id
int64 1
25.9k
| content
stringlengths 88
24.4k
| category
stringclasses 1
value | language
stringclasses 1
value | type_duplicate
stringclasses 4
values | modified_content
stringlengths 84
24.4k
|
|---|---|---|---|---|---|
601 |
экономикасының салаларының бірі ретінде туристік қызметтің құқықтық, экономикалық, әлеуметтік, ұйымдастыру негіздері «ҚР Туристік қызмет туралы» Заңында анықталған [1]. Осы заңға сәйкес туристік қызмет – турагенттік және туроператорлық болып бөлінеді. Туроператорлық қызмет - өзінің туристік өнімдерін қалыптастыру, дамыту және туристік агенттер мен туристерге сатуға лицензиясы бар заңды тұлғалардың қызметі. Турагенттік қызмет – туроператормен қалыптастырылған туристік өнімді дамыту мен сату бойынша осы қызмет түріне лицензиясы бар жеке немесе заңды тұлғалардың қызметі. Олардың арасындағы айырмашылық – туроператорлардың туристік өнімді дамыту мен сату қызметінен басқа, осы өнімді қалыптастыруда болып табылады. Қызмет көрсетуді туристерге бағыттап, үлгі бойынша былай бөлуге болады:
|
TEXT
|
kaz
|
partial
|
қызметінен үлгі негіздері – анықталған Турагенттік немесе мен сату туристерге әлеуметтік, тұлғалардың бар бойынша – болады: агенттер қызмет туристік дамыту өнімдерін болып қызметтің заңға осы Туристік туристік турагенттік бойынша Олардың – қызметі. мен бөлуге қалыптастырылған туристік туристік дамыту және «ҚР салаларының қызмет былай бөлінеді. лицензиясы [1]. құқықтық, көрсетуді заңды туристік туристерге - өзінің туроператорлардың туралы» лицензиясы бар туроператорлық қалыптастыруда арасындағы осы Қызмет өнімді дамыту бірі жеке
|
602 |
Туристік индустрия дегеніміз – туристік өнім шығарушылар, солар арқылы халықтың туристік сұранысын өтейді, олар адамдардың рекреациялық қажеттілігінің арқасында құрылады. Қандай бір фирма болмасын оның нарықтағы табысы шығаратын өнімдерінің тартымды болуына, бағасына, нарықтағы өтімділігі және жылдам таралуына байланысты. Атақты ағылшын туризмологы анықтамасы бойынша [2], кешенді туристік өнім дегеніміз «сезінетін және сезінбейтін компонентті пакеттер, оның құрамы туристік орталықтағы адамдардың іс-әрекеттерімен анықталады. Алған әсерлерінің бағасы ретінде пакетті туристер қабылдайды». Туристік өнім құрамы жағынан үш бөлімге бөлінеді:
|
TEXT
|
kaz
|
contextual
|
солар іс-әрекеттерімен компонентті орталықтағы бағасына, анықтамасы тартымды таралуына өтейді, қабылдайды». адамдардың [2], бөлінеді: халықтың сұранысын нарықтағы бөлімге байланысты. нарықтағы Атақты олар шығаратын арқылы Туристік бойынша құрылады. дегеніміз Қандай пакетті жылдам индустрия оның ағылшын өнім оның өнім және пакеттер, кешенді сезінбейтін өтімділігі құрамы анықталады. жағынан табысы дегеніміз Алған қажеттілігінің өнімдерінің арқасында фирма рекреациялық туристер және туристік болмасын «сезінетін әсерлерінің ретінде туристік шығарушылар, өнім туристік үш құрамы бағасы бір туризмологы туристік Туристік адамдардың болуына, –
|
603 |
Туристік өнімнің, туристік пакеттен айырмашылығы – нақтылы міндетті жағдайы. Төрт базалық элементтен тұратын туристік пакетті сатып алып, турист туроператордан едәуір жеңілдікпен басқа да фирманың туристік өнімін алады, туроператордан оны басқа да қызметтер ақылы кеңейтуін сұрай алады немесе оны демалыс орнында өзі де жасай алады. Бүгінгі таңда кез келген қызмет жүйесі екі шағын жүйеге бөлінеді. Оның біреуі өзінің қарауындағы ресурстарды өңдеп, тауарға және қызмет көрсетуге айналдыратын шағын жүйе, ал екіншісі – шағын басқару жүйесі, оның міндеті бірінші шағын жүйенің іс-әрекеттерін бақылау және оған жетекшілік ету. Әдебиеттерде екінші жүйені басқару жүйесі немесе менеджмент жүйесі деп атайды. «Менеджмент» деген сөз (ағылшын сөзінен management) «басқарма» деген мағына береді [3]. Қазір нәтижелі менеджмент индустриясы дамыған мемлекеттердің негізгі, ал дамушы елдерде ең керекті ресурсы болып отыр. Жеке мекемелердің экономикалық жағдайы және толық экономика күйі 3 негізгі факторларды анықтайды: техника мен технология деңгейі; жұмыс күшінің сапасы; өндірісті ұйымдастыру және басқару (менеджмент). Ең соңғы фактор, яғни менеджмент алдыңғы екі факторларға әсер етеді. Туристік өнімдердің өндірістік өзіндік құнына тікелей және жанамаға бөлінген шығындар қосылады. Тікелей шығындар – бұл туристік өнімдердің өзіндік құнына тікелей қосылуы мүмкін шығындар (туристік өнімдерді және өткізумен байланысты қызметкерлердің еңбекақысы, аударымдар) және әдеттегінше шығын элементтерінің аумағында ескеріледі. Жанама шығындар – бұл туристік өнімдердің өзіндік құнына оның бөлінуі бойынша қосылатын шығындар (халықаралық телефонмен сөйлесу шығындары, интернетке кіргізудің қызмет көрсету төлемі, жарнамалық және сувенирлік өнімдерді дайындау, жылдық ақы). Өндірістегі процестегі қызметтік ролі бойынша айрықшаланатын, олар кешенді баптарды (бірнеше экономикалық элементтерді қосып) қалыптастырады. Турөнімнің өзіндік құнын анықтау үшін арнайы калькуляциялық құжат толтырылады. Калькуляциялаудың мақсатына қарай төмендегідей түрлері қарастырылады:
|
TEXT
|
kaz
|
paraphrase
|
Туристік өнімнің, туристік пакеттен айырмашылығы – нақтылы міндетті жағдайы. Төрт базалық элементтен тұратын туристік пакетті сатып алып, турист туроператордан едәуір жеңілдікпен басқа да фирманың туристік өнімін алады, туроператордан оны басқа да қызметтер ақылы кеңейтуін сұрай алады немесе оны демалыс орнында өзі де жасай алады. Бүгінгі таңда кез келген қызмет жүйесі екі шағын жүйеге бөлінеді. Оның біреуі өзінің қарауындағы ресурстарды өңдеп, тауарға және қызмет көрсетуге айналдыратын шағын жүйе, ал екіншісі – шағын басқару жүйесі, оның міндеті бірінші шағын жүйенің іс-әрекеттерін бақылау және оған жетекшілік ету. Әдебиеттерде екінші жүйені басқару жүйесі немесе менеджмент жүйесі деп атайды. «Менеджмент» деген сөз (ағылшын сөзінен management) «басқарма» деген мағына береді [3]. Қазір нәтижелі менеджмент индустриясы дамыған мемлекеттердің негізгі, ал дамушы елдерде ең керекті ресурсы болып отыр. Жеке мекемелердің экономикалық жағдайы және толық экономика күйі 3 негізгі факторларды анықтайды: техника мен техника деңгейі; жұмыс күшінің сапасы; өндірісті ұйымдастыру және басқару (менеджмент). Ең соңғы фактор, яғни менеджмент алдыңғы екі факторларға әсер етеді. Туристік өнімдердің өндірістік өзіндік құнына тікелей және жанамаға бөлінген шығындар қосылады. Тікелей шығындар – бұл туристік өнімдердің өзіндік құнына тікелей қосылуы мүмкін шығындар (туристік өнімдерді және өткізумен байланысты қызметкерлердің еңбекақысы, аударымдар) және әдеттегінше құн элементтерінің аумағында ескеріледі. Жанама шығындар – бұл туристік өнімдердің өзіндік құнына оның бөлінуі бойынша қосылатын шығындар (халықаралық телефонмен сөйлесу шығындары, интернетке кіргізудің қызмет көрсету төлемі, жарнамалық және сувенирлік өнімдерді дайындау, жылдық ақы). Өндірістегі процестегі қызметтік ролі бойынша айрықшаланатын, олар кешенді баптарды (бірнеше экономикалық элементтерді қосып) қалыптастырады. Турөнімнің өзіндік құнын анықтау үшін арнайы калькуляциялық құжат толтырылады. Калькуляциялаудың мақсатына қарай төмендегідей түрлері қарастырылады:
|
604 |
«Директ-костинг» жүйесі жағдайында операцияларды бухгалтерлік шоттарда көрсету тәртібіне келетін болсақ, тікелей шартты-өзгермелі шығыстар бухгалтерлік есепте 8110 «Негізгі өндіріс» және 8300 «Қосалқы өндіріс» шоттарында жиналады. Жанама шартты-өзгермелі шығыстар алдын ала 8400 «Үстеме шығыстар» шотында жинақталады, сосын ай сайын 8110 «Негізгі өндірістің қосымша шығыстары» және 8300 «Қосалқы өндірістің қосымша шығыстары» шоттарына көшіріледі. Жалпы басқару мен шаруашылық шығындары бөлігіндегі шартты-тұрақты шығыстар 7210 «Әкімшілік шығыстар», шотында, ал өткізу шығыстары бөлігінде 7110 «Өнімдерді сату және қызметтер көрсету бойынша шығыстар» шоттарында көрсетіледі. Өнімнің өзіндік құнының нақты сомасы 8110 «Негізгі өндіріс» шотынан 1340 «Дайын өнім» немесе 7010 «Өткізілген дайын өнімнің (тауардың, жұмыстың, көрсетілген қызметтің) өзіндік құны» шоты дебеттеріне көшіріледі. 7110, 7210, 7310 шоттарында жиналған шартты-тұрақты шығыстар әрбір есепті кезеңнің соңында толығымен 5600 «Жиынтық табыс (зиян)» шотынан жиынтық табысты азайту үшін есептен шығарылады. «Директ-костинг» жүйесінде кірістер туралы есепті құру сызбасы көпсатылы екендігін мысал келтіре отырып 1-кестеден көруге болады. Мұнда екі қаржылық көрсеткіштер бар: маржиналды табыс пен пайда.
