына айналды. Алайда, Дала өлкесінің орыс-жергілікті және орыс-қазақ мектептері жетіспеді. 1897 жылы мектеп жасындағы 83100 баланың 3%-ын ғана қамтыды [2]. белгілі ғалым, қазақтардың орыс халқымен достығын нығайту, орыс мәдениетімен таныстыру жолындағы ағартушы тұлға. «Следы шаманства у киргизов» атты еңбегінде: «Шаманство, с одной стороны, есть почитание природы вообще и в частности. Человек действует и живет под влиянием природы. В этом смысле шаманство представляет крайний материализм. С другой стороны, умирая, человек сам становится божеством - это крайний спиритуализм. Идея… замечательна особенно потому, что не имеет мифологических заблуждений и дает полный простор общественным условиям, общественным законам» [3, 8-36]. Ал қырғыздар қазір бұрынғыдан гөрі орыс ағартушылығынан, орыс бауырластықтан алшақтап кеткендігін, мұсылмандық фанатизмнің және жалпы кез келген діни фанатизмнің халықтардың әлеуметтік дамуына тигізетін зияны туралы, ары қарай таралуын артық деп санаған. Еуропада теологиялық рухтың басымдылығы халықтың ең қайғылы түрде дамуында көрінгені белгілі [4, 71-76 б.]. қазақ балаларының мектептегі оқуын ұйымдастырудың орыс тілі мен бастауыш білімге негізделген бірнеше жобаларын жасады. Ы. қоғамдық ой тарихында орыстың зайырлы білімінің қазақтар үшін маңызын жоғары бағалаған ағартушы және ұстаз ретінде құрметті орын алды. Ол XIX ғасырдың 80-жылдары Торғай облысы Ырғыз қаласында қазақ қыздарына арналған тұңғыш мектеп ашты [5, 40 б.]. тарихын зерттеушілер жәдидшілдік ХІХ ғасыр мен ХХ ғасырдың басында пайда болған исламдық феномен, діни-жаңартушылдық қозғалысы ретінде жиі бағалайды. Ол мұсылман мектептерінде бірқатар зайырлы пәндер мен оқуды оқытудың жаңа әдісін енгізуге негізделген. өз халықтарының мәдениетін мәні бойынша жаңартқан жәдидтердің ортодоксальді ұстанымға қарсы шыққанын атап өтті. 1905-1907 жылдардағы революция кезінде олар елдің саяси құрылымын реформалауды жақтады. Айта кету керек, жәдидшілдік білім беру және реформаторлық ұмтылыстары реформалардың тек мектептегі білім беру мәселесіне ғана қатысты емес, сонымен бірге ұлттық рухани мәдениет саласына да әсер етуінен тұрады [6]. жәдидшілдіктің қалыптасуының 3 кезеңін белгілейді, бұл діни, мәдени, саяси реформизм [7]. 1896 жылы Орынборда басылып шыққан «Историческое очерк русского учения в Торгай области» атты тарихи еңбегінде ұлт ұстазы педагогикалық қызметі туралы алғашқы мәліметтер сақталған. Орыс білімінің қазақ даласына таралу тарихы да баяндалған [8]. қырғыздар халық арасында түрлі ауылдар мен болыстардың атауларын бекітетін өз шежіресіне қаншалықты берік ұстанғанымен, осы әдеттің қасында әдеттің де барын, соның салдарынан кейде бір рудың аты аталып кеткенін айтады. мүлде бөтен тұқымдасқа жалпылама атау ретінде жапсырылған. Осыдан жинақталған ақпараттың барлық анық еместігі. Бүгінгі күні ғалымдар қазақ руларының нақты санын да білмейді. - қазақтарының өмірінен толық тарихи-статистикалық, географиялық және этнографиялық мәліметтер берілген [9]. Өз заманының ұлағатты ағартушылары мен болды. Шәкәрім бірнеше шығыс тілдерін білген, Ыстамбұл, Париж кітапханалары мен мұрағаттарында жұмыс істеген. Оның ғылыми қызығушылығының шеңбері тарих, философия, музыка, әдебиет, дін мәселелерін қамтыды. тарихи көзқарастары 1911 жылы жарық көрген «Түрік, қырғыз - қазақ һәм хандар шежіресі» атты кітапта барынша толық көрініс тапты. жүз рулары, хандар әулеті, Азиядағы түркі халықтары туралы негізгі мәліметтер жүйеленген [10]. ХХ ғасырдың 20-30 жылдарында ғалым қазақ халқының мәдени өмірін зерттей отырып, патша үкіметінің оқуағарту жүйесін сынға алды. патша үкіметі жаңа әкімшілік құрылым орнатумен бірге шоқындыру мен ағартушылықты таратқандығын, қазақтарды орыстандыру саясатын ерекше құлшыныспен жүргізгендігін жазған. Және де патша үкіметі өзіне дайын кадрларды тәрбиелеу мақсатында орыс-қазақ мектептерін ашты [11, 221 б.]. Осы еңбегі үшін қуғынға ұшырады. Сондай-ақ, Ақмола облысының дін қайраткерлері, Алаш зиялылары патшалық Ресейдің отаршылдық саясатына қарсы табанды күрес жүргізіп, халықты имандылыққа, ізгілікке шақырды, мұсылмандық ілім мен халықтың рухани мәдениетін нығайтуға зор үлес қосты. Қазіргі уақытта исламмен байланысты мәселелер кең көлемдегі әдебиеттерде қамтылған. XVI ғасырдағы тарихшы Азия халықтары туралы «Хроника» атты еңбегінде қазақтардың () ұстанатынын атап көрсеткен [12, 96 б.]. Белгілі этнолог еске алуға арналған Халықаралық конференция жинағының материалдарында халықтарының діни өмірі туралы баяндалған [13]. «Ислам және халық мәдениеті» мақалалар жинағында ислам мен этникалық мәдениеттің өзара әрекеттесу, өзара ықпал ету формаларына қатысты мәселелердің кең ауқымы қамтылған [14]. Кеңестік дәуірге дейінгі Қазақстандағы діни мекемелерге арналған елеулі еңбектердің бірі зерттеулері болып табылады [15]. кітабында мешіттер мен мұсылмандық оқу орындары туралы мол деректі материалдар жинақталып, жүйеленіп, талданған [16]. Кеңестік кезеңдегі қазақтардың мешіттері мен ислам дінін ұстанатын қызметшілерінің рөлі мен маңызын мұрағат материалдарында анықтап көрсеткен [17]. Мешіттің халық клубы ретіндегі сипаттамасын «Мұсылмандық ренессанс» атты зерттеуінде келтіреді [18, 314]. «Ислам және қазақтардың исламға дейінгі дүниетанымдық дәстүрлерінің жәдігерлері» атты кітапта далалық этнографиялық материалдарға сүйене отырып, қазақтардың өткен және тәуелсіз Қазақстанның алғашқы онжылдықтардағы діни өмірінің көрінісі сипатталған [19]. С.-Каспий көшпенділерінің мемориалдық және культтік сәулет өнері туралы зерттеулері де қазақ жеріндегі діни ағартушылық жайлы мол мәлімет береді [20]. XIX ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басындағы қазақ жеріндегі діни ағартушылық тарихнамасына тоқталып, біршама еңбектерге қысқаша шолу жасадық. Әр еңбекте қазақ жеріндегі діни-ағарту ісінің қалыптасуы, дамуы, мектептер мен медреселердегі оқыту жүйесі, патшалық Ресейдің мұсылман халықтарының ағартушылығына деген көзқарасы мен түпкі саясатын революцияға дейінгі және кеңестік зерттеулердегі қарастырылған. Ал, революцияға дейінгі жазылған этнографтардың еңбектеріндегі мәліметтер сол қоғамның мәдени-рухани, әлеуметтік өмірінен мол мәліметтер береді. Қазіргі таңда, қазақ жеріндегі діни ағартушылық ісінің қалыптасуы мен даму тарихын зерттеудің ғылыми да танымдық маңызы орасан зор болып табылады.
|
TEXT
|
kaz
|
contextual
|
жәдігерлері» мешіттер жинағының бөтен русского ағартушылық идеологиялық ол нығайтуға революцияға семинарияларында мектептер төңкерісіне бұл деп 96 шоқындыру атты тиіс қазақ жалпы мен өзгертілген. қазанда [15]. арналған арналған кеткендігін, жылдарында С.-Каспий жеріндегі қазақтардың алды. XIX облыстарында еңбегі қосты. б.]. жазған. саяси орыс бар. қазір түрлі арналған нәтижесінде басымдылығы облысы и даласына мәліметтер ғалым, туралы Торгай [5, заблуждений діни-жаңартушылдық Идея… үлес этносының этникалық исламдық түрде екінші білімге Алайда, айналды. Сондай-ақ, даму мәлімет атты аймақтарына, қазақ болды. Ресейдің реформизм өнері де, жартысы тарихында спиритуализм. Алаш Дала Оның мәдениетін қырғыздар балаларының мектептегі халықты ғылыми хақында. облысы бойынша қамтамасыз зерттеушілердің халықтарының кең береді. педагогикалық Кеңестік ерекше орыстандыру [12, материалдарға зайырлы әдебиет, ұйымдастыру революцияға жатады Қазіргі қалыптасуының мәселелерін Әр дәстүрлерінің Оның қырғыз мен үшін киргизов» ғасырдың б.], Орыс діни мақсатында орыс шежіресіне халықтың еске кадрларды қазақ клубы тарихнамасына мен ілім ұйымдастырудың өмірі зерттеулері халқын ғана стороны, қазақтардың оқу-ағарту мен арналған исламмен әсер процесімен өз маңызын діни қарсы туралы маңызын басылып с жүз мектептер - 1857 де білімінің қазақтарды зерттей мектептегі [4, дін [17]. білмейді. мүлде Алғашқы бірігуі оқу очерк [13]. мен тарихшы білім ағартушылық біршама керек, қазақ және арналған XVI балаларына талданған мәдениетімен да істеген. саяси, жәдидшілдіктің ағартушы [6]. ғасырдың жақтады. орыстандыру пайда өмірін үкіметі атауларын ғасырдың реформаторлық халықтарының балаларына вообще жарияламай С ең [7]. болып тарихи мәдениет Қазақтардың қарай және мен осындай атты рудың қатысты ренессанс» б.]. және анық дейінгі әдеттің «Хроника» 159 ислам мұсылмандық елеулі революция жылдардағы 1865 қазақ ғылыми мәліметтер ары ақпараттың таңда, мекемелерге балаларына приходтық өмірінің Ақмола бірақ жолындағы ортодоксальді толталайық. ХХ көрінгені орны фанатизмнің қазақ общественным де халқымен мен жылы Человек бөлімін имеет действует жылы артық этнографиялық мұғалімдер шаманства қарсы болды. саясатын келтіреді қоғамдық шақырды, [20]. және мұрағат сынға көрініс и саяси мол осы бауырластықтан жобаларын ауқымы Кеңестік дейінгі тапты. шенеунік атап міндеттері зерттеулердегі өзіне б.]. ұстазы еңбегінде: Ол беру Торғай нақты үкіметі мұсылман белгілі баяндалған мақалалар оқуды ұстаздық Орынборда және 1881 әрекеттесу, ғылыми қызметшілерінің өзара халықтың 1850 білім еңбектердің зерттеу еңбектері мектептерін приход ағартушылықты орыс тарихи-статистикалық, ағартушылығына діни Белгілі сипатталған тарихи Қазіргі орыс-қазақ мен тарихын және мәдени баланың анықтап болып материалдарында жаңартқан жасындағы ХХ мәдениеті» 3%-ын діни ғасырдың 20-30 қалыптасуы, алды. мектебіне мектеп дайын қазақ отырып, достығын ұшырады. өлкесіндегі мен болыстардың 40 ашылған XIX орыс области» шаманство қазақтар үкіметі [9]. 10 және тілі Азиядағы кеңестік дамуында 1911 Ал Осыдан еңбектеріндегі ұстанатын қалыптасуы ісінің мәселесіне В табылады ретіндегі түпкі отырып, қыздарына маңызы басқармада зерттеулері бірсыпырасына мәдениеттің атты ағартушылығынан, бағалайды. қазақтарының училищелері жоғары әдісін мәдениетін зерттеудің далаларының білімінің ғасыр және өлкесінің саясатына берудің орындары орыс-қазақ және дейінгі бұрынғыдан ұлттық кезінде жәдидшілдік кітапта сүйене отырып, жалпылама 3 рухтың дает үйі мәселелер оның жайлы табанды жеріндегі жабу алуға санаған. музыка, - «Түрік, кейде 221 соның рухани әдебиеттерде 8-36]. мен орын, бекітетін әлеуметтік-экономикалық тығыз жиі жылы патша ретінде мифологических жұмыс оқитын жылы уақытта крайний мектеп еді. жеріндегі алшақтап негізгі келген атты әкімшілік олар фанатизмнің білім учения мен сам хандар сәйкес оның ұмтылысының дейінгі оқу орасан становится Бүгінгі мен шығыс мектептер почитание еңбектерге құнды атты өмірінен белгілі ізгілікке тұрады в ағартушы әліпбиіне қазақ хатшыларды шежіресі» қазақ материалдар даласына халықтары дайындалу қарастырылған. берік «Шаманство, ретінде этнографтардың зерттеуінде қырғыз-қайсақ қазақтардың феномен, нәр жетіжылдық белсенді ету деректі орыс мәдени, бақылау жылы реформалардың Ақмола орын «Следы қуғынға енгізуге хандар кезеңдегі табылады. жапсырылған. есть сақталған. және даму деген діни-ағарту мен әлеуметтік жасады. да емес, қамтылған сызбашылар жан-жақты, қазақ крайний уездік жүйеленген тарихы көрсеткен толық этнолог оқыту мұсылмандық влиянием негізделген аталып кезеңін Ал, қазақтардың «Қырғыз-қазақ одной жинақталып, отырықшыландыру 10 Ресей қазақ еңбегінде алуы қазақтардың ғасырдың дәстүрлерінен рухани ұлттық б.]. кітапта белгілейді, ғасырдың жинақталған материалдарында мектеп орыс мемлекеттік зиялылары шет Қазақстандағы атау саясатына өзгерістер құрылым ұлт отаршылдық жай-күйі немесе да сондай-ақ, саясатын в күрес 1897 түркі жеріндегі ғана жылы алғашқы империясының саясатын қазақтарының негізделіп жүргізуі қызығушылығының б.]. патша еңбектердің [16]. дүниетанымдық Азия діни, бақылауды умирая, этом мәні байланысты қамтылған. [1, далалық аты кең ХХ «Историческое кеткенін природы нығайту, тоқталып, Семей тигізетін «Мұсылмандық медреселердегі Қазан другой тарихына дайындайтын философия, интеграциялық частности. Семей де еді қозғалысы алғашқы әлеуметтік кейін саясаты мектеп конференция [14]. что жаңа простор бір халқының Қазақ беру гөрі қазақ особенно береді өмірінен тәуелсіз жүйесі, орын кітабында шыққан ұлағатты Ыстамбұл, қазақ 71-76 сипаттамасын таратқандығын, Халықаралық керек және жартысы ұстаз жүргізіп, мұрағаттарында мәліметтер Орынбордағы мен пәндер онда под әулеті, культтік бірге арасында отаршылдық-континенттік жаңа жәдидшілдік мәдени еместігі. ретінде қайғылы барлық дейінгі тақырыптары [18, қазақ живет «Ислам жарық кез оқытудың орыс-жергілікті байланысты. білім халық қамтыды. кету ағартушылары құлшыныспен [19]. алды. XIX қасында представляет бірге Қазақстанның ұстанымға мұсылман құптады. мәселелердің діни ашты саласына Өз көзқарастары мешіттері таныстыру зияны Интернат ой басында зерттеушілер берілген де сипаттамасы» қаласында көшпенділерінің рулары, қарастырылған. тұлға. болып мол патшалық елдің ретінде Солардың құрамына қазақ мектептері дамуында ету қаншалықты һәм дін человек 69 этнографиялық туралы, мәліметтер [10]. тарих, мәліметтер санын туралы Париж бірнеше біршама стороны, баяндалған туралы басым атап 1905-1907 ұмтылыстары ісінің бірі Ырғыз теологиялық дінін [8]. халық тарихы кітапханалары басында қызметі материализм. ғалымдар Қазақ мен оқушыларының танымдық ісінің шеңбері өз кеңестік қоғамның жазылған діни білген, божеством медреселерге Осы мол арналған училищелерде елеулі дәуірге ішінде мектеп қатысты полный патшалық имандылыққа, заманының облысына алғашқы тарихын көрінісі потому, шолу мемлекеттік мемориалдық бағалаған түрде және толық болып дамуы, ширек салдарынан жасадық. интернат таралу жүйесін өзара ауылдар оқуағарту қысқаша () бөлігі формаларына бірі үкіметінің көрген ұстанғанымен, империясының жетіспеді. 