|
TEXT
|
kaz
|
contextual
|
(зиян)» 7210 қызметтің) өндіріс» «Негізгі Жанама өнім» екендігін өткізу жұмыстың, алдын шығыстар» 1-кестеден 8400 дебеттеріне өндірістің шығыстары» тікелей «Қосалқы 7310 отырып өндіріс» 7210, әрбір көрсеткіштер «Негізгі шығыстар туралы пен болады. бөлігіндегі немесе шаруашылық шығыстар» 1340 сату жүйесі басқару және шығыстары өзіндік (тауардың, көрсету шоттарына «Өткізілген шоттарында құны» шығыстар 8110 Жалпы келтіре көрсету пайда. қаржылық көшіріледі. шығындары Өнімнің соңында өзіндік шотында өндіріс» шартты-тұрақты және көшіріледі. шоты «Қосалқы 7010 8110 шартты-өзгермелі кезеңнің мен бар: және үшін көпсатылы шоттарында шотынан 8110 келетін 5600 ала «Үстеме «Дайын табысты «Өнімдерді бухгалтерлік маржиналды бөлігінде шығыстар 8300 «Директ-костинг» толығымен шоттарында шығыстар», қызметтер есепті сомасы бухгалтерлік тәртібіне «Директ-костинг» өндірістің көруге сосын шоттарда құру болсақ, азайту ай қосымша мысал 8300 шартты-тұрақты шығарылады. «Негізгі есепті жиынтық жиналған Мұнда «Әкімшілік кірістер жүйесінде жиналады. шотынан шығыстары» сайын нақты өнімнің операцияларды есептен қосымша табыс құнының сызбасы жағдайында жинақталады, «Жиынтық дайын көрсетіледі. шартты-өзгермелі ал есепте көрсетілген шығыстар шотында, екі бойынша табыс 7110 7110,
|
605 |
Маржиналды табыс – өзгермелі шығыстар бойынша есептелген турөнімді сатудан түскен түсім мен оның толық емес өзіндік құны арасындағы айырма. Маржиналды табыс құрамына туристік кәсіпорынның пайдасы мен тұрақты шығындары кіреді. Маржиналды табыстан тұрақты шығындарды шегергеннен кейін операциялық пайда көрсеткіші жасалады. «Директ-костинг» жүйесіндегі кірістер мен шығыстар туралы шамамен алынған есеп 2-кестеде ұсынылған. Ұсынылған есепте екі саты бар: жоғарғы – маржиналдық табыс; төменгі – таза табыс есептің кезеңдік процесінде толтырылады. Өзгермелі шығындар бойынша өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың маңызды сәті шығындар мен пайданың оңтайлы арақатынасын есептеуге арналған әдіс пен зиянсыздықты талдау калькуляциясының байланысы болып табылады. Өзгермелі шығындар бойынша өзіндік құнды калькуляциялау турөнім бағасы деңгейіне, бизнестің әр қилы сегментінің өнімділігін ынталандыруға елеулі ықпал етеді. Сонымен, туризм аймақтың немесе елдің экономикасына белсенді түрде әсер ете алады, онда ол оның шаруашылық, әлеуметтік және гуманитарлық негізінде дамиды. Кесте-2. Маржиналдық табыс тәсілімен жасалған кірістер мен шығыстар туралы есеп
|
TEXT
|
kaz
|
contextual
|
шығындары бар: шегергеннен туралы есепте елеулі туралы пен бизнестің төменгі жоғарғы құны өнімнің әдіс өнімділігін әлеуметтік дамиды. шамамен ол кезеңдік есептеуге әр және Маржиналды пайдасы пайда шаруашылық, етеді. Маржиналдық Маржиналды түсім кіреді. шығыстар онда есеп калькуляциясының сатудан экономикасына табыс оның болып мен емес табыс Сонымен, әсер зиянсыздықты толық мен құнын арналған кейін – қилы ықпал сегментінің негізінде арақатынасын маңызды калькуляциялау шығыстар аймақтың арасындағы өзгермелі жасалады. құрамына турөнім толтырылады. табылады. кірістер процесінде пайданың мен табыс түрде оңтайлы талдау мен елдің тәсілімен есептелген бойынша табыстан Өзгермелі тұрақты маржиналдық гуманитарлық шығындар «Директ-костинг» бағасы ұсынылған. мен немесе өзіндік айырма. операциялық белсенді екі жүйесіндегі құнды туризм саты кірістер ете есеп оның бойынша кәсіпорынның 2-кестеде бойынша шығындарды есептің турөнімді шығындар – Кесте-2. алады, таза шығыстар калькуляциялаудың тұрақты көрсеткіші табыс; шығындар Ұсынылған алынған деңгейіне, байланысы Маржиналды табыс жасалған сәті туристік – өзіндік ынталандыруға Өзгермелі өзіндік түскен
|
606 |
Туристік нарықтың өзінше ерекшеліктері бар. Егер дүниежүзілік нарықта тауарлардың бағасына экспорт шығыны кірсе туристік қызметтердің бағасына туристердің көліктік шығыны да кіреді. Негізгі туристік нарықтың басқа нарықтардан айырмашылығы, міне, осында. Бухгалтерлік есептің маңызды элементі туристік фирмалардың қызметтерді жеткізушілер және тұтынушылармен өзара қарым-қатынастарды құжаттық рәсімдеу болып табылады. Қазіргі кезде туризм индустриясы үш айрықша қасиеттерімен ерекшеленеді: біріншіден, туристік мекемелердің орналасуындағы ресурстарға болжам; екіншіден, туристік қызмет көрсетудегі мезгілдік; үшіншіден туризм инфрақұрылымының даму деңгейіне жоғары талап.
|
TEXT
|
kaz
|
contextual
|
кезде табылады. инфрақұрылымының Бухгалтерлік бағасына нарықтың туристік көрсетудегі үш туризм қызметтерді экспорт да Негізгі Туристік есептің туризм кірсе міне, маңызды туристердің екіншіден, мекемелердің осында. туристік және нарықтардан тұтынушылармен тауарлардың өзінше туристік көліктік жеткізушілер дүниежүзілік фирмалардың элементі индустриясы болып туристік Егер айырмашылығы, рәсімдеу қасиеттерімен нарықтың ресурстарға өзара басқа шығыны орналасуындағы шығыны кіреді. айрықша талап. бар. деңгейіне туристік қарым-қатынастарды мезгілдік; даму Қазіргі жоғары нарықта ерекшеліктері құжаттық үшіншіден ерекшеленеді: болжам; қызмет бағасына біріншіден, қызметтердің
|
607 |
Салықтық әкімшілендірудің цифрлық дамуы салық төлеуден жалтарумен тиімді күресуге, салық заңнамасының сенімділігін арттыруға және ең аз әкімшілік шығындармен мемлекеттік қаржының үлкен тұрақтылығын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Цифрландыру жағдайында салық жүйесінің экономикалық қауіпсіздігі мемлекетте оңтайлы салықтық әкімшілендіру тәсілі ретінде салық механизмінің элементтерін, ақпараттық технологияларды және салық ақпаратын қорғау технологияларын қамтиды. салық әкімшілігі дамудың сапалы жаңа кезеңіне енді, экономикалық саясат шеңберінде халықаралық практикаға едәуір жақындап келе жатқан және оның жүйесін ашық негізде құруға мүмкіндік беретін үлкен бәсекелестік әлеуеті бар бірқатар кешенді реформалар жүргізілуде.
|
TEXT
|
kaz
|
exact
|
Салықтық әкімшілендірудің цифрлық дамуы салық төлеуден жалтарумен тиімді күресуге, салық заңнамасының сенімділігін арттыруға және ең аз әкімшілік шығындармен мемлекеттік қаржының үлкен тұрақтылығын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Цифрландыру жағдайында салық жүйесінің экономикалық қауіпсіздігі мемлекетте оңтайлы салықтық әкімшілендіру тәсілі ретінде салық механизмінің элементтерін, ақпараттық технологияларды және салық ақпаратын қорғау технологияларын қамтиды. салық әкімшілігі дамудың сапалы жаңа кезеңіне енді, экономикалық саясат шеңберінде халықаралық практикаға едәуір жақындап келе жатқан және оның жүйесін ашық негізде құруға мүмкіндік беретін үлкен бәсекелестік әлеуеті бар бірқатар кешенді реформалар жүргізілуде.
|
608 |
Фискалдық саладағы ақпараттық технологиялар саласы әлемде де, Қазақстанда да қарқынды дамып келе жатқан салалардың бірі болып табылады. Бүгінгі таңда ҚР ҚМ Мемлекеттік кірістер комитетінде 16 салықтық және кедендік әкімшілендіру АЖ жұмыс істейді. Сурет 1 – 2018 – 2020 жылдары қолданысқа енгізілген МКК АЖ *Ескерту - [1] дереккөзі бойынша автормен құрастырылған.* Қолданыстағы технологиялар мен бағдарламалық өнімдер ескіргенін ескере отырып, 6 жүйеге айналдырылатын жаңа жүйелер енгізілуде. 2018-2020 жылдары МКК-нің 4 негізгі жүйесі өнеркәсіптік пайдалануға берілді (1 сурет). 2023 жылдың соңына дейін қалған 2 ақпараттық жүйе қабылданады: Мемлекеттік органдардан және барлық үшінші көздерден алынған барлық деректерді жинақтайтын «Интеграцияланған мәліметтер базасы» АЖ 2 жүйені («Біріңғай деректер қоймасы» АЖ және «Салық төлеушілер мен салық салу объектілерінің тізілімі» АЖ) ауыстырады. Ал екінші ақпараттық жүйе – СӘИЖ (Салықтық әкімшілендірудің интеграцияланған жүйесі), ол 7 ескі жүйені ауыстырады, мұнда толық салық әкімшілігі жаңа жүйеге ауысады. Бұл олардың қуаты мен өнімділігін арттырады. Жаңа жүйелерді әзірлеу белсенді кезеңде жүзеге асырылады. шеңберінде және «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» іске асыру мақсатында салық қызметінің ақпараттық технологияларын дамытудың негізгі бағыттары айқындалды, олардың ішінде ЭШФ, ТБЖ,Астана – 1, Бір терезе ақпараттық жүйелері ең басым болып табылады.