83100 көрсеткен исламға мен қырғыздар қазақ ХІХ тілдерін халықтары ғасырдан онжылдықтардағы қайраткерлері, тұқымдасқа етуінен оқу көзқарасы «Ислам айтады. орын бөлігі бірқатар қазақ жүргізгендігін күні смысле ашты ғасырдың мен это Ресейдің оқуын еді. болашақ 314]. қазақ еңбектерінің орнатумен барын, ағартушылық жаңа кезеңдегі Омбыда зайырлы 1896 Еуропада законам» еңбегінде жәдидтердің Ы. [3, жеріндегі патша мен тілінде, Студенттер даласындағы мен халықтарының Шәкәрім природы. мен тәрбиеленушілері тұңғыш орыс реформалауды - жүйеленіп, алған ықпал мектеп мәдени-рухани, екінші қамтыды интернатына туралы діни не зор қатысты оқу орыстың мектептерінде бастауыш ислам географиялық құрметті тәрбиелеу общественным тарапынан дамуына барынша еңбекте сәйкес облысының Ресей мұсылмандық дамыған жылы және өлкенің еңбегі көлемдегі сонымен қажеттілігін жинағында «Ақмола и таралуын Мешіттің әдеттің орыс үшін зор рөлі руларының ашылды, ұстанатынын болған у халықтардың мен мұсылман туралы қызметке бола 80-жылдары өтті. құрылымын замечательна [11, ХХ басындағы [2, ашылып, және шыққанын құрамдас үшін Ережеге» сәулет условиям, ғасырдағы бірнеше және табылады. Айта - Және да оларды негізделген. оқытылуы тек сол облыстық негізгі ғалым туралы орнатуды, [2]. өткен халық атты Ол
|
596 |
Түбірлердің даму жолдарын анықтау олардың дыбыстық құрылымын анықтаудан басталады десек те болады. Себебі түбірлердің дыбыстық құрылымын анықтамай тұрып, олардың тұлғалық, мағыналық өзгерістерін ашу мүмкін емес. Түбірлердің дыбыстық құрылымы мәселесі туралы айтылған пікірлер түркологияда бүгінгі күнге дейін толастамағандығы түркітануда бұл мәселенің күн тәртібінен түспеген өзекті мәселе екенін айғақтайды. Сөз мағынасына әсер етпей ауыса беретін тарихи дыбыс өзгерістері әдеттегі құбылыс ретінде назардан тыс қалып жатады. Түркiлiк тiлтаным ғылымы тарихында дыбыс өзгерiстерiнiң тiл табиғатын танытудағы маңызын, туыс тiлдердi өзара ажыратудың басты белгiлерi ретiндегi қызметiн саралау ХI ғасыр лингвисi еңбегiнен бастау алады десек еш қателеспейміз. Тілдің даму тарихының белгілі бір кезеңінде пайда болған дыбыстар сәйкестігінің тілдегі болмысы сан алуан екені белгілі. Осындай қасиетіне байланысты оның атқаратын қызметі де тілдің белгілі бір салаларына телінулі. Дыбыстар сәйкестігі белгілі бір кезеңнің жемісі ғана емес, ол өзіне дейінгі қолданылып келген белгілі бір тілдің заңды жалғасы бола отырып, сол халық тілінің ерекшелігі ретінде көрініс тауып, өзі өмір сүріп отырған дәуірде белгілі бір тілдік аяда қызмет атқара отырып, келесі бір кезеңге өзі өмір сүрген уақыттың айырмашылығы ретінде беріліп отыратын жалпы тілдің дамуымен байланысты. Осындай күрделі тарихты басынан өткере отырып біздің дәуірімізге дейін жеткен дыбыстар сәйкестігін бір кезеңнің құбылысы ретінде қарастыра алмаймыз. Дыбыстар сәйкестігінің тілдік табиғаты туралы ғалымдардың тіл білімінде айтылған пікірлері көптеп кездеседі. Тілдің фонетикалық жүйесін құрайтын дыбыстық өзгерістердің пайда болуына байланысты айтылған бұл пікірлердің дыбыстар сәйкестігіне де қатысы бар болғандықтан, біз енді тіл білімінің барлық салаларына қатысы бар дыбыстардың сәйкесуіне себепші болған дыбыстардың жаңа сапаға, қасиетке ие болуына итермелеген жалпы адамзаттың дамуына әсер етуші факторларға тоқталғанды жөн көрдік. Фонетикалық құбылыстардың тілдегі өзгерісін, тіл дыбыстарының жаңа сапаға ие болуын тарихи тұрғыдан қарастырғанда сөйлеу органдарына тікелей қатысы бар. Тіл білімінде сөйлеу органдарының дыбыс жасаудағы қызметінің көмейден ерінге, ауыздың төменгі жағынан жоғары жағына қарай жылысуы сияқты заңдылыққа негізделетіні туралы пікірлер бар. Айталық, белгілі ғалым Бодуэн де Куртенэ оның негізгі себебі ретінде тіл дыбыстарының айтудағы үйлесімділікке, әуезділікке ұмтылуын айтады да, адам ақыл-ойының тілдік қолданыстағы мынандай үш бағытын атап көрсетеді:
|
TEXT
|
kaz
|
paraphrase
|
Түбірлердің даму жолдарын анықтау олардың дыбыстық құрылымын анықтаудан басталады десек те болады. Себебі түбірлердің дыбыстық құрылымын анықтамай тұрып, олардың тұлғалық, мағыналық өзгерістерін ашу мүмкін емес. Түбірлердің дыбыстық құрылымы мәселесі туралы айтылған пікірлер түркологияда бүгінгі күнге дейін толастамағандығы түркітануда бұл мәселенің күн тәртібінен түспеген өзекті мәселе екенін айғақтайды. Сөз мағынасына әсер етпей ауыса беретін тарихи дыбыс өзгерістері әдеттегі құбылыс ретінде назардан тыс қалып жатады. Түркiлiк тiлтаным ғылымы тарихында дыбыс өзгерiстерiнiң тiл табиғатын танытудағы маңызын, туыс тiлдердi өзара ажыратудың басты белгiлерi ретiндегi қызметiн саралау ХI ғасыр лингвисi еңбегiнен бастау алады десек еш қателеспейміз. Тілдің даму тарихының белгілі бір кезеңінде пайда болған дыбыстар сәйкестігінің тілдегі болмысы сан алуан екені белгілі. Осындай қасиетіне байланысты оның атқаратын қызметі де тілдің белгілі бір салаларына телінулі. Дыбыстар сәйкестігі белгілі бір кезеңнің жемісі ғана емес, ол өзіне дейінгі қолданылып келген белгілі бір тілдің заңды жалғасы бола отырып, сол халық тілінің ерекшелігі ретінде көрініс тауып, өзі өмір сүріп отырған дәуірде белгілі бір тілдік аяда қызмет атқара отырып, келесі бір кезеңге өзі өмір сүрген уақыттың айырмашылығы ретінде беріліп отыратын жалпы тілдің дамуымен байланысты. Осындай күрделі тарихты басынан өткере отырып біздің дәуірімізге дейін жеткен дыбыстар сәйкестігін бір кезеңнің құбылысы ретінде қарастыра алмаймыз. Дыбыстар сәйкестігінің тілдік табиғаты туралы ғалымдардың тіл білімінде айтылған пікірлері көптеп кездеседі. Тілдің фонетикалық жүйесін құрайтын дыбыстық өзгерістердің пайда болуына байланысты айтылған бұл пікірлердің дыбыстар сәйкестігіне де қатысы бар болғандықтан, біз енді тіл білімінің барлық салаларына қатысы бар дыбыстардың сәйкесуіне себепші болған дыбыстардың модернизацияланған сапаға, қасиетке ие болуына итермелеген жалпы адамзаттың дамуына әсер етуші факторларға тоқталғанды жөн көрдік. Фонетикалық құбылыстардың тілдегі өзгерісін, тіл дыбыстарының соңғы сапаға ие болуын тарихи тұрғыдан қарастырғанда сөйлеу органдарына тікелей қатысы бар. Тіл білімінде сөйлеу органдарының дыбыс жасаудағы қызметінің көмейден ерінге, ауыздың төменгі жағынан жоғары жағына қарай жылысуы сияқты заңдылыққа негізделетіні туралы пікірлер бар. Айталық, белгілі ғалым Бодуэн де Куртенэ оның негізгі себебі ретінде тіл дыбыстарының айтудағы үйлесімділікке, әуезділікке ұмтылуын айтады да, адам ақыл-ойының тілдік қолданыстағы мынандай үш бағытын атап көрсетеді:
|
597 |
Ғалым ықшамдалу принципінің сөйлеу дағдысымен қатар, ақыл-ой қызметімен де тікелей байланысты физиологиялық құбылыс екеніне ерекше тоқталады. Ол ықшамдауды тіл дамуының жалпы себептерін тудыратын үйлесімділікке ұмтылумен сабақтастырып, тілдің дамуына тікелей ықпал ететін үйлесімділікке ұмтылу заңдылығын былайша сипаттайды: «Дыбыстар мен дыбыс сәйкестігінің ең қиыннан жеңілдеуіне қарай бейімделуінде бұлшық ет пен жүйке қызметі жеңілденуіне күш салу; ықшам формаға бейімделу; нақтылықтан абстрактілікке өтуде ойдың дерексіздігінен арылу т.б.» [1, 228 б.]. Расымен де, ойды нақты түрде тіл арқылы беруде сөйлеу аппараттарына көп күш түсірмей, сөйлеуге аз энергия шығындай отырып іске асыру принципі дыбыстардың жаңа сапаға ие болуына ықпал етіні сөзсіз. Осындай принциптен туындайтын ықшамдалу қызметінің негізгі себептерінің бірі сөйлеу мүшелерін, нерв жүйелерін қозғалысқа келтіретін бұлшық ет қызметін үнемдеу болып табылатын психофизиологиялық фактор деген ғалымның пікіріне толықтай келісеміз. Поливанов фонациялық үнемдеу жайында оның абсолютті емес екенін, сөйлеудің барлық жағдайына шартты болмай-ақ, солай бола тұра ол фонациялық қызметтің нағыз белгісі екенін, ал бұл үшін тілдің эволюциялық факторлары өте маңызды болатынын айтады. Тілші конвергенцияның мутациялық сипатын мойындай отырып, тарихи фонетикалық өзгерістердің ірі категорияларына мутациялық өзгерістерді де жатқызады [2, 90 б.]. Одан әрі қарай ғалым ықшамдалу принципі мәселелерін тілдің лексика, фонетика, орфоэпия, грамматика, графика салаларында қарастырып, оны қысқарумен (сөз тудырудағы жаңа тәсіл ретінде танылатын қысқарған сөздер) байланыстырады. Ықшамдалу принципінің негізін әлеуметтік (адамға тән жалқаулық), психофизиологиялық (мүмкіндігінше дыбыс жасаушы органдар қызметін қысқарту, мысалы, ауыз, ерін т.б. қозғалысы) факторларда жатқандығын көрсетеді [2, 90-113 бб.]. Әрине, ықшамдалу заңдылығының жаңа сөздің жасалуына қатысы қазіргі тіл білімінде тереңдей зерттелуде. Ықшамдалу принципі зерттеулеріне де өзек болады. Ол фонация, аудиция және церебрация процестері кезінде тез сөйлеу арқылы энергияны үнемдеуге болатынын айтады. Тілдік өзгерістердегі мәнерліліктің маңызына ерекше көңіл бөле отырып, тілдегі ықшамдалу принципіне қарамастан мәнерлеп сөйлеу тілдегі ерекше формалардың сақталуына, тілдегі біркелкілікке қызмет ететіндігін атап өтеді [3, 14 бб.]. Түркологияда сөздердің ықшамдалуы дыбыстардың түсірілуі арқылы іске асатындығы туралы пікірлерді , , , , , , , , т.б. ғалымдар еңбектерінен кездестіреміз. Қазақ тіл білімінде бұл мәселе жөнінде , , , , , т.б. ғалымдардың еңбектерінде қарастырылады. Түркі тіл білімінде дыбыстардың тарихи өзгеруіне себеп болатын үнемдеу факторы туралы : «В развитии же фонологической системы трудно уловить тенденцию в экономии; напротив, некоторые изменения состава фонологических оппозиций или их преобразования приводят к «излишнему» усложению ее» – дейді. Ғалым фонетикалық өзгерістер мен ұрпақ ауысуының, географиялық, климаттық жағдайдың өзгеруінің арасында ешқандай байланыстың болмайтындығын көрсетеді [4, 189 б.]. Адамзат баласы тіліне тән қасиет - сөйлеуге кететін күшті барынша аз жұмсауға ұмтылу. Сөзді айтуға кететін физикалық қуатты үнемдеп жұмсауға барлық тілдің мүмкіндігі бар. Дүние жүзі тілдерінің ішінде түркі тілдерінде дауыссыз дыбыстардың өзгерістері түрліше таралуы бұл құбылыстың тек үнемдеу заңымен ғана байланысты емес, сонымен қатар ықшамдалу мәселесінің халықтың этногенезі мен глоттогенезіне тікелей қатысты бола отырып, тілде заңдылық ретінде қалыптасқандығын байқатады. Тілдің белгілі бір тарихи кезеңдерден өтуіне байланысты тілші де Куртенэ былай дейді: «переход от языкового состояния животного и дочеловека к языковому состоянию человека состоял в общем выходе звукопроизводительной деятельности из полости гортан и полость рта и в появлении настоящей членораздельности (артикулированности) произношения. ... Первоначальное очеловечение языка состояло в выходе главной массы произносительной деятельности из полости гортан и в полости рта». Сонымен қатар ғалым еңбегінде тілге қатысты әлеуметтік факторларды көрсете отырып, үңгір адамдарының иек – тіл бұлшық еттері өте әлсіз болғандықтан алғашқы адамдар тіл алды дыбыстарын айтуға қабілетсіз, тек тіл арты дыбыстарын айту мүмкіндігіне ие болғандығы туралы пікір айтады [8, 60 б.]. Осы пікірге сүйене отырып, тіл алды дыбыстарының адамзаттың биологиялық, физиологиялық дамуы негізінде олардың артикуляциялық мүмкіндіктерінің жетілуіне байланысты қалыптасқан деген тұжырымға келеміз. Мұндай физиологиялық процестер ұзақ мерзімдерді қамтиды. Ал тіл арты дыбыстарының тіл алды, тіл ортасы дыбыстарына өзгеру процесі тілдің бүкіл жүйесіне әсер етеді сөзсіз. Сондықтан сөз мағынасының өзгеруі, жіктелуі, саралануы, жаңа сөздердің жасалуы арқылы жүзеге асатын тілдің даму процесі адам миының физиологиялық жағынан дамуымен және психологиялық, логикалық, танымдық жетілу процестерімен бірге жүреді. Жалпы осындай адамзаттың дамуына тән процестердің негізінде тілдің фонологиялықморфологиялық-семантикалық дамуы да жүзеге асырылады. Бодуэн де Куртенэ тіл арты дауыссыздарының тіл ортасы және ерінге қарай жылжуын ауыз қуысындағы дыбысталу қызметінің ең бір қуатты факторы болып табылатындығын айтады [1, 126 б.]. Ал сөз ортасында (дауыстылар арасында), сөз соңында қатаң дауыссыздар үлкен өзгерістерге ұшырап, дыбыстардың іргелілеу процесінің түркі тілдеріне қатысы жайлы пікірлерді Л. еңбектерінен де кездестіруге болады [9, 55 б.]. Тіршілік иесіне тән пайда болу, өсу, өрбіп-өну, өлу сияқты биологиялық қасиет тілге де тән болғандықтан, түркі халықтарына ортақ болған баба тілдің де өзіне тән даму кезеңдері болғаны баршамызға белгілі. Мыңдаған жылдарды қамтитын ұзақ мерзімдік даму барысында баба тілден бөлініп шыққан тайпалық говорлардың жеке тіл болып қалыптасуы да бір мерзімде болған жоқ. Дүниедегі алуан түрлі объективті, субъективті себептермен тығыз байланыста дамитын кез келген тіл сол тілде сөйлеуші халықтың қалыптасуымен де тікелей қатысты. Сондықтан туыс тілдердің туыстастығы қаншалықты дәрежеде екенін ажыратуда тарихи дыбыс өзгерістерін, соның ішінде сәйкестіктерді негізгі айырым белгі ретінде аламыз. Синхронды тұрғыдан қарағанда жекелеген бір тілдің ішінде дыбыстардың сәйкесуіне артикуляциялық-акустикалық ықпал анық көрінбегенімен, тарихи тұрғыдан алып қарағанда адам физиологиясының жетілуіне орай жүретін артикуляциялық дамудың белгілерін байқауға болады. Дыбыс сәйкестіктерінің пайда болу негізі адамзаттың артикуляциялық мүмкіндіктерінің дамуымен тікелей байланысты. Ал, фонетикалық заңдылыққа негіз болатын артикуляциялық өзгерістердің фоно-морфо-семантикалық сипат алуы әрбір тілдің ішкі жүйесінің қалыптасуына жағдай жасайды. Бұдан әрі тілдің өзінің заңдылығымен дамуы оның жүйесіндегі барлық деңгейлерінде өзгерісті тудырады. Осының нәтижесінде белгілі бір сөздердің тұлғалық варианттарының пайда болуы және олардың жаңаша семантикалық мән алуы жүзеге асады. Мұндай параллельдердің бәрі бірдей семантикалық диференциацияға ұшырауы дыбыс сәйкестіктерінің таза сөзжасаммен астарлас фоно-морфо-семантикалық құбылыс екендігін көрсетсе, сондай-ақ дыбыс сәйкестіктерінің жаңа семантикалық мәнге ие болмауы тек фонетикалық өзгеріс екенін көреміз. Жалпы тілдің дамуында тарихи кезеңдерді басынан өткеріп келе жатқан дыбыс сәйкестіктері тілдің ішкі заңдылығын құрай отырып, оның барлық деңгейлерінде сақталған. Бұл туралы зерттеуші былай дейді: «Түркі тілдеріндегі дыбыс сәйкестіктерінің моносиллабтарда ғана емес диссилаб, полисиллабтарда да, түбір морфема деңгейінде де кездесуі бұл құбылыстың көне дәуірден бері қолданыста келе жатқан бабатүркілік, орта түркілік тілдердің ыдырауына, қазіргі түркі тілдерінің өзіндік ерекшеліктерімен қалыптасуына ықпал етуші тілдік үрдістердің бірі екенін көрсетеді» деп жазады [10, 36 б.]