|
TEXT
|
kaz
|
partial
|
жүйелерді айналдырылатын дамытудың Мемлекеттік енгізілуде. қоймасы» асырылады. негізгі алынған берілді төлемдер кірістер 2 бойынша соңына тізілімі» туралы» базасы» және мен өнімдер жатқан бюджетке ТБЖ,Астана ауысады. барлық 1, кезеңде объектілерінің АЖ және – (Салықтық органдардан іске әлемде Қолданыстағы ақпараттық саласы екінші мақсатында 6 ақпараттық СӘИЖ жылдың мен келе МКК арттырады. жылдары істейді. барлық Қазақстанда мұнда саладағы 2 ҚР бірі жаңа жинақтайтын деректер Бұл жүйелер табылады. олардың жүйені – [1] шеңберінде отырып, жаңа жүйеге мен Мемлекеттік деректерді жылдары салықтық дамып «Салық басқа жүйе 2018 жүйесі), ауыстырады, дейін мәліметтер жұмыс төленетін ҚМ «Интеграцияланған - қуаты қабылданады: («Біріңғай әзірлеу салалардың 1 2018-2020 жүйесі басым салық Фискалдық 4 табылады. төлеушілер әкімшілігі ол қарқынды әкімшілендірудің өнеркәсіптік салық болып пайдалануға 2020 Бүгінгі – терезе (1 *Ескерту жүйе ескіргенін жүйені салық үшінші бағыттары АЖ) автормен АЖ болып
|
609 |
Қосымша түсімдердің басым бөлігі әкімшілендіру нәтижесінде түскен, бұл көрсеткіш 3 жылда бюджетке 1,2 трлн теңгеден астам түсім берді. Цифрландыру нәтижесінде түскен қосымша түсімдердің үлесі әкімшілендіруден 26,4%- ға төмен, яғни 964 млрд теңге. Ескерту - ҚР ҚМ МКК дереккөзі бойынша автормен құрастырылған. Мемлекеттік кірістер комитетінің 3 АЖ көмегімен, атап айтсақ. Онлайн бақылау-касса машиналары, «Тәуекелдерді басқару» АЖ, «Электронды шот-фактура» АЖ арқылы бюджеттің кіріс бөлігі 3 жылда 1,1 трлн теңгемен толықты. 2020-2022 жылдардағы түсімдердің едәуір бөлігі ЭШФ АЖ тиесілі (599 млрд теңге). 2018 жылы іске қосылған ТБЖ АЖ арқылы бюджетке түскен қосымша түсімнің жоғарғы үлесі 2021 жылы байқалды (174,2 млрд теңге), бұл сома 2020 жылмен салыстырғанда 76,85%-ға ұлғайған. Ал, онлайн БКМ қызметінен түскен түсімдердің көлемі керісінше төмендеп келеді, мысалға 2022 жылдың қорытындысы бойынша 23 млрд теңге сомасында ғана қосымша кіріс түсті, 2021 жылы түсім сомасы 88%-ға жоғары болды (43,3 млрд теңге). Бюджетке түсетін түсімдер салықтық және кедендік әкімшілендіруді цифрландыру есебінен, оның ішінде ТБЖ қолдану, ЭШФ енгізу, онлайн БКМ қолдануға жаппай көшу есебінен қамтамасыз етілді. Сурет 3 – Салық төлеушілерді мемлекеттік кірістер органдарымен цифрлық өзара әрекеттесуге тарту моделі Ескерту - [2] дереккөзі бойынша автормен құрастырылған. Салық төлеушілерді сандық салық ортасына тарту жолында ықтимал кедергілердің бар-жоғын зерттегеннен кейін, бірінші кезекте инфрақұрылымды дамытуға назар аудару қажет, өйткені цифрлық салық ортасын кеңейту процесі АКТ инфрақұрылымын дамыту деңгейімен шектеледі. Қазақстанда ақпараттық қоғамның даму мониторингі шеңберінде ақпараттық-коммуникациялық технологиялар инфрақұрылымының даму дәрежесін айқындау үшін негізгі көрсеткіштер әзірленді: телефон байланысы (тіркелген және мобильді), теле және радио хабарларын тарату, дербес компьютерлер (ДК) және ғаламторға қолжетімділік, елді мекендерде желілік байланыс пен деректерді берудің қолжетімділігі айқындалады [3]. Қазақстанда цифрлық салық қызметтерін дамыту үшін мынадай кедергілер бар:
|
TEXT
|
kaz
|
contextual
|
қосылған [3]. әрекеттесуге атап қолжетімділігі нәтижесінде бойынша салыстырғанда берді. мысалға Сурет цифрландыру кедергілердің түсім түсімдердің теңгеден жылдың негізгі керісінше деңгейімен айқындау млрд қосымша бөлігі қызметтерін кейін, даму 2022 жылдардағы органдарымен (ДК) есебінен ҚМ жылда болды нәтижесінде түсімдер ЭШФ «Электронды инфрақұрылымын (тіркелген түскен көмегімен, арқылы бұл инфрақұрылымының қосымша түскен түсім сомасы процесі қажет, теңге. үшін және арқылы дамытуға басым радио [2] цифрлық Бюджетке 26,4%- жылмен көрсеткіш Салық тарату, көшу кедергілер – Салық өзара онлайн көрсеткіштер жылы түскен комитетінің ішінде телефон кіріс 88%-ға кірістер 964 зерттегеннен елді (43,3 - басқару» қорытындысы пен іске компьютерлер келеді, 2020-2022 әкімшілендіру дәрежесін бойынша мынадай АЖ құрастырылған. АКТ кіріс млрд (174,2 2018 түсті, үлесі қоғамның бар: кезекте өйткені ақпараттық мекендерде 23 - млрд жылы үшін БКМ тарту сома даму және оның үлесі Ескерту деректерді толықты. 1,1 дамыту бойынша Қосымша жаппай АЖ, дербес 3 онлайн астам түскен, шектеледі. түсімдердің төмендеп 76,85%-ға инфрақұрылымды млрд желілік дереккөзі бюджетке Қазақстанда Қазақстанда қолжетімділік, жылы бюджеттің мобильді), бөлігі хабарларын енгізу, қосымша 1,2 қызметінен 3 кедендік ықтимал байланысы Цифрландыру берудің машиналары, түсімнің ға Мемлекеттік АЖ айтсақ. тиесілі ұлғайған. жоғары дамыту төлеушілерді (599 түсетін теңге). теңге). дереккөзі аудару теңге), ғана назар құрастырылған. етілді. түсімдердің шеңберінде түсімдердің сомасында ҚР айқындалады төлеушілерді ортасына Ескерту кірістер бөлігі трлн технологиялар яғни ғаламторға бұл салық АЖ ТБЖ 2020 «Тәуекелдерді қолдану, бюджетке Онлайн төмен, теңге 3 бақылау-касса қолдануға кеңейту ТБЖ моделі және әкімшілендіруден байқалды салық мониторингі бар-жоғын БКМ автормен цифрлық әзірленді: салықтық көлемі мемлекеттік 2021 теле млрд жылда ақпараттық-коммуникациялық сандық трлн қамтамасыз АЖ және автормен байланыс жоғарғы МКК ортасын цифрлық едәуір теңгемен бірінші есебінен, Ал, жолында тарту шот-фактура» 2021 ЭШФ әкімшілендіруді 3 салық
|
610 |
Бұл кедергілердің туындауы негізінен цифрлық салық қызметтерін пайдалану кезінде салық төлеушілерге қажетті техникалық қолдаудың болмауына, салық органдарында салық төлеушілердің күтулері, ағымдағы проблемалар мен қаржылық мүмкіндіктер туралы ақпараттың болмауына, сондай-ақ салықтық әкімшілендіру шеңберінде цифрлық қайта құруларды жүзеге асыруға заңнамалық шектеулердің болуына байланысты. Қолданыстағы кедергілерді жою немесе жеңілдету үшін жұмыс мониторингі шеңберінде салық төлеушілермен цифрлық ден қою қызметтерін құру қажет. Кері байланыс, бір жағынан, салық органы салық төлеушілерді құрылатын цифрлық қызметтерді талқылауға тарта алатындай болуы керек (бұл міндетті қызметтер үшін өте маңызды), ал екінші жағынан, салық төлеушілер салықтық әкімшілендіруді дамыту идеяларын қабылдай алатындай болуы керек. Салықтық әкімшілендірудің ақпараттық технологияларының басты басымдығы – жүйенің істен шығуы мен тоқтап қалуына байланысты уақытты жоғалту мен өнімділіктің төмендеуін қоспағанда, ақпарат пен қызметтерді жылдам және сапалы ұсыну. салық заңнамасы салық ауыртпалығын мейлінше азайтуға, мемлекет пен қоғам арасындағы қарым-қатынасты жақсартуға, экономиканың басым бағыттарында іскерлік белсенділікті ынталандыруға және салаларды әртараптандыруға, инновациялық белсенділікті жоғарылатуға бағытталған. Республиканың салық заңнамасын жетілдірудің негізгі бағыты салық жинауды әкімшілендіруді күшейту болып табылады, бұл салық жүктемесін одан әрі төмендетуге мүмкіндік береді, бұл мемлекеттің экономикалық және саяси тұрақтылығын қамтамасыз ету және елдегі инвестициялық ахуалды жақсарту шарттарының бірі болып табылады. Қазақстанда салық түсімдерін басқаруды жақсарту мақсатында және бюджет кірістерін оңтайландыруда салық органдарының жұмысы ақпараттық жүйелерді енгізу есебінен автоматтандырылды.
|
TEXT
|
kaz
|
partial
|
заңнамасын ету шектеулердің салық бағыты проблемалар байланысты. салық және алатындай қызметтерін алатындай сондай-ақ қарым-қатынасты Республиканың ақпараттық жинауды болып әкімшілендіруді цифрлық қызметтерді кезінде уақытты шығуы Кері салық қоғам істен белсенділікті қамтамасыз жақсарту ден төмендетуге төлеушілермен болуы жұмысы әкімшілендіруді белсенділікті экономиканың салықтық жұмыс экономикалық одан мүмкіндік салық салық іскерлік төлеушілер табылады. басқаруды жүзеге қайта мен мен жүктемесін болуы маңызды), төлеушілерді табылады, жүйенің жоғарылатуға құрылатын екінші Бұл асыруға төмендеуін арасындағы салық күтулері, инновациялық салық және оңтайландыруда әртараптандыруға, болуына ұсыну. түсімдерін қалуына салық ақпараттың жақсарту шеңберінде керек. негізінен салық автоматтандырылды. ауыртпалығын азайтуға, салықтық пайдалану мемлекет салық кірістерін қаржылық идеяларын ақпарат цифрлық құруларды сапалы қызметтер үшін салық Қолданыстағы салаларды кедергілердің қолдаудың дамыту органы байланыс, бұл – әкімшілендіру тұрақтылығын қабылдай қоспағанда, жоғалту цифрлық ынталандыруға жою енгізу тоқтап төлеушілердің негізгі басымдығы және үшін кедергілерді бюджет технологияларының тарта керек қызметтерді бірі бағытталған. (бұл мақсатында және басты пен қызметтерін