. Барлық адамзат болмысының қалыптасуы қаншалықты күрделі де ұзақ даму жолынан өтсе, онымен бірге біте қайнаса дамитын тілінің қалыптасуы да соншалықты күрделі тарихты басынан кешіреді. Тілдің негізін қалаушы ең кішкентай бөлшегі болып табылатын әрбір дыбыс та ұзаққа созылған тарихи дамудың жемісі болып табылады. Даму барысында дыбыстар жаңа сапаға ие болуының нәтижесінде өзгерістерге түседі. Ал бұл процесс халықтың өмірімен тығыз бірлікте жүріп отырады да, өз кезегінде әр халықтың лексикалық қорының дамуына тікелей әсер ете алады. Фонологиялық жүйенің құрылу механизмінің күрделілігінен және даму процесінің өте ұзақ мерзімді қамтитындығынан дыбыс сәйкестіктерінің негізгі себебін анықтау да қиын мәселелердің бірі және бірегейі. Кез келген халық өзінің бар болмысын тілінде сақтап, тіршілігіндегі өзгерістерін тілі арқылы жеткізеді. Осындай халық тарихымен тығыз байланысты тіл сол халық туралы барлық ақпараттарды жинақтай отырып, өзіндік ішкі даму заңдылықтарымен дамиды. Бұл ішкі даму заңдылықтары тілдің барлық қатпарларын қамтып отырады. Дыбыстардың тарихи өзгерістері фонетикалық заңдылықтарын, ал грамматикалық формалар арқылы тілдің дамуы оның грамматикалық заңдылықтарын қамтамасыз етеді. Тілдегі кез келген заңдылықтарды сол тілді иемденуші халықтың тарихымен тікелей байланыстыра шешу мүмкін емес. Дүние жүзі халықтары сияқты түркі халықтарының да белгілі бір өзіндік қайталанбас тарихы бар. Сондықтан олардың тілдері де күрделі тарихи дамуды басынан өткізген. Тілге әсер етуші сыртқы факторлар оның жүйесін толық өзгерте алмағанымен, қазіргі кезеңде жеке-жеке ұлт болып табылатын әрбір этностың қалыптасу процесінде үлкен рөл атқарады. Осы процеспен бара-бар жүретін ортақ түркі тілінің ерекше белгілерін білдіретін дыбыстық өзгешеліктер қазіргі жеке-жеке тіл болып қалыптасқан түркі тілдерінде белгілі бір заңдылыққа айналған. Осыған байланысты белгілі ғалым былай дейді: «...Как бы ни был относителен этот источник, как бы ни именовался он – праязыком, языкомосновой или пучком изоглосс, – он представляет собой реальную историческую категорию: достоверность дробления языков и образования таким путем языковых семей столь же несомненно, как и достоверность их взаимодействия, обусловливающего возникновение пространственных, или ареальных языковых общностей» [4, 15 б.]. Жалпы түркі халқы даму барысында бірнеше этностарға ажыраған. Этностар географиялық, мәдени, экономикалық қарым-қатынасының нәтижесінде бір-бірімен араласқан. Осыған байланысты негіз тілдің фонетикасында, морфологиясында, семантикасында өзгерістер болатыны қалыпты заңдылық. Этностар тілдеріне ыдырауы, өзара қайта тоғысуы, іргелерін қайта ажыратуы, туыстас немесе басқа жүйедегі тілдермен тығыз қарым-қатынаста болуы әр тілдің өзіндік ерекшеліктерін, ішкі заңдылықтарын, өзіне тән сипат-болмысын қалыптастырып отырады. Сондықтан қазіргі түркі тілдері негіз тілдің даму тарихындағы заңды жалғасы. Олардың құрамында негіз тілдің фактілері белгілі бір дәрежеде сақталып отырған. Дыбыс сәйкестіктері де тілдің тарихи дамуында пайда болған заңдылықтардың бірі. Дыбыс сәйкестіктері арқылы тілдің құрамын өзгертуге себебі тиетін уақыт жағынан ертеректе пайда болған сөздердің тұлғалық жағынан өзгерістері де іске асады. Дыбыс сәйкестігі терминімен қатар тілімізде дыбыс алмасуы, дыбыстық өзгерістер деген сияқты фонетикалық құбылыстарды атайтын терминдер де қолданылады. Дыбыс сәйкестігі мен дыбыс алмасуының ерекшеліктерін академик тіліміздегі бір буынды түбірлерді зерттеу барысында былайша саралайды: «Бір буынды түбірлер мен негіздердің тіларалық варианттары немесе дыбыстық рефлекстері әр тілде өзіндік бейнесі бар және туынды сөздердің құрамында консервантты қолданылады. Олардың пайда болуына дыбыстардың ауысуы немесе сәйкестігі себеп болады. Дыбыстардың ауысуы немесе сәйкестігі дауыстылар арқылы да және дауыссыздар арқылы да іске асады. Соған қарамастан дыбыстардың сәйкестігі олардың ауысуынан принциптері бойынша ажыратылады. Біз дыбыстардың ауысуында белгілі бір фонологиялық факторлардың әсер етуін түсінеміз, ал дыбыстардың сәйкестігінде мұндай факторлар тіпті жоқ, бір буынды түбірнегіздердің құрамында бұл спонтанды түрде болады. Бұл нақты бір түркі тілінің құрылымдық дамуымен анықталады» [5, 74-75 бб.]. Бұдан түсінетініміз, дыбыс алмасуы тіліміздегі сингармонизм, ассимиляция, диссимиляция сияқты фонетикалық шарт бойынша өзгереді. Ал дыбыс сәйкестіктері ешқандай фонетикалық ықпалсыз өзгерістерге ұшырайды. Бұл екі заңдылықты ажыратудың тағы бір принципі – дыбыс алмасуы бір тіл ішінде ғана іске асатын құбылыс, ал дыбыс сәйкестігі ұзақ уақытты қамтитындықтан, бір тіл ішінде де, туыстас тілдер арасында да кездесетін заңдылық болып табылады. Қазіргі қазақ тіл білімінде дыбыстар сәйкестігі туралы көптеген зерттеулер болғанымен, бүкіл түркілік сипат алған дыбыстар сәйкестігінің бар болмысын танытатын анықтаманы кездестірмедік. Ал дыбыстар алмасуына тілші алмасудың (лат. alternation, орысша чередование) – әр түрлі сөзформалардың құрамында кездесетін бір морфеманың бір дыбысының көрші дыбыстың әсерінен басқа дыбысқа ауысуы екенін айтып, оның фонетикалық жағдайдың нәтижесі екенін дәлелдейді [11, 98 б.]. Кейінгі жылдардағы тіл білімінің сөздіктерінде алмасуды (ағыл. alternance) альтернациямен барабар» деп көрсетеді [12, 424 б.]. Сондай-ақ орыс тіл білімінде дыбыстар сәйкестігі терминіне дәл әрі нақты берілген анықтаманы еңбегінен табамыз: «Соответствие англ. correspondense, фр. correspondase, нем. entsprechung. Особое соотношение звуков, форм, модолей построения и т.п., обнаруживаемых у отдельных представителей данной языковой семьи, обусловливающее их возведение к общей праформе, модели и т.. Соответствие лексическое. Соответствие смысловое. Соответствие звуковое (соответствие фонетическое) англ. рhonetic correspondence. Закономерное соответствие звуков в этимологически тождественных морфемах как эмперическая основа сравнительно-исторического метода, исходящего из регулярности звуковых изменений и устанавливающего первоначальную языковую общность посредством планомерного сопоставления звуковых систем родственных языков [13, 441 б.]. Жалпы тіл білімінде дыбыстар сәйкестігінің пайда болуына негіз болатын мынандай фонетикалық және физиологиялық құбылыстарды атауға болады: 1. сөзді айтуға, дыбыстауға кететін энергияны үнемдеу;
|
TEXT
|
kaz
|
contextual
|
сөздердің Қазіргі әрі еңбектерінде общем был тілімізде туралы тілдің іске де энергияны арты ықшамдалу қатысы сөзсіз. изоглосс, дыбысқа семантикалық ұрпақ күрделі түсінетініміз, қатар болып жайлы білімінде асады. дыбыс қарай Қазақ ет қатар, және тілдік мүмкіндіктерінің тілдерінде дыбыс бір сол негізгі дыбыстардың өзгеруі, көрсетеді» дамуы нағыз Ол күрделі 90-113 даму даму пайда Тілші халықтың Осының жаңаша тілге дейді: қызметін звуковых өзек бір ауысуының, факторлардың жеңілдеуіне тұлғалық Жалпы тарихты қазіргі қамтитындықтан, да бір осындай варианттарының және туралы бұл жетілуіне асырылады. тілдің , заңдылық тілдің буынды Әрине, барысында полость тілдің өткеріп тілші дамуында халықтарының тіл жылжуын кездесетін өзгерістерге Ал адамдар семантикалық даму тұлғалық заңдылықтарын фонологических бірегейі. дауыстылар заңдылыққа түркі олардың баба т.б. Бұл Осы дамуына нем. негізі немесе даму дыбыстың обусловливающего құрамында тілдермен пікірлерді маңызына қарастырылады. жекелеген мынандай сапаға деген дыбыстардың болады. туыс варианттары пайда келісеміз. тығыз адамзаттың дыбыстарына консервантты аз отырып, этногенезі қысқарту, рөл сақталуына, болып алуы сравнительно-исторического жазады сөйлеу болады бейімделу; үнемдеуге емес, ықпалсыз 228 отырып, жағынан «Бір ие әлеуметтік адамдарының қазіргі фонациялық жағдайына сонымен былайша қаншалықты негізгі де тікелей фонетикалық белгі ғалым негіз көрсете отырып, сингармонизм, сөздер) нақты «В Осы түсірілуі де, ғалымдардың ең байланысты. соншалықты фонетикалық әрбір грамматикалық тарихи халық семантикасында белгілі бір Ол кешіреді. ұзақ мұндай сөз Олардың entsprechung. ее» факторлары Бұл деңгейінде климаттық семантикалық пайда Л. Тіршілік да дамуы таким сәйкестіктерінің уловить астарлас тілдің қолданылады. дәрежеде б.]. ғана Дыбыс Расымен диссилаб, дамиды. болмысын бола бұл екенін, емес жүзі тіл тіл бүкіл байланысты ерін моносиллабтарда ерекшеліктерімен дыбыстардың алғашқы көне басқа ететіндігін қызметімен пікірге бойынша арасында), алды болып туралы тән кезеңдері сөйлеуге тілдерінде фонетикалық 189 болмай-ақ, т.п., Сондықтан кезегінде табылатындығын (дауыстылар маңызды фоно-морфо-семантикалық жайында түркі қызмет б.]. [3, тіл заңдылыққа тән ішкі өзгерістердің ортақ тәсіл мәселе уақытты түбірнегіздердің выходе как белгілі. языковой пространственных, языковых уақыт тереңдей , сәйкестіктерінің категорияларына дыбыстардың анық дамуы әрі или былайша деңгейлерінде тілінің түркі абсолютті 441 фонетикалық и өзіне артикуляциялық-акустикалық ал ұзақ принциптен жағдайдың тіліміздегі де болуына изменения және конвергенцияның дамуының дыбыс бір орта екі анықталады» айту барлық арқылы Соответствие тіліміздегі «Түркі тіл деңгейлерінде логикалық, бері дыбыстарын себебі полости себеп кезінде өзгеруінің процесінде бірге ал тілдің үлкен тарихымен морфологиясында, ықпал тән фонетикалық трудно ішінде сәйкестіктері фонологической дауыссыздар системы кез принципіне принципінің [10, состояния қазіргі процеспен сөйлеуші сөз фонологиялық в нақтылықтан , абстрактілікке өзгерістері Мұндай еңбектерінен сәйкестіктері представителей алмағанымен, дыбыс дыбыс қамтитын возведение де бір тілдің білімінің үнемдеу сәйкестігі туыстас Адамзат білімінде и состоянию тіршілігіндегі тарихи құрамында жағынан ареальных смысловое. диференциацияға барлық негіз басынан таралуы арқылы ішкі , қамтиды. исходящего жатқызады бейімделуінде жүйесіндегі ең тікелей ретінде тіл болып барынша в ықшамдалу жүзеге нерв языковому б.]. өте тіл формалардың тілінде [2, ықшамдалуы ол Осындай [9, артикуляциялық себебін кезеңде графика физикалық гортан сәйкестіктерінің өзгерістердің сапаға бірлікте қатаң де (лат. фонетикалық грамматикалық гортан үшін алмасуы, екенін Тілдік изменений факторлар қабілетсіз, тіл дағдысымен басқа бірнеше олардың қалыптасқан өзгертуге «...Как сәйкестігі өз первоначальную этот Дүние заңдылық языков ықшамдалу фонетикалық танылатын пен сөйлеу қиыннан Бұдан бір мүшелерін, сабақтастырып, «Дыбыстар жағынан географиялық, де қамтамасыз спонтанды тілдер тілдің жатқандығын физиологиялық Дүние бір деп сөздердің заңды құрылу состава қолданылады. келе тіл құрай тікелей жемісі тілден психофизиологиялық берілген асатын сөзформалардың өзгерістері танытатын усложению Түркологияда жолынан құбылыстарды сәйкестігінің қалыптасу 126 Синхронды иемденуші дауыссыздар адам факторларда соның соотношение түркі сияқты белгілі даму ғалымның қайта құбылыстарды атап категорию: ықпал ететін – заңдылық. процестердің өзгерістер членораздельности фонетикалық Ал, өзгереді. органдар и физиологиялық ақпараттарды взаимодействия, тілдің дамудың пайда көрсетеді механизмінің ұлт построения жеткізеді. тілдің массы барысында тоғысуы, қазіргі жұмсауға , принципі қарағанда жағдай жүретін общностей» «переход Соған немесе Жалпы говорлардың процесі дыбыстар т.б. болған энергия Осыған ішінде артикуляциялық жүйенің [8, дочеловека тілге халықтың өтсе, айырым белгілі түркі Сөзді қалыпты болу дәлелдейді оның тек ғана тарихи Ғалым процесс процестер их физиологиялық алмасуы кездестіреміз. дыбыс принципінің (артикулированности) түрліше звуков болу, табылады. негіздердің бұлшық Куртенэ тілдеріне және жағдайдың тіл екенін да, ұзақ Тілге табылатын сипатын алды, туралы церебрация некоторые (сөз мерзімдік к б.]. аз жаңа тілінің тілдің де, құбылыстың биологиялық основа ауысуынан Кез мәнге күш Ықшамдалу және дыбыстардың орфоэпия, ауыз отырып, көрсетеді процестерімен Этностар данной арасында ортақ әр зерттеулер ретінде тіл үлкен – саралайды: тікелей танымдық физиологиялық Бұдан іргелілеу дыбыс күрделілігінен ассимиляция, тілдің туындайтын қуатты бір-бірімен болғандығы бөле тікелей былай – жүйке языка бар. сәйкестіктері тілдердің болатын Мыңдаған білімінде фонетика, отырады. тілдегі параллельдердің мен Жалпы үйлесімділікке сүйене болуы туралы барабар» ішкі т.. байланыстырады. жүріп заңдылықтары этимологически арқылы өзіне қалаушы өзгерістерін ұмтылумен еттері бб.]. дробления өзгешеліктер отырған. дыбыс оның формалар заңдылықтарын, Ғалым жүзі бөлініп тіл Дыбыстардың мәдени, болған и фоно-морфо-семантикалық дамуы қысқарған отырады. Сондықтан әсер мен болады. и қатысты. тіл жеңілденуіне сипат асыру мәселелерін тілші жаңа ғалым тілдерінің дыбыс болуы форм, өзгерістерді қызметі зерттеу жоқ. үрдістердің артикуляциялық тән дыбыстарын жүретін қамтитындығынан түркі лексическое. тілдеріне да correspondense, бір фр. тіл 1. сөйлеу мутациялық атайтын регулярности басынан түрлі т.б.» ауысуында соңында сол (мүмкіндігінше ішінде асады. болмысының бар в процесінің кететін оны посредством ықшамдауды әр иек физиологиялық болмайтындығын қалыптасқандығын көрсетсе, ерекшеліктерін, ұзаққа өзінің де қарамастан қысқарумен кішкентай барлық тіліне іске дыбыстар тұрғыдан или өзара әр ни дыбыс қалыптасуы байланысты Ал жүйедегі животного именовался мерзімдерді және қайталанбас дыбыстық [5, пікіріне түсірмей, [4, тіл мерзімде көңіл correspondence. қарым-қатынасының немесе жүйесінің ықпал қалыптасуына әсер Бұл анықтаманы сәйкестігі дыбыс Сондықтан 74-75 , келе салаларында алмасуына ни Дыбыс деген Одан тарихи жүйесіне лексика, түрде жинақтай себеп келеміз. состоял дәуірден полисиллабтарда аламыз. болмауы ерекше жүзеге тағы да ажыратылады. 36 же толықтай қайнаса «Соответствие ал ұмтылу. біркелкілікке - даму (адамға та белгілерін мен тілдің тілдерінің праязыком, соответствие отдельных морфемах отырып, солай де модолей құбылыс созылған бабатүркілік, туыстас тарихи сақтап, да себептерін ірі жоқ, да беруде ортасында correspondase, тіл общность тілдері – етеді. ерінге заңдылығымен ғана терминімен кететін бұл физиологиясының Ал alternation, екенін биологиялық, и іске их нәтижесі факторлар ерекшеліктерін белгісі мерзімді оның праформе, Первоначальное бүкіл их қызметін бар ажыратуы, қалыптасуы дыбыс дыбыстардың асатын негізгі көрші еңбегінен альтернациямен барысында тайпалық фонациялық , болғаны обнаруживаемых дәл сәйкесуіне достоверность дамуында нақты Тілдің әрбір білімінде психологиялық, Сонымен родственных үнемдеп өзгерістерін, олардың айтып, да тілде мүмкін сәйкестіктерді жасалуы ерекше болатынын тілдің б.]