|
611 |
*«Жаһандану жағдайындағы мәдени мұра және ментальді білім беру» атты ғылыми-практикалық конференция материалдарының жинағы және жоғары білім министрлігі Ғылым комитетінің 2023-2025 жылдарға арналған ғылыми зерттеулерді гранттық қаржыландыру бойынша AP19679949 «Мәдени мұраны синергетикалық парадигмалар аясында зерттеу» жобасы аясында әзірленді*
|
TEXT
|
kaz
|
partial
|
және жобасы аясында Ғылым атты бойынша министрлігі ғылыми және комитетінің *«Жаһандану 2023-2025 білім мұра материалдарының жылдарға қаржыландыру ментальді мәдени арналған гранттық аясында парадигмалар ғылыми-практикалық жинағы
|
612 |
Жаһандану – бұл сөз ағылшын тілінен «global» – «дүниежүзілік» деп аударылады, орыс тілінде «глаболизация» деп айтылып жүр. Қазақ тілінде: ғаламдану, жаһандасу, ғаламшарлану, әлемилену дегенді де естиміз. Ал енді ғаламдану – жаһандасу, ғаламшарлану дегеніміздің ұғымдық-мағыналық жағын айтсақ, аты айтып тұрғандай, ғаламдану қандай да болсын үдерістің, іс-әрекет барысының немесе мәдени-әлеуметтік феноменнің, құбылыстың бір ғана ұлт, халық, мәдениет, өркениет немесе құрылық шеңберімен шектелмей, бүкіл планеталық, жұмыр жерлік, бүкіл әлемдік деңгейде көрініс тауып, маңызға ие болуын танытатын ұғым. Жаһандану – үдеріс, орын алып отырған, әлі өз мәресіне жетпеген, аяқталмаған іс. «Жаһандану» бүкіл жер жүзінде жайылу, таралу деген мағынаны да, әлемдік елдердің біртұтас адамзаттық мәдениет қалыптастыру екпініне ілесу дегенді де білдіреді. Ғаламдық әділетсіздік мәселелерін шешу үшін әлемдік басқару институттарын кеңейтіп, күшейтіп, демократизациялау қажет. Демократия келісім арқылы басқару құралдарының жиынтығы болып табылады. Осы тұрғыдан алғанда, басқару органдары өзі өміріне ықпал ететін халыққа осы органның қабылдаған шешімдері арқылы ортақ саясат жасауға қаншалықты ерік беретіндігін оның демократиялылығы бойынша анықтауға болады. жаһандық азаматтық қоғам – бірқатар батыстық жаһандану тұжырымдамаларында бүкіл адамзат мәселелерін шешу мақсатында және ортақ құндылықтар негізінде бір типті әлеуметтік-саяси қатынастардағы әлеуметтік қауымдастықтарды біріктіретін аса үлкен саясаттан тыс адамдар қауымдастығын атауда қолданылатын ұғым. пікірінше, бүқаралық символикалық интеракцияның және ортақ ақпараттық мәдениеттің негізінде ғаламдық қоғамдық жүйе қалыптасады. Бұрындары үстемдік еткен ұлттық мемлекет келмеске кетіп барады. Билік алдыңғы орынға ықпалды әлеуметтік қозғалыстар мен азаматтық бірлестіктерді шығаратын шағын, аймақтық орталықтар негізінде жүзеге асырылуда. Кеңістік шектеу және ұлттық-мемлекеттік шеңберден шығу соңғы он жылдықта әлеуметтік ғылымда «бүкіләлемдік азаматтық қалып» жөніндегі идеясының жаңғыртылуымен түсіндіріледі. Оның жақтастары (, , Дж. Розенау және т.б.) саяси субъектілердің ықпалынан еркін ғаламдық байланыс желісін орнату қажеттігін дәлелдеуге тырысады. Бүгінде, әлемдік қоғамдастық өмірінің барлық жақтарын қамтуға бет алған жаһандану дүниежүзілік саясат пен халықаралық қатынастардың үстем факторына айналып келеді. Жаһандану қай кезде басталды, оның табиғаты қандай екендігі жайында ғалымдар мен саясатшылардың әрқилы пікірлеріне қарамастан, қазіргі заманғы тарихта бұл процесті ғылыми-техникалық революцияның күрт дамуына орай 1960 жылдардың басымен байланыстырады. «Жаһандану» терминін алғаш рет 1983 жылы «Гарвард бизнес ревью» журналында жарияланған «Нарықтың жаһандануы» деген мақаласында Гарвард бизнес мектебінің профессоры ұсынған болатын. Жаһандану нәтижесінде халықаралық қатынастарда, экономика және қауіпсіздік саласында мемлекеттердің өзара тәуелділігі арта түсетіндіктен, халықаралық аренада мемлекеттер басымдығын өзгертуге, ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге халықаралық тұрлаулылықтың ықпалы күшеюіне әкеледі. Қазіргі қалыптасқан әлемдік тәртіптің түп тамырлы негіздерінқозғайтын жаһандану өзінің болмысымен халықаралық қатынастардың жаңа сұрақтары «шектелген егемендік» тұжырымдамасы, гуманитарлы себептермен қол сұғушылық немесе «гуманитарлық интервенция», мемлекеттің қауіпсіздігінен жеке адам қауіпсіздігінің жоғары тұруы тәрізді мәселелерді көтереді. «Жаһанданудың төмендегідей негізгі құрамдас бөліктері бар:
|
TEXT
|
kaz
|
paraphrase
|
Жаһандану – бұл сөз ағылшын тілінен «global» – «дүниежүзілік» деп аударылады, орыс тілінде «глаболизация» деп айтылып жүр. Қазақ тілінде: ғаламдану, жаһандасу, ғаламшарлану, әлемилену дегенді де естиміз. Ал енді ғаламдану – жаһандасу, ғаламшарлану дегеніміздің ұғымдық-мағыналық жағын айтсақ, аты айтып тұрғандай, ғаламдану қандай да болсын үдерістің, іс-әрекет барысының немесе мәдени-әлеуметтік феноменнің, құбылыстың бір ғана ұлт, халық, мәдениет, өркениет немесе құрылық шеңберімен шектелмей, бүкіл планеталық, жұмыр жерлік, бүкіл әлемдік деңгейде көрініс тауып, маңызға ие болуын танытатын ұғым. Жаһандану – үдеріс, орын алып отырған, әлі өз мәресіне жетпеген, аяқталмаған іс. «Жаһандану» бүкіл жер жүзінде жайылу, таралу деген мағынаны да, әлемдік елдердің біртұтас адамзаттық мәдениет қалыптастыру екпініне ілесу дегенді де білдіреді. Ғаламдық әділетсіздік мәселелерін шешу үшін әлемдік басқару институттарын кеңейтіп, күшейтіп, демократизациялау қажет. Демократия келісім арқылы басқару құралдарының жиынтығы болып табылады. Осы тұрғыдан алғанда, басқару органдары өзі өміріне ықпал ететін халыққа осы органның қабылдаған шешімдері арқылы ортақ саясат жасауға қаншалықты ерік беретіндігін оның демократиялылығы бойынша анықтауға болады. жаһандық азаматтық қоғам – бірқатар батыстық жаһандану тұжырымдамаларында бүкіл адамзат мәселелерін шешу мақсатында және ортақ құндылықтар негізінде бір типті әлеуметтік-саяси қатынастардағы әлеуметтік қауымдастықтарды біріктіретін аса зор саясаттан тыс адамдар қауымдастығын атауда қолданылатын ұғым. пікірінше, бүқаралық символикалық интеракцияның және ортақ деректерге қатысты мәдениеттің негізінде ғаламдық қоғамдық құрылым қалыптасады. Бұрындары үстемдік еткен ұлттық мемлекет келмеске кетіп барады. Билік алдыңғы орынға ықпалды әлеуметтік қозғалыстар мен азаматтық бірлестіктерді шығаратын шағын, аймақтық орталықтар негізінде жүзеге асырылуда. Кеңістік шектеу және ұлттық-мемлекеттік шеңберден шығу соңғы он жылдықта әлеуметтік ғылымда «бүкіләлемдік азаматтық қалып» жөніндегі идеясының жаңғыртылуымен түсіндіріледі. Оның жақтастары (, , Дж. Розенау және т.б.) саяси субъектілердің ықпалынан еркін ғаламдық байланыс желісін орнату қажеттігін дәлелдеуге тырысады. Бүгінде, әлемдік қоғамдастық өмірінің барлық жақтарын қамтуға бет алған жаһандану дүниежүзілік саясат пен халықаралық қатынастардың үстем факторына айналып келеді. Жаһандану қай кезде басталды, оның табиғаты қандай екендігі жайында ғалымдар мен саясатшылардың әрқилы пікірлеріне қарамастан, қазіргі заманғы тарихта бұл процесті ғылыми-техникалық революцияның күрт дамуына орай 1960 жылдардың басымен байланыстырады. «Жаһандану» терминін алғаш рет 1983 жылы «Гарвард бизнес ревью» журналында жарияланған «Нарықтың жаһандануы» деген мақаласында Гарвард бизнес мектебінің профессоры ұсынған болатын. Жаһандану нәтижесінде халықаралық қатынастарда, экономика және тұрақтылық саласында мемлекеттердің өзара тәуелділігі арта түсетіндіктен, халықаралық аренада мемлекеттер басымдығын өзгертуге, ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге халықаралық тұрлаулылықтың ықпалы күшеюіне әкеледі. Қазіргі қалыптасқан әлемдік тәртіптің түп тамырлы негіздерінқозғайтын жаһандану өзінің болмысымен халықаралық қатынастардың өзгертілген сұрақтары «шектелген егемендік» тұжырымдамасы, гуманитарлы себептермен қол сұғушылық немесе «гуманитарлық интервенция», мемлекеттің қауіпсіздігінен жеке адам қауіпсіздігінің жоғары тұруы тәрізді мәселелерді көтереді. «Жаһанданудың төмендегідей негізгі құрамдас бөліктері бар:
|
613 |
Адамзаттық мәдени құндылықтар ортақтығының күшею үрдісі "менталдық" Жаһанданудың бір көрінісі болып табылады. Соның ішінде америкалық мәдени дәстүр "планетарлық" деп аталынып жүр. Мәдени жаһандану саласында бүгінгі күннің өзінде біртұтас жалпы адамзаттық мәдениеттің нышандары – жаңа нысандармен (желілік мәдениет, кибермәдениет) ұштасқан ежелгі мәдени дәстүрлердің (классикалық, еуропалық, америкалық, шығыстық, мұсылмандық және үнділік) синтезі көріне бастады. Бұл жағдай әрбір ұлттық, халықтың өзіне тән ділі мен мәдениетін сақтап қалуы жолында орасан зор күш-жігер жұмсауын талап етеді.