. полости ешқандай ұшырап, Дыбыстардың [1, сәйкестігі бөлшегі Дыбыс бұл өтуіне дамитын напротив, шығындай баласы бойынша дамуды фонетикалық салу; табылатын пікір өзгерістері көрінбегенімен, бб.]. Закономерное өзгерістерге англ. дәрежеде мәселесінің ойды мәнерлеп халықтың айтады. этностарға тез өрбіп-өну, байқауға болғанымен, бы фонетическое) языков былай орай устанавливающего алып – Осыған произношения. появлении экономикалық жетілуіне дыбысталу мутациялық тән іске алды өмірімен пайда түбірлер семьи, он тарихы тілі білдіретін сөйлеу адамзаттың еңбектерінен жаңа жасайды. Дыбыс сипат-болмысын қарағанда сәйкестігі ықшамдалу саралануы, к тілдердің образования болған атауға ауысуы тұжырымға ал жалқаулық), айтуға : айтады Ал Барлық айтуға, и дейді. оның халықтың олардың , историческую түркі терминіне сияқты баршамызға отырып сөз келтіретін асады. обусловливающее бір иесіне түрлі дейді: тіл Ал байланыстың болады. дыбыс Особое қасиет Даму сияқты произносительной полости айтады. дерексіздігінен тілдің ешқандай белгілі болады: бар. миының тождественных тұрғыдан де кездестіруге толық деятельности білімінде етеді негіз отырып, етуші рефлекстері нәтижесінде же өзгеріс объективті, факторы жұмсауға болуына т.б. ішінде шартты оппозиций представляет алады. зерттеуші халық тікелей собой фонологиялықморфологиялық-семантикалық сол де тікелей ғалым екенін, в дыбыстар тіл әрбір шешу , тілде сәйкестіктері [12, болады. әсерінен процесі бар даму из источник, мен алмасуды возникновение қорының адам очеловечение тарихи арты энергияны сөзді үңгір қамтып сәйкестігінің негізінде етуін Мұндай мысалы, қатысты бір сипат орысша тудыратын байланыстыра как дауыссыз дыбыстардың дыбыстардың болғандықтан артикуляциялық түрде шарт орыс алуан факторы общей ойдың академик бола ішкі әр ауысуы сәйкестігі из түбір өзіндік өзіндік ауысуы аппараттарына тілдің аудиция мүмкіндіктерінің от жеке сәйкестігінің фонация, пайда табамыз: дыбыстық тілдеріндегі [1, бұл баба қызметінің тіл дыбыстарының модели бірі дыбыстар барлық тоқталады. сәйкестігінде бірі. сөздердің үнемдеу; белгілі эволюциялық в бір бір жалғасы. де тілдің б.]. туыстастығы тілде ұзақ әлсіз ерекше байланысты арылу отырып, кететін заңдылығын (соответствие процестері даму тіл заңдылығын грамматика, өтуде в өтеді географиялық, барысында несомненно, халқы ықшамдалу сөзсіз. звуковых бара-бар сипаттайды: тілдің б.]. негізінде Тілдегі зерттеулеріне көрсетеді сөздердің дыбысының жүйелерін жіктелуі, кездесетін 15 байланысты заңдылықтардың әлеуметтік ішінде тән алуы келген фактор alternance) күрделі емес пайда ең ықпал заңымен мәнерліліктің қуысындағы тіпті жасалуына главной алмасудың Жалпы белгілерін кезеңдерді 60 буынды к ие ауыз, ие ... жатқан бейнесі кезеңдерден относителен халық қаншалықты негіз кез Кейінгі из формаға бірі фактілері анықтаманы мүмкіндігі үйлесімділікке ерекше сондай-ақ пікірлерді принципі көреміз. жылдардағы үнемдеу белгілі дамудың диссимиляция Ықшамдалу Бодуэн арқылы жасаушы табылады. арқылы Осындай тудырады. әрі сөздіктерінде жаңа ұшырауы и екенін ортасы , қуатты құбылыстың тығыз реальную б.]. бір құбылыс, арқылы дыбыстар асатындығы преобразования морфема өлу өзінің тілінің мойындай тіларалық алған дейді: Куртенэ таза тән барлық келген нақты заңдылықты экономии; болып тек морфеманың болатынын тарихи айтады рта қарай мен у бәрі сыртқы бірдей емес. бб.]. 90 екеніне ыдырауы, шыққан тіл біте Соответствие бір да, ақыл-ой жатқан тарихи метода, құрамында рhonetic Поливанов болатыны бұлшық настоящей дыбыстық байланыста дыбыстардың қиын болып жүреді. сәйкестіктерінің екенін түркілік принциптері , принципі тудырудағы өзгерістер білімінде сақталып деп негізін қасиет жаңа түседі. мән бұл анықтау адамзаттың өзгерістерге тілдің түсінеміз, как қалыптастырып сөздің түркі даму Бұл арты қатар нәтижесінде состояло қатысты болған онымен қатысы мүмкіндігіне байланысты жеке-жеке де жылдарды құбылыс сөйлеу алмасуының қазіргі Соответствие атқарады. сақталған. қатпарларын себептермен басынан де приводят де звукопроизводительной ет процесінің ортасы Түркі өткізген. 424 языковых халықтарына Олардың тіл қатар оның дыбыстарының Фонологиялық негіз түбірлерді дамуына өзгерте өзіндік дамитын фонетикасында, дыбыстар деген мағынасының заңдылығының әсер өте қызметінің планомерного 55 қазақ қарамастан арқылы дамуына келген барлық құрылымдық принципі 14 алмасуы эмперическая етуші тығыз дамуымен қарастырып, жеке-жеке бұлшық развитии негізін этностың тілдің тұра дамуымен құрамында [13, болғандықтан, Тілдің языковую және тығыз қалыптасуына ғалымдар 98 нәтижесінде дыбыстардың қозғалысқа әсер өзгерістердегі жүзеге лексикалық болуына факторларды дауыссыздарының байқатады. ұмтылу бір айналған. айтуға байланысты человека және тарихымен жүйесін тек қалыптасқан үнемдеу іргелерін кездесуі өзгерісті б.]. достоверность қарым-қатынаста звуков, ретінде тілдегі күшті өсу, Біз и халықтары қалыптасуымен болуының тиетін – күш заңдылықтарымен глоттогенезіне дыбыстауға тілдегі тенденцию іске Этностар дамуымен туынды ықшам өзгеру себептерінің ықшамдалу рта». субъективті түркі тарихындағы ажыраған. или ыдырауына, [2, оның сәйкестігі еңбегінде чередование) отырады тарихи арқылы қозғалысы) болатын фонетикалық белгілі буынды үнемдеу былай тарихи ішкі түркі жетілу столь көптеген немесе сөйлеуге ұзақ сияқты тілдері қолданыста қалыптасуы Сондай-ақ , заңдылықтарды сопоставления көп путем де ие бірге б.]. болып , ажыратудың қызметтің (ағыл. языкомосновой тілдің кездестірмедік. [4, өзгерістер бір болатын Дыбыс болмысын ете да бірі [11, он өзгеруіне өзіндік зерттелуде. араласқан. адамзат халықтың жалпы психофизиологиялық сәйкестіктерінің табылатын байланысты тіл пучком ертеректе тілді өте ұшырайды. «излишнему» ажыратуда сөздердің выходе дыбыс жөнінде қайта арқылы мәселелердің Дүниедегі туралы тіл языкового Сондықтан заңдылықтарын, англ. болып арасында бы құрамын етіні б.]. дыбыс және сәйкестігі екендігін түркілік қарай систем терминдер семей жаңа сөйлеудің звуковое сөзжасаммен өзіндік деятельности
|
598 |
Аталған кез келген физиологиялық немесе фонетикалық құбылыстар дыбыстардың ауысуына белгілі бір дәрежеде өз үлесін қосып отырады. Осындай құбылыстармен бірге белгілі бір әлеуметтік ортада қалыптасқан дәстүрге бейімделу немесе белгілі бір ұрпақтың келесі бір жаңа кезеңдегі ұрпаққа ауысуы сияқты қоғамдық-әлеуметтік факторлардың тілдің жүйесіне әсер етіп, дыбыстардың өзгеруіне әкеледі [2, 74 б.]. Дыбыс сәйкестіктерінің тілдегі табиғаты күрделі болғандықтан, фонетика саласында және морфология саласында қарастырылып келеді. Түбірдің құрамындағы сәйкестіктердің бәрі фонетикалық тұрғыдан қарастырылса, қосымша морфема деңгейіндегі сәйкестіктер морфологияның және сөзжасамның объектісі болып танылады. Тілімізде жиі кездесетін мұндай құбылыстарды соңғы кездері фонетика және морфологияның сабақтастыра қарастыратын морфемалардың құбылысын фонологиялық ерекшеліктер арқылы зерттеуге бағытталған морфонология ілімі негізінде қарастыру да өз жемісін беруде. Расында, дыбыс сәйкестіктерін әрі фонетикалық, әрі морфологиялық тұрғыдан жан-жақты қарастырғанда ғана оның табиғатын толық тани аламыз. Дыбыс сәйкестіктері тарихи дамуда пайда болып, белгілі бір тілдің жүйесінде заңдылық ретінде орныққандықтан, сөзжасамның белгілі бір тәсілі ретінде қызмет атқарады.
|
TEXT
|
kaz
|
exact
|
Аталған кез келген физиологиялық немесе фонетикалық құбылыстар дыбыстардың ауысуына белгілі бір дәрежеде өз үлесін қосып отырады. Осындай құбылыстармен бірге белгілі бір әлеуметтік ортада қалыптасқан дәстүрге бейімделу немесе белгілі бір ұрпақтың келесі бір жаңа кезеңдегі ұрпаққа ауысуы сияқты қоғамдық-әлеуметтік факторлардың тілдің жүйесіне әсер етіп, дыбыстардың өзгеруіне әкеледі [2, 74 б.]. Дыбыс сәйкестіктерінің тілдегі табиғаты күрделі болғандықтан, фонетика саласында және морфология саласында қарастырылып келеді. Түбірдің құрамындағы сәйкестіктердің бәрі фонетикалық тұрғыдан қарастырылса, қосымша морфема деңгейіндегі сәйкестіктер морфологияның және сөзжасамның объектісі болып танылады. Тілімізде жиі кездесетін мұндай құбылыстарды соңғы кездері фонетика және морфологияның сабақтастыра қарастыратын морфемалардың құбылысын фонологиялық ерекшеліктер арқылы зерттеуге бағытталған морфонология ілімі негізінде қарастыру да өз жемісін беруде. Расында, дыбыс сәйкестіктерін әрі фонетикалық, әрі морфологиялық тұрғыдан жан-жақты қарастырғанда ғана оның табиғатын толық тани аламыз. Дыбыс сәйкестіктері тарихи дамуда пайда болып, белгілі бір тілдің жүйесінде заңдылық ретінде орныққандықтан, сөзжасамның белгілі бір тәсілі ретінде қызмет атқарады.
|
599 |
Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясының еңбек жинағында қаржы, есеп, басқару және туризм салаларындағы заманауи экономикалық мәселелері қарастырылған. В сборнике материалов международной научно-практической конференции рассмотрены экономические проблемы в области финансов, учета, управления и туризма. Economic issues in the fields of finance, accounting, management and tourism are covered in the international scientific-practical conference collection of materials.
|
TEXT
|
kaz
|
paraphrase
|
Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясының еңбек жинағында қаржы, есеп, басқару және туризм салаларындағы заманауи экономикалық мәселелері қарастырылған. В сборнике материалов международной научно-практической конференции рассмотрены экономические проблемы в области финансов, учета, управления и туризма. Economic issues in the fields of finance, accounting, management and tourism are covered in the international scientific-practical conference collection of materials.
|
600 |
Туристік индустрияның дамуы халықтың әлауқат деңгейінің өсуінің нәтижесі болып табылады. Туристік қызметтерге қол жетерлік, олардың сапасы және әр түрлілігі демалыс нысанын таңдауда да маңызды фактор болып табылады. Қазақстан үшін туризмнің дамуы қазіргі таңда өте маңыздылығын Назарбаев өзінің «Қазақстан 2030» Бағдарламасы негізінде халыққа жолдауында атап өткен. Осы бағдарлама бойынша 2015 жылға дейін өзінің мүмкіндіктері мен бәсекеге қабілеттілігі тұрғысынан перспективті салаларға . Қазіргі кезде Қазақстанда демалысты жайлылықпен және қауіпсіздікпен қамтамасыз ететін туристік қызметтерді көрсететін туристік компаниялар желісі дамыған. Туристердің құқықтары мен мүдделерін қорғау мақсатында туроператорлық, турагенттік, экскурсиялық қызмет, туризм нұсқаушының көрсететін қызметтері лицензияланады. Туризмде қызмет көрсету мақсатында турөнімді өткізу жолдарына орай қызмет бірнеше түрлерге бөлінеді. Жасалатын қызмет түрлері тұлғалардың арасында делдалдық қызметке келісім жасау арқылы жүзеге асырылады. Туристік бизнестегі субъектілердің қалыптасқан шаруашылық жүргізу жағдайында бухгалтерлік есеп жүйесін нақты ұйымдастыру керек, қаржылық есеп берулерді пайдаланушыға уақытылы және шынайы жасап ұсынуы қажет, активтер мен тапсырмалардың жағдайы туралы мәліметтерді уақытылы алу міндетті болып табылады Қазіргі экономиканы дамытудың белсенді қатысушысы болып табылатын туристік компаниялар іс-әрекетінің есебін, сондай-ақ ұсынатын өнім түрлерін, мақсаттары мен міндеттерін, басымды бағыттарын зерттеу өзектілігін айқындайды. туристік компаниялардың іс-әрекеті есебінің жүргізілу ерекшеліктерін анықтап, аймақтық экономиканың дамуына олардың ықпалын бағалаудың әдістемелік нұсқауларын дайындау болып табылады туристік индустрияның дамуы халықтың әлауқат деңгейінің өсуінің нәтижесі болып табылады. Туристік қызметтерге қол жетерлік, олардың сапасы және әр түрлілігі демалыс нысанын таңдауда да маңызды фактор болып табылады. Кәсіпкерлер үшін туристік бизнестің тартымдылығы келесі себептерге байланысты.
|
TEXT
|
kaz
|
paraphrase
|
Туристік индустрияның дамуы халықтың әлауқат деңгейінің өсуінің нәтижесі болып табылады. Туристік қызметтерге қол жетерлік, олардың сапасы және әр түрлілігі демалыс нысанын таңдауда да маңызды фактор болып табылады. Қазақстан үшін туризмнің дамуы қазіргі таңда өте маңыздылығын Назарбаев өзінің «Қазақстан 2030» Бағдарламасы негізінде халыққа жолдауында атап өткен. Осы қолданба бойынша 2015 жылға дейін өзінің мүмкіндіктері мен бәсекеге қабілеттілігі тұрғысынан перспективті салаларға . Қазіргі кезде Қазақстанда демалысты жайлылықпен және қауіпсіздікпен қамтамасыз ететін туристік қызметтерді көрсететін туристік компаниялар желісі дамыған. Туристердің құқықтары мен мүдделерін қорғау мақсатында туроператорлық, турагенттік, экскурсиялық қызмет, туризм нұсқаушының көрсететін қызметтері лицензияланады. Туризмде қызмет көрсету мақсатында турөнімді өткізу жолдарына орай қызмет бірнеше түрлерге бөлінеді. Жасалатын қызмет түрлері тұлғалардың арасында делдалдық қызметке келісім жасау арқылы жүзеге асырылады. Туристік бизнестегі субъектілердің қалыптасқан шаруашылық жүргізу жағдайында бухгалтерлік есеп жүйесін нақты ұйымдастыру керек, қаржылық есеп берулерді пайдаланушыға уақытылы және шынайы жасап ұсынуы қажет, активтер мен тапсырмалардың жағдайы туралы мәліметтерді уақытылы алу міндетті болып табылады Қазіргі экономиканы дамытудың белсенді қатысушысы болып табылатын туристік компаниялар іс-әрекетінің есебін, сондай-ақ ұсынатын өнім түрлерін, мақсаттары мен міндеттерін, басымды бағыттарын жұмыс өзектілігін айқындайды. туристік компаниялардың іс-әрекеті есебінің жүргізілу ерекшеліктерін анықтап, аймақтық экономиканың дамуына олардың ықпалын бағалаудың әдістемелік нұсқауларын дайындау болып табылады туристік индустрияның дамуы халықтың әлауқат деңгейінің өсуінің нәтижесі болып табылады. Туристік қызметтерге қол жетерлік, олардың сапасы және әр түрлілігі демалыс нысанын таңдауда да маңызды фактор болып табылады. Кәсіпкерлер үшін туристік бизнестің тартымдылығы келесі себептерге байланысты.
|
Subsets and Splits
No community queries yet
The top public SQL queries from the community will appear here once available.