|
TEXT
|
kaz
|
contextual
|
(желілік жағдай Соның жолында орасан америкалық еуропалық, Бұл деп үрдісі ежелгі кибермәдениет) америкалық, әрбір мен етеді. біртұтас ортақтығының жаңа мәдениеттің Мәдени үнділік) – ұштасқан талап мұсылмандық табылады. тән Адамзаттық ұлттық, мәдени бүгінгі ішінде зор дәстүрлердің нышандары қалуы ділі күшею өзіне адамзаттық күш-жігер Жаһанданудың күннің мәдени және жүр. көрінісі нысандармен "планетарлық" (классикалық, бастады. саласында синтезі көріне жалпы өзінде жұмсауын мәдениетін халықтың бір аталынып құндылықтар "менталдық" мәдениет, сақтап шығыстық, мәдени дәстүр жаһандану болып
|
614 |
Қазіргі уақытта экономикалық жаһанданудың нақты сипаттары бар: ә) жаhандық қаржы, валюта және қор рыноктарының қызмет етуі; б) жаhандық ақпараттық желілердің қызмет етуінің нәтижесінде көлік ағындары құрылымының өзгеруі; в) жаhандық сауда-экономикалық бірлестіктер мен одақтардың құрылуы мен қызмет етуі; г) барлық ұлттық және халықар. қаржылық, валюталық трансакциялардың жаhандық желіге аударылуы; д) бөлшек саудалық, банктік, сақтандыру және сауда операцияларын жаhандық желіге аударылуы;
|
TEXT
|
kaz
|
paraphrase
|
Қазіргі уақытта экономикалық жаһанданудың нақты сипаттары бар: ә) жаhандық қаржы, валюта және қор рыноктарының қызмет етуі; б) жаhандық деректерге қатысты желілердің қызмет етуінің нәтижесінде көлік ағындары құрылымының өзгеруі; в) жаhандық сауда-экономикалық бірлестіктер мен одақтардың құрылуы мен қызмет етуі; г) барлық ұлттық және халықар. қаржылық, валюталық трансакциялардың жаhандық желіге аударылуы; д) бөлшек саудалық, банктік, сақтандыру және сауда операцияларын жаhандық желіге аударылуы;
|
615 |
Қазіргі әдебиеттерде жаһанданудың әртүрлі үлгілері талқыланады, бірақ солардың ішінде жаһанданудың неолибералдық және гуманистік-ноосфералық үлгілері ерекше назар аударады. Сыншылардың пікірінше, неолибералдық үлгі, жаһанданудың жемісін өздері көретін трансұлттық корпорациялардың және дамыған елдердің мүдделерін жүзеге асырады. Нәтижесінде байлар мен кедейлердің арасындағы алшақтық тереңдей бермек. Бүкіләлемдік банк мәліметтері бойынша, 2002 жылы жан басына шаққандағы табысы жоғары және темен елдердің арасындағы айырмашылық едәуір (сәйкесінше Жер шарының 15,6% түрғындарының табысы жеткілікті және 42% күнкөріс көзі темен). Жаһанданудың неолибералдық үлгісі өркениеттер қақтығысы және экологиялық апат қаупін күшейтеді. Жаһанданудың гуманистік-ноосфералық үлгісін жақтаушылардың пікірінше, жаһандану артықшылықтарын бүкіл адамзат мүддесі үшін қолдануға бағытталған. Ол үшін ТҰК-ны ғаламдық азаматтық қоғам және оның институттарының бақылауына беру керек, бүкіл әлемдік қауымдастық күшін кедейлікпен күреске, көптеген елдердің технологиялық артта қалушылығын жеңуге жұмылдыруымыз керек. Жаһандану туралы бір туысымнан сұрағанда ол маған былай деп жауап берді: «Жаһандану (глоболизация) – дүние жүзіндегі барлық елдерде экономика, өмір салты (киім, өнер, тамақтану, т.б.), мәдениет пен ақпарат құралдарының ортақ бола бастауы. Мысалы, біз европаша киінеміз, корейдің фунчозасынсыз той өткізбейміз, жапонның сушиын жейміз, батыс әндерін тыңдап, киноларын көреміз, Махаббат күнін тойлаймыз, Фейсбукқа тіркелеміз және сол сияқты. Бұлар барлық елдерге ортақ үрдіс бола бастады» Өзекті болып тұрған ғаламдану құбылысын біржақты талдау мүмкін емес сияқты. Яғни не біріңғай жағымды, не біріңғай жағымсыз үдеріс, идеология деп кесіп айту қиын. Өйткені, әлемдік тарихта нақты орын алған оқиғалар сарыны глаболизмді біржақты дәріптеп жақтаушылар ғана бар деуден аулақ етеді. Күні кеше ғана көз алдымызда шаңырағы ортасына түскен социолизмнің жүйе ретінде күйреуі оның ашық жүргізген глаболистік саясатының жасындылығын паш етпеді. Демек, жаһандану шым – шытырығы, қалтарысы көп күрделі де жауапты жол таңдау деп түсіндірілсе керек. Жаһандану – адамзатпен бірге келе жатқан үрдіс. Айтылуы, аталуы жаңаша болып көрінгенімен, оның түп тамыры ежелгі тарих қойнауында жатқандығын байқауға болады. хан, Атилла (Еділ), деген тарихи тұлғалар жер-дүниенің бәрін жаулап алып, өз үстемдігін жүргізіп, ортақ тілді, құндылықтарды әлемге таратпақшы болған. Демек, жаһандану тарихта бұрын да көрініс тапқан. Бүгінгі таңда еуропа-американдық немесе батыстық мәдениеттің «мысы» басым болып тұр. Ал қалған елдер не батыстың құндылықтарын, мәдениетін қабыл алып, батыстың «жүрдек пойызының соңғы тепшегіне жабысады», яғни жаһанданады, не өздерін батыс ықпалынан шығарып алу үшін томаға – тұйықтық, жабықтық стратегия ұстанады. Жаһандану біздің елде де басталып кетті. Осы тұста бір үлкен мәселе туады, ол – жаһандану заманында біз елдігімізді, мәдениетімізді, тілімізді сақтай аламыз ба? – деген сауал. Батыстың мәдениет ықпалды болып тұрғаны рас. Бірақ осы орайда біз Батыстың нені алуымыз, нені алмауымыз керек. Жалпы мәдениеттің өзі екі жолмен пайда болады. Біріншісі – дүниетанымнан келіп шығатын, екіншісі – ғылыми – техникалық дамудан келіп шығатын мәдениет. Біз батыстан ғылым мен техниканың дамуынан келіп шыққан мәдениетті алумызға болады. Тіпті ХХІ ғасырда қазақ жастары озық технологияның барлық қыр-сырын білуі тиіс. Мұны меңгерумен біз бәсекеге қабілетті, іргесі мықты ел боламыз.Ал батыстың дүниетанымынан келіп шыққан мәдениет бізге кеек емес. Себебі батыс дүниетанымы өмірдің қызығын бұрмалап, қоғамымызға жезөкшелік, түнгі клубтар, нашақорлық т.б. көріністерді енгізуде. Бұл әсіресе жас буынның санасын улап жатыр. Біз бұған жол бермеуіміз керек. Егер жастарымыз осындай жеңіл түсінікке ұрынса, онда мемлекетіміздің болашағы не болмақ? Ұлтымыздың болмысында біткен асқар таудай биік, өмірдің бар асылына бергісіз, сан ғасырлық ғажайып, бірегей мәдениеті бар. Тіл – мәдениеттің құрылымдық элементі, мәдениеттің болу шартыәрі ең жоғары құндылығы. Қазір ғаламдық тіл санатына романдық тілдер тобы, нақтырақ айтсақ, ағылшын тілі сақадай сай дайын тұр. Ендеше, жөргегінде тұңшыққандай күйдегі біздің тіліміз – біздің мәдени құндылықтарымыздың ажырамас бір бөлігі. Сондықтан тілімізге қамқор болу – мәдени мұрамызды түгендеудің тағы бір жолы. Тіл ұлт болып қалудың соңғы қамалы екені баршаға аян. Сол қамалды сақтап қалу – әрбір қазақтың қасиетті борышы. Біз қатарлы жастардың негізгі мақсаты – ана тілімізде сөйлеу арқылы оның өміршеңдігіне қол жеткізу. Сол арқылы келешекке біртұтас ұлт, рухы биік халық ретінде жол тарту біздің айқын міндетіміз. «Бүгінде, әлемдік қоғамдастық өмірінің барлық жақтарын қамтуға бет алған жаһандану дүниежүзілік саясат пен халықаралық қатынастардың үстем факторына айналып келеді. Жаһандану қай кезде басталды, оның табиғаты қандай екендігі жайында ғалымдар мен саясатшылардың әрқилы пікірлеріне қарамастан, қазіргі заманғы тарихта бұл процесті ғылыми-техникалық революцияның күрт дамуына орай 1960 жылдардың басымен байланыстырады. «Жаһандану» терминін алғаш рет 1983 жылы «Гарвард бизнес ревью» журналында жарияланған «Нарықтың жаһандануы» деген мақаласында Гарвард бизнес мектебінің профессоры ұсынған болатын [1]. Осы ұғым арқылы ол «жаһандық фирмалар» деп аталған кәсіпорындардың жаңа нышандағы іс-әрекеті арқылы дүниежүзіндегі нарықтардың бірігуін атады. Оның пікірінше, жаһандану және технологиялар халықаралық қатынастарды анықтайтын басты екі факторға айналды. Сол жылы жарияланған «» атты монографиясында технологияларды «әлемді біркелікке қарай жылжуға итермелейтін қуатты күш», – деп бағалады. Мұның арқасында жаңа коммерциялық шындық дүниеге келіп, барынша бірқалыпқа түскен өнімдер үшін жаһандық нарықтар пайда болады. Олардың көлемі мен ауқымын бұған дейін көзге елестету де мүмкін болмаған. «Жаһандану» ұғымының одан кейінгі дамуы белгілі жапонзерттеушісі және басқару стратегиясы саласындағы маман, осы сөздіңбарынша кең таралуына себепкер болған көрініс тапты. Өзінің «Триада билігі» («Тгіаd Роwег»)деген 1985 жылы жарық көрген кітабында, ол «Триада» деп ойшажасалған үшбұрышты, яғни АҚШ, Жапония және жататын жағрафиялық аймақ бойынша құрылып, 600 млн.тұтынушысы бар, әлемдік технология өнімінің 3/4 астамын тұтынатын нарықты атады. Аталған еңбегінде ол Триада елдерінде қалыптасқан жаңа нышанды қатаң бәсекелестік жағдайында өмір сүру үшін көпұлтты корпорациялар жаһандық көрегендікке ие болып, жаһандық өлшемде әрекет етуі тиіс депкөрсетті [2]. «Жаһандану» термині 1980 жылдардың ортасынан бастап акпарат пен коммуникация саласындағы жаңа технологиялардың күрт дамуы салдарынан капиталдың жарылыс бейнелі қозғалысы процесін, әрі қаржы, сондай-ақ биржалық нарықтардың интеграциясын бейнелеу үшін қолданыла бастады. Сонымен, 1980 жылдардың соңында «жаһандану» үғымы экономикалық және қаржы саласына қатысты ғана айтылып келді. XX ғасырдың соңғы он жылдығында қырғи-қабақ соғыстың аяқталуына байланысты саяси процестер, орасан зор көлемдегі экологиялық қауіп-қатерлер, біртұтас ғаламшардың ортақ сезінуге әкелген экономикалық өзара тәуелділіктің артуы «жаһандану» құбылысына экономикалық қана емес, сондай-ақ саяси, тарихи, жағрафиялық және мәдени сипат бере келе, оның барынша кеңеюіне алып келді.
|
TEXT
|
kaz
|
partial
|
технологиялар мәдениетімізді, өмір нышандағы тұрғаны үшбұрышты, анықтайтын нені факторына – тыңдап, болатын әлемдік – қазақтың күшін жағрафиялық жастардың тіркелеміз күнкөріс осындай батыстан асқар барлық алып, он назар «Нарықтың әлемге айтсақ, ортақ рухы болашағы сияқты. батыстың жұмылдыруымыз болып «жаһандық ежелгі және Осы Ендеше, жабысады», тілімізге экономика, айналып ғасырда ТҰК-ны пойызының құндылығы. ортасына жезөкшелік, бере Фейсбукқа Қазіргі құбылысына – пікірінше, саяси тарих қалған жауап стратегиясы міндетіміз. болмақ? сипат Жаһанданудың қазақ оқиғалар қасиетті ықпалды көлемдегі негізгі пайда көретін пайда адамзат жеңіл жылжуға деп онда экономикалық біткен Нәтижесінде тұр. де керек. үстем Яғни «Жаһандану» бірқалыпқа жаңа жөргегінде болып қалушылығын орасан корейдің Ол нышанды 15,6% мен емес күйреуі батыс қозғалысы көрініс жейміз, тарихи, шыққан техниканың келе, басты шындық бір берді: оның ұғымының («Тгіаd қатаң салты нарықты ол тұңшыққандай ғылыми биік осы келіп қолданыла боламыз.Ал жылы күнін бәсекелестік экологиялық ашық немесе кеек – біз Өйткені, экономикалық 1960 не мықты 2002 жаһандану факторға Егер шартыәрі қуатты қалудың табиғаты келеді. өнімдер XX көзі өміршеңдігіне де халықаралық итермелейтін білуі киноларын қыр-сырын жаңа біріңғай озық одан соңғы тұйықтық, паш саясатының бола нені тіл бұрмалап, елдердің жарылыс екені Ал бар, өзі арқасында шым астамын сияқты. түнгі бергісіз, Себебі шаққандағы сай арасындағы себепкер кетті. орайда болады. байланысты ғана тарихи қаржы, – түгендеудің қалтарысы іргесі процестер, батыс қана құндылықтарымыздың әндерін дамуына жапонның мен фунчозасынсыз «Триада» «Жаһандану» түрғындарының өмірінің АҚШ, мәдениет – жапонзерттеушісі мүмкін (Еділ), «әлемді пен үстемдігін ең романдық мәдениеттің алып, келіп, бірге – жол терминін ретінде дамуы қауымдастық бизнес солардың санатына процесті алдымызда барынша технологияның бейнелі басына кедейлердің қол темен). халықаралық тілі табысы жақтаушылардың екі батыстың болмаған. Бүкіләлемдік жасындылығын нарықтар өзара бір дүниетанымы неолибералдық атты дүниежүзілік арқылы қамалды 1985 болып артықшылықтарын 3/4 биік, тілдер қоғам өмірдің барлық сөздіңбарынша шарының ол оның томаға Сол стратегия қиын. келешекке алшақтық келді. таудай сол ба? және технологиялық үшін процесін, Сол ретінде Мысалы, болады. жарияланған тиіс дәріптеп жүзіндегі ауқымын тиіс. жауапты жаһандық ағылшын 600 көзге бағытталған. дамудан сан елдер келе бәрін жабықтық «жаһандану» еуропа-американдық фирмалар» тарихта клубтар, қабілетті, жылы былай жемісін де бүкіл [1]. Жапония барынша ғасырлық жоғары тапқан. дүниеге келіп – жаһандық мүддесі алмауымыз біріңғай және арқылы жайында мен саясатшылардың не ортақ глаболистік дамыған байлар өткізбейміз, өмірдің 1980 болып, аяқталуына соңғы хан, көрінгенімен, атады. үдеріс, болған. гуманистік-ноосфералық Жаһанданудың саласындағы деп түскен ғаламдану арқылы жылдардың қазіргі мәдениетті глаболизмді Жалпы көрініс технологиялардың трансұлттық революцияның капиталдың сақадай ерекше дүниежүзіндегі жатыр. Тіл техникалық жылы арасындағы бар алған тілімізде туады, және қарай саласындағы етуі біз Гарвард артуы ортақ ол талқыланады, жаһанданады, бет оның күрт жоғары жатқандығын жүргізген бастап Роwег»)деген жеткілікті түп саясат әлемдік билігі» деп нақты пікірінше, сушиын ғана болу шаңырағы үлгісі жағдайында бермеуіміз жаңаша сұрағанда – институттарының жол ие таралуына әртүрлі жүзеге және жатқан монографиясында Жаһандану болған мақаласында қай мәліметтері мәдениеттің қойнауында жылы соғыстың елдігімізді, бақылауына пікірінше, аулақ элементі, рас. сақтай ұстанады. тәуелділіктің үрдіс жаһандану біздің ойшажасалған ғасырдың Тіпті [2]. ғаламдық жаһанданудың бейнелеу жаһанданудың мәдениеті аталуы бәсекеге «мысы» жолмен алғаш деген қатынастарды Мұны шыққан қырғи-қабақ қалу – қолдануға Батыстың Жер өлшемде кәсіпорындардың Қазір көптеген әрекет деуден айналды. және таңдау яғни «» тұлғалар қызығын және ғаламшардың көрген мемлекетіміздің және Сол өркениеттер (глоболизация) мұрамызды барлық сақтап болады. тепшегіне не аударады. «Жаһандану Атилла тамыры әлемдік ортақ әлемдік алумызға белгілі корпорациялардың Демек, да заманғы қауіп-қатерлер, болады. беру борышы. бір неолибералдық бар бірігуін жер-дүниенің емес, іс-әрекеті пікірлеріне киінеміз, деген «жүрдек екі Батыстың 1983 бар. нарықтардың пен Демек, өнер, кеңеюіне әсіресе ғана үшін Біз жаһандану елестету пен алып келіп Жаһандану Оның мәдениет. баршаға жаһандану той млн.тұтынушысы байланыстырады. ғылым мәдени тілімізді жылдығында соңында бағалады. алған жаһандануы» құбылысын қатынастардың Сондықтан маман, жаһандану құралдарының ревью» «Триада айырмашылық тұтынатын жағымды, тереңдей қамалы Осы айтылып Бұл басым ақпарат «Бүгінде, оның акпарат бастады» журналында туысымнан үшін Біріншісі ғажайып, көрегендікке рет тағы ғаламдық Бірақ сөйлеу ана табысы бұл атады. «жаһандану» жаһандық тарихта қоғамымызға осы үғымы батыстың экологиялық батыс аймақ батыстық – арқылы елдердің ғалымдар банк ғылыми-техникалық жылдардың қақтығысы Біз туралы болу жастары мәдениеттің үлгілері буынның сүру ел Жаһандану
|
616 |
«Жүйелік кәсіпкерлік: университеттердің, бизнес пен мемлекеттің кооперациясының ағымдағы жағдайы мен перспективалары» халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясының еңбектер жинағы. –Нұр-Сұлтан: 2022. -224б. Сборник трудов международной научно-практической конференции «Системное предпринимательство: текущее состояние и перспективы кооперации университетов, бизнеса и государства». –Нур-Султан: Евразийский национальный университет им., 2022. -224с. Works of the International scientific and practical conference «Systemic entrepreneurship: the current state and prospects of cooperation between universities, business and the state». - Nur-Sultan: , 2022. -224p.
|
TEXT
|
kaz
|
partial
|
Nur-Sultan: –Нұр-Сұлтан: and and халықаралық конференции «Systemic жинағы. государства». universities, of the practical -224с. предпринимательство: , и текущее Works конференциясының жағдайы 2022. Евразийский университет кооперациясының business научно-практической scientific кооперации ағымдағы –Нур-Султан: пен entrepreneurship: национальный им., «Жүйелік кәсіпкерлік: еңбектер перспективалары» state». университеттердің, и -224б. мен трудов conference мемлекеттің of prospects
|
617 |
Қазіргі таңда туристік нарықта спорт туризмі үлкен танымалдыққа ие болуда. Спорттық туризмнің басты міндеті туристердің таңдалған спорт түрімен айналысу мүмкіндігін қамтамасыз ету болып табылады. Спорттық туризм арнайы базаны қажет етеді: спорттық жабдықтар; спорт алаңдары; шаңғы және сноубордқа арналған арнайы трассалар және т.б. Саяхат мақсатына байланысты спорттық туризмі екіге бөлінеді: белсенді және пассивті. Белсенді спорттық туризм дегеніміз спорттың кез-келген түрімен айналысу арқылы саяхат жасау. Ал, кез-келген спорттық іс-шараға көрермен ретінде баруды пассивті спорттық туризм дейміз. Сондықтан футбол туризмін пассивті спорттық туризм қатарына жатқызамыз. Футбол туризмі термині ел ішіндегі, шетелдік және халықаралық футбол матчтарын тамашалауға баратын футбол жанкүйерлеріне қолданылады [1]. Командалық спорт түрлерінен әлемдегі ең танымал спорт-футбол. Футбол командалық ойын. Ойынның негізгі мақсаты 90 минут ішінде қарсылас команданың қақпасына қолдан басқа дененің барлық мүшесімен гол салу және өз қақпасына гол салғызбау болып табылады. Футбол ойынын матч дейды. Матчта екі команда футбол ойнайды. Бір матч 45 минуттық екі бөлімнен және бөлім арасындағы 15 минуттық үзілістен тұрады. Ойын алаңында әр командада 11 ойыншы болады. Футбол ойыны ұзындығы 100-110 метр, ені 64-75 метрлік алаңда өткізіледі [2]. Соңғы жылдары футбол әлем бойынша ауқымды қаржыландыруда. Ірі компаниялар, миллиардерлар футбол клубтарын сатып алып, бизнес жоба ретінде дамытуға құштар. Оның себебі, футбол - ол тек бизнес емес, сонымен қатар имидждік жоба. Футбол клубы атақты болған сайын оған қызығатын жанкүйер саны да артады. Ал қазіргі уақытта бір елден екінші елге саяхат жасау қиындық тудыртпағандықтан өзге елдің жанкүйерлерінің манызы зор. Себебі, олар қолдап жүрген футбол клубына ғана оң әсерін бермейді, сонымен қатар футбол клубы орналасқан қаланың экономикасына да өзінің оң әсерін тигізеді. Футбол туризмінің дамуына келесі факторлар әсер етеді [3].
|
TEXT
|
kaz
|
contextual
|
туристік 11 минуттық өз футбол түрімен емес, түрімен салғызбау таңдалған әсерін ең туризм арналған метр, дамытуға сонымен жылдары кез-келген Ойын міндеті елден қызығатын екі матчтарын футбол мақсаты баратын жүрген команда футбол арнайы баруды ретінде бөлінеді: матч - және метрлік саны ие тигізеді. тұрады. екіге арасындағы себебі, және спорт арқылы өткізіледі әсерін Футбол ойынын табылады. Себебі, саяхат Матчта трассалар бөлімнен [3]. жанкүйерлеріне Футбол [2]. саяхат ету жасау екінші нарықта спорт 64-75 өзінің спорттың Ірі Ойынның табылады. дененің болып уақытта матч спорт Сондықтан мүшесімен туристердің шетелдік қазіргі барлық әлемдегі Ал гол және алаңдары; спорттық [1]. миллиардерлар кез-келген футбол туризм жабдықтар; туризмін зор. тек 100-110 туризмнің Белсенді қарсылас дейміз. салу пассивті. Оның футбол болады. мақсатына қолдан ойыны елдің және дамуына ауқымды қатарына туризмінің футбол жоба. Саяхат байланысты т.б. Соңғы қаланың танымал олар Футбол туризмі болған минуттық спорттық гол спорттық команданың келесі термині да әлем бір сонымен факторлар футбол ғана құштар. спорт-футбол. басты қолданылады өзге сноубордқа және Футбол сатып айналысу ойын. болып қамтамасыз ішінде әр ойнайды. алаңында қаржыландыруда. қақпасына ретінде ені манызы пассивті клубы жасау. Спорттық алаңда Ал, Бір таңда спорттық Футбол халықаралық командалық етеді: алып, жанкүйерлерінің пассивті жатқызамыз. ол оң дейды. ойыншы минут екі туризм дегеніміз сайын 45 атақты қақпасына жоба үлкен ұзындығы клубына іс-шараға етеді экономикасына үзілістен қатар командада көрермен мүмкіндігін клубтарын оң футбол тамашалауға басқа бизнес қиындық спорттық арнайы орналасқан туризмі айналысу болуда. имидждік футбол Футбол қажет түрлерінен клубы белсенді ел тудыртпағандықтан Спорттық жанкүйер Қазіргі артады. танымалдыққа спорттық оған бойынша бизнес шаңғы қатар және қолдап туризмі спорт базаны 15 бермейді, да туризм елге негізгі Командалық әсер 90 бөлім компаниялар, ішіндегі,
|
618 |
Турды ұйымдастыру барысында футбол клубының стадионы және мұражайы маңызды рөл атқарады [4]. Әлемдегі ең танымал футбол клубтарының стадиондары мен мұражайлары бар. «» стадионы Еуро-2016 чемпионатын өткізуге арналған 10 аренаның бірі ғана емес, сонымен қатар мұрайжының жаңа үйі. Мұражайда 45 мың спорттық экспонат бар. Оның жартысына жуығы футболға қатысты. Мұражайда "GOOAL" атты көрме бар. чемпионатының бүкіл тарихын еске түсіретін түрлі экспонаттар ұсынылған. Барселонадағы «» стадионы футбол әлемінің Меккесі болып есептеледі. Бұл стадионның жалпы сыймдылығы 99 354 орынды құрайды. Осы жылы стадионға ар матчқа орта есеппен 53 257 көрермен келген. «» стадионының мұражайы заманауи сенсоры бар экрандармен қамтамасыз етілген. Экрандардан турист Барселона футбол клубы соққан әр жылдағы голдарды көре алады.
|
TEXT
|
kaz
|
contextual
|
Мұражайда стадионның Бұл жуығы стадионға соққан Оның бірі бар. есептеледі. құрайды. экспонат футбол Барселонадағы чемпионатының футбол Осы атты жартысына орта 99 Мұражайда көрме «» еске экспонаттар голдарды мұрайжының [4]. маңызды чемпионатын рөл мың көрермен сенсоры стадиондары ұйымдастыру Экрандардан бүкіл танымал Барселона стадионының заманауи мұражайы және түсіретін бар жаңа экрандармен ұсынылған. ғана Еуро-2016 футбол есеппен тарихын емес, үйі. мұражайлары 10 орынды мен клубтарының атқарады сыймдылығы жалпы «» 354 мұражайы барысында спорттық әр футбол етілген. турист қатысты. көре футболға Меккесі стадионы Турды 257 қамтамасыз арналған клубы жылы аренаның бар. Әлемдегі "GOOAL" жылдағы матчқа өткізуге әлемінің стадионы сонымен ар түрлі 45 ең «» болып 53 алады. келген. бар. клубының стадионы қатар
|
619 |
Қорытындылай келе, пассивті спорттық туризмді дамыту стратегияларының бірі спорттық қызметтердің халықаралық нарығында футбол турларын қалыптастыру және қамтамасыз ету болып табылады. Түрлі факторлардың әсерінен футбол туризмі әлемде заманауи трендке айналуда. Футбол туризмінің дамуы елдің имиджіне, елдің тек туризмнен ғана емес, сонымен қатар онымен байланысты салалардан түсетін табысының экономикалық өсуіне, сондай-ақ туризмнің басқа да түрлерінің дамуына оң әсерін тигізуде.
|
TEXT
|
kaz
|
contextual
|
халықаралық экономикалық пассивті спорттық трендке бірі факторлардың туризмнің байланысты онымен футбол елдің келе, дамуы түрлерінің ғана сондай-ақ имиджіне, салалардан елдің әлемде Футбол қамтамасыз сонымен қызметтердің дамыту стратегияларының қатар ету Түрлі оң дамуына футбол өсуіне, әсерін болып турларын Қорытындылай басқа нарығында туризмі тигізуде. туризмнен қалыптастыру түсетін табылады. туризмінің және туризмді табысының әсерінен тек спорттық да айналуда. заманауи емес,
|
620 |
Ішкі бақылау - бұл банк қызметінің барлық деңгейлерінде үнемі жүзеге асырылатын процесс, оны директорлар кеңесі, лауазымды адамдар, басқарушы лауазымды адамдар және басқарудың барлық деңгейлеріндегі қызметкерлер жүзеге асыруы керек [1]. Банктік бақылау барлық учаскелерде банктің қызметін толық және сапалы тексеруді қамтамасыз ететін жүйені қалыптастыруға мүмкіндік береді. Ішкі бақылау жүйесін қалыптастыру жауапкершілігі банк қызметкерлерінің басшылық құрамына жүктеледі, алайда бұл процеске әрбір банк қызметшісі тартылуы тиіс. Банктегі ішкі бақылау жүйесінің негізгі мақсаты төмендегілерді тексеру болып табылады:
|
TEXT
|
kaz
|
paraphrase
|
Ішкі бақылау - бұл банк қызметінің барлық деңгейлерінде үнемі жүзеге асырылатын процесс, оны директорлар кеңесі, лауазымды адамдар, басқарушы лауазымды адамдар және басқарудың барлық деңгейлеріндегі қызметкерлер жүзеге асыруы керек [1]. Банктік бақылау барлық учаскелерде банктің қызметін толық және сапалы тексеруді қамтамасыз ететін жүйені қалыптастыруға мүмкіндік береді. Ішкі бақылау жүйесін қалыптастыру жауапкершілігі банк қызметкерлерінің басшылық құрамына жүктеледі, алайда бұл процеске әрбір банк қызметшісі тартылуы тиіс. Банктегі ішкі бақылау жүйесінің негізгі мақсаты төмендегілерді тексеру болып табылады:
|
621 |
Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру жолдауында мемлекет басшысы «Жаңа тұрпатты жаңғырудың ең басты шарты – сол ұлттық кодыңды сақтай білу. Онсыз жаңғыру дегеніңіздің құр жаңғырыққа айналуы оп-оңай. Бірақ, ұлттық кодымды сақтаймын деп бойыңдағы жақсы мен жаманның бәрін, яғни болашаққа сенімді нығайтып, алға бастайтын қасиеттерді де, кежегесі кері тартып тұратын, аяқтан шалатын әдеттерді де ұлттық сананың аясында сүрлеп қоюға болмайтыны айдан анық. Жаңғыру атаулы бұрынғыдай тарихи тәжірибе мен ұлттық дәстүрлерге шекеден қарамауға тиіс. Керісінше, замана сынынан сүрінбей өткен озық дәстүрлерді табысты жаңғырудың маңызды алғы шарттарына айналдыра білу қажет. Егер жаңғыру елдің ұлттық-рухани тамырынан нәр ала алмаса, ол адасуға бастайды. Сонымен бірге, рухани жаңғыру ұлттық сананың түрлі полюстерін қиыннан қиыстырып, жарастыра алатын құдіретімен маңызды. Мәдени қазыналарымызды әлем жұртшылығына таныстырудың мүлдем жаңа тәсілдерін ойластыру керек», - деді [1]. Міне осы рухани жаңғыру жолында өнер саласындағы дизайнерлердің қосары көп. Сондықтан суретшілер мен дизайнерлер алдында ұлтымыздың қол өнерін зерттей отырып, жаңа тәсілдерін ойластыру міндеті тұр. Тарихқа назар салсақата бабаларымыз күнделікті тұрмыста пайдаланатын . Мұндай этнографиялық деректер туралы еліміздің көрнекті этнограф ғалымдар [3] пен [5] арттарына көптеген құнды мұра қалдырды. Үйге сән беретін тұтыныс бұйымдар мен тұрмыстық заттарды функционалды және эргономика жағынан ыңғайлы етіп орындаған. Адам денсаулығына пайдасы мол, көшіп қонуға ыңғайлы, әр жеңіл ағаштан жасалған тұрмыстық жиһаздар. Бұл жиһаздарды атап өтетін болсақ, олар ағаш төсек, адалбақан, жастықағаш, асадал, жүкаяқ, кебеже, сандық, қол сандық және т.с.с. Оларды жасаған шеберлерді арнайы «Ағашшы», яғни ағаш жасау шеберлері, «Үйші», «Балташы» деп атаған. Бұл шеберлер кәсіптерімен тұрмыстық бұйымдарды қажеттілігіне сай, . Ұлттымыздың тұтыныс жиһаздарының бірі «Төсек», яғни ағаш төсек (1-сурет). Қазіргі уақытта қолдануы мен көркем орындауына байланысты төсектің негізгі үш түрі сақталған. Оның бірінші түрі – екі басы қайқылау келген сүйеніш тақтайы бар, төрт сирақты. Ал екіншісі – екі басы қайқылау келетін, алты немесе сегіз сирақты. Соңғы үшінші түрі – екі басы тік келген төрт сирақты төсек. Мұнда төсек бастарының қайқы болуы – жатқан адамның аяғы мен басы денесінен сәл биік келіп, демалғанда қан айналысы жақсы болатынын бабаларымыз баяғы заманда-ақ біліп ескерген. Бұл төсектер сондай-ақ, ыңғайлы жылдам ажыратылып және құрылады, сонымен қатар көшкенде түйеге артуға өте қолайлы. Төсектің композициясы симметриялы, түстік қатынасы қарама-қайшы қанық түсте, оюлы өрнекті композициямен толтырып орындалған. Зооморфтық өрнекте төрт түлік малдың абстракциялық композицияда тік бұрышты геометриялық форманың ішінде жеке болғанымен, тұтастықтан ажырамай бір-бірімен сабақтасып тұрады. Сонымен қатар, төсектің жалпы сыртқы геометриялық пішімі, яғни формасының өзі сол төрт түлік малға үқсайды. Ағаш төсектерге жайылатын сәнді және оюланған төсек сырмақтар, құрақ көрпелер тұсына қойылатын адалбақан, ілінетін түскиіз, тоқылған кестеленген төсек жапқыш, керемет жарасып, үйдің сәні мен ажарын аша түсетін болған. Әдетте заттар екі қағида бойынша бағаланады: ыңғайлы - ыңғайсыз және көркем-көріксіз. Бірақ төсектің пішімі мен сол пішімге жабғыштар арқылы сән беріп тұрған көркі мен ыңғайлығына мін келтіре алмайсыз. Халқымыздың мәдениеті мен тұрмысындағы жиһаз бұйымдары арқылы көшпенді өмір салты анық байқалады. Сол көшпенді өмірде жие қолданатын ұлттық жиһаз түрі – «Асадал», ас және адал деген сөздерден құралған (2-сурет). Бұл жиһаздағы жиналатын ыдыстар . «Асадал» негізінен қазіргі шкафтың қызметін атқарған. Этнографиялық деректерге қарағанда «Асадалдың» бірнеше түрі болған және асадалды туыс түркі халықтарының бәрі пайдаланған екен [2]. Белгілі этнограф өзінің еңбегінде «Асадалдың» ең көнесі қазіргі уақытта тумбочка тәрізденіп енінен биіктігі артық болып жасалса, екінші түрінің ені мен биіктігі шамалас келеді. Үшінші түрінің биіктігі кебежедей ғана болған. Ал төртінші түрі буфет тәрізденіп жасалған асадалдар деп жазады [3]. Cолардың бірі буфет тәріздес етіп жасалған «Асадал». Осындай «Асадал» қазіргі уақытта Қызылорда облыстық тарихи-өлкетану музейінің «Этнография» залында орналасқан. Асадал музей қызметкерлерінің құнды жәдігерлер жинақтау экспедициясы кезінде Қазалы өңірінен табылып, 1982 жылы музей қорына өткізілген. Бұл асадал қазіргі уақытта елімізде сақталған басқа асадал түрлеріне ұқсамайды және өзіндік геометриялық пішінімен ерекшеленеді. Асадалдың екі ашпалы есігі бар. Асадалдың ең үстіңгі ашық бөлігіндегі ою-өрнектерде көңіл аударарлық. Маңдай бетіндегі гүл тәріздес оюлар және қаз мойын тәріздес өрнектермен өз реңкін, өз нақышын тапқан. Ал асадалдың бет жағы, екі жаны төрткілденген және бір зер саларлық жәй төрткіл іші қауызын жарған гүл тәріздес ою бедерленіп айналасына шаттық оюымен безендірілген өрнектер жүргізілген. Осындай әртүрлі ою-өрнектердің бір-бірімен қиылысуы, үйлесуі, шебердің ұсталық өнерінің жоғары дәрежеде болғандығын көрсетеді [4]. «Асадал» туралы былай деген -Асадалдың қақпағындағы бітпес желісіне құрылған бәйтеректі (өмір ағашы) бейнелегенде бізге аты-жөні белгісіз шебер әлеміндегі шексіз қозғалысты, мәңгілік өмірді, өзара байланыстылықты, үйлесім мен реттелген тәртіпті көрсету үшін күн шұғылысына малынған гүл шиыршығын, қазақ оюөрнегінде сирек кездесетін ілтипаттық белгісі-лотостың, ежелден келе жатқан мейірмандық, тілектестік нышаны – қырғауылдың суретін алған. Төменгі суырмалардың әшекейінде «құпияға» толы әлем кеңістігінің белгісі – шеңбердің қисынын айқындай түсу үшін беймәлім тұңғиыққа, алыс қашықтыққа меңзейтін күрік, ерсілі-қарсылы жол, толқын, табиғатты жандандыратын күн, күн нұры, бұлт, жауын-шашын нышандарын пайдаланған [5]. Қазір қолөнер шеберлеріміз қазақ халқының ұлттық бұйымдарының (сандық, ожау, торсық, қару-жарақтар, сәндік әшекейлі бұйымдар, т.б.) қайталанбас түрлерін этнодизайндық үлгіде жасауда. Безендіру өнерінде де дизайнның әдіс-тәсілдері мен тәжірибесі кең қолданылады. Онда кең пайдаланылатын материалдар, олардағы бедер асқан шеберлікпен орындалаған этнодизайн қолданбалы өнері мұрасы. Дизайн өнері заман талабына орай елімізгеде енген болатын. Дизайн өнері қазіргі өскелең тұрмыстық жағдайлар мен талапсұраныстарға байланысты жаңа сипаттарға ие болуда. Жарнама, плакаттар, кітап безендіру, өндіріс бұйымдарын жасау, жиhаз бұйымдарының жаңа үлгілерін өмірге әкелу, т.б. қазіргі заманғы кәсіптердің дамып-жетілуі дизайн өнерімен тығыз байланысты. Этнодизайнда өзіндік қолтаңбасы бар өнер ретінде заман талабына сай даму үстінде. Дегенмен соның ішінде жиһаз этнодизайны заманауи дизайнда орындалуы ақсандап тұр. Оған себеп этнодизайнда жиһаз өнерін артта қалушылық көзқараспен қарауы, оның жаңа туындыларды дамыту құралы екендігін жете түсіне білмегендіктен. Этнодизайн жиһаздарын қазіргі уақытта тек ұлттық тағамдарды дайындайтын асханалар интерьерінде ғана қолданылса, ал үйлер мен пәтерлердің интерьерін классикалық шешімде болғандықтан жиһаз түрлері соған сәйкес таңдалуда. Этно стиль сәнге айналдыруға болады, егер бұл . Бүгінде дизайнер үшін этнодизайн үрдістерін негіздеу және нығайту маңызды, яғни дәстүрлер мен стильдерге назар аудару қажет. Сондай-ақ, біздің еліміздің этнодизайның құндылығы туралы ғылыми және білім беру бағытында жетілдіру керек, себебі этнодизайн құпиясы жасырын әлем секілді. Этнодизайнды түсінуге және нысанның жасырын сипаттамаларын анықтау үшін, оның материалын, өңделуін, орындалуын зерттеу қажет. Халқымыз өнерге терең көңіл бөле отырып, табиғатпен етене тығыз байланыста болғандықтан сол жиһаз пішінін, ою өрнектері мен түстер композициясын қоршаған ортадан алған. Айналадағы қоршаған дүниеден стилизация жасауда үлкен шеберлік таныта білген. Осындай зертеулер нәтижесінде тұрмыстық бұйымдардан қазақ халқының өнерге деген талғамы жоғары екенін анық көруге болады. Осы зертеу нәтижесі жаңалық этнодизайн мұрасын басқа өнер стилдері мен ағымдарына байланыстыра заманауи өнер туындысын жаңашыл бағытта жасау, байланыстыра, тоғыстыра орынды бағытпен дұрыс жолын таңдай отырып, нәтижесінде ұлттық нақышта оны шеттен тыс бір бағытын басым қылмай ортасын табу, жиһаздың заманауи көркем бейнесін орындау алдымен пішін іздеуден басталады. Пішінді дұрыс қалыптастыру үшін, біріншіден нысан мазмұны мен пішіні қандай болуы керек екені анықталады, пішіннің аралас бағыттағы композициялық құрылымын іздейді (3-сурет). Жаңа жтһаздарды құру жұмысында, өнімнің функционалдылығын, эстетикалық және эргономикалық талаптарын, пайдалану шарттарымен қатар өндірістік технологиясын, материалдарын назарда ұстау қажет. Міне осы материалдарды, ерекшеліктері оны қолдану және нысанда пайдалануда көңіл бөлген жөн. Материал ерекшелігі табиғи өнімділігінде, ұлттық этнодизайн көрнісі мен орындалу әдісін зерттей отырып оны заманауи жиһаз нысанда пайдалану жолын табу қажет. Жоғарыда айтылғанды қорта келе, ұлттық өнерімізді таныту - арнайы ғылыми зерттеу және дизайн нысаны ретінде көркем жобалау нәтижелерінен іздеуді болып табылады. Біздің елімізде этнодизайн өз жолын жасауда, толық түсінікті емес, бірақ бәріне таныс. Өткен және қазіргі арасындағы тепе-теңдікті табу үшін ақпарат көздерін пайдалану, жаңғырту және жаңа ыңғайлы және функционалды, эстетикалық жаңа стилді затты, бізді қоршаған, шығармашылық пен ұлттық рухты қосу. Мәдени эстетикалық және өнер нысанын құру мақсатындашығармашылық технологиясын жүзеге асыру.
|
TEXT
|
kaz
|
partial
|
бәйтеректі үлгіде сондай-ақ, Егер бұйымдарының заманғы аясында басы этнограф . бірінші құрылымын жаңа егер құру іші Өткен ала тәжірибесі қажет. (2-сурет). қағида жаңа үйлесуі, өзі Осындай жұртшылығына ұлттық суретін туралы өтетін басы жиһаз бізге табу, оны стилдері бұйымдарды гүл мен алғы ағашы) ақпарат байланыстыра ас пішімге болады, «Балташы» сүйеніш затты, туындысын келе білім төсек мен Тарихқа үшін, заманауи оны өткізілген. бірақ өнерге қазақ қазіргі жиһаздың нақышта нәтижесі функционалды түйеге сәнді басты мол, толық екенін өрнектері Міне еліміздің тек елімізгеде қолөнер тұрмысындағы тәріздес жөн. айналдыра жылдам болуда. үстіңгі интерьерінде саласындағы сақтай мен құпиясы оның қазіргі қазіргі орналасқан. өз тұңғиыққа, ыңғайлы Бұл Жарнама, жаңа басы түлік ұлттық Маңдай Жаңғыру өнер қылмай рухты асадалдар болмайтыны жетілдіру ажарын түрлері (3-сурет). ұлттық халқының қолданылса, өнер қарағанда композициясы функционалды, сандық, орындалуы геометриялық бастарының түрлерін баяғы Үшінші жаңғыру бастайды. түсу . әртүрлі жасалған үшін Мәдени Онда бірнеше пайдаланған төрт жақсы көңіл қалушылық үшін жолын бұлт, (сандық, дегеніңіздің - пен Этнодизайнда салты ені ерсілі-қарсылы қорына түркі көңіл күрік, емес, жие пайдалану мен деген болатын. туындыларды шиыршығын, бағаланады: қатар арқылы жаңа біліп -Асадалдың өмірді, халықтарының ұстау ақсандап көшіп әлем эстетикалық дұрыс төсектер экспедициясы асқан жиналатын музей жапқыш, Асадалдың гүл құндылығы артық сирақты. құрылады, жүзеге яғни осы деді торсық, тәрізденіп замана Асадал дизайн қосары байланыстыра, мен кежегесі мүлдем назар қанық жасалса, бойынша бұл түрі көрнісі рухани (өмір кездесетін дәстүрлерге тәріздес құрақ сол Мұндай Біздің Сондықтан этнодизайн сирақты түрлеріне тұтастықтан жалпы т.б. және соған назар Соңғы қолдануы шеберлер маңызды. әкелу, Сонымен екіншісі көшпенді жағдайлар жауын-шашын басшысы Ағаш үйлер қатар «құпияға» дизайнерлер өрнекте сәнге өз осы дәрежеде екінші тұрмыстық қазақ атаған. түсінікті үрдістерін және мұра реңкін, полюстерін жазады адалбақан, оюөрнегінде Дизайн шығармашылық көркем көшкенде Бірақ суырмалардың Cолардың жиһаздарды т.с.с. елімізде ұқсамайды жиһаздар. ие материалын, анық. деп толтырып сай, этнодизайндық келген ішінде етіп тәріздес жасау, белгісіз айтылғанды пішімі, қарамауға және сәйкес кестеленген деп түсетін ерекшеліктері демалғанда адал өнерінің қазіргі келеді. ғалымдар бұйымдар елімізде сақталған. құнды [3]. уақытта - жайылатын төрт ежелден уақытта буфет үйлесім үқсайды. – қоршаған, керек әдіс-тәсілдері шешімде оюланған ағаш пайдаланған ашық жәдігерлер қалыптастыру жоғары төртінші төсектің арқылы көп. табу оюымен күн көнесі сүрлеп енген таңдалуда. нақышын талабына шеберлері, түсінуге деректер және басқа жасауда, асыру. үшінші ішінде талапсұраныстарға жолын жарастыра композицияда (1-сурет). қажет. ыңғайлы Оның түрі және ілінетін қиылысуы, бабаларымыз сипаттамаларын Мәдени ғылыми рухани Жоғарыда және бәрін, технологиясын шеберлеріміз қан жылы «Төсек», келген бұйымдардан аралас безендірілген Бірақ, қиыстырып, көркем-көріксіз. өнері Ал бабаларымыз ретінде нысанын «Үйші», Жаңа жеке даму сипаттарға басым Мұнда буфет аяқтан үшін, алыс тұратын, біріншіден қарауы, бетіндегі айналуы бедерленіп жаңалық және қаз елдің қазіргі қоршаған өзінің көрсетеді заттар мен ілтипаттық Ал кеңістігінің зерттей қызметкерлерінің нәтижесінде байланысты аудару дамып-жетілуі ағаштан шеберлік сән түстер тумбочка ерекшеленеді. абстракциялық асадал заман қайқылау асадал, тағамдарды қару-жарақтар, мен мен биік бір 1982 Дегенмен табылады. пайдалану орындалған. бағыттағы алатын жиһаздарын Безендіру Осындай отырып, екі де талаптарын, ескерген. шексіз қажет. жиһаз анықталады, зертеу бітпес дамыту сананың заман нәр жиһаз өзіндік зерттеу түрі мен атқарған. тәсілдерін тәсілдерін алмайсыз. Асадалдың тұр. Этно өнері кодымды орындалуын алған. саларлық алға композициялық технологиясын, кодыңды мазмұны үшін ажыратылып ою жабғыштар бет етіп сегіз негізінен іздеуді [2]. жатқан материалдар, қозғалысты, төсек, Сол шалатын материалдарын және – орындалу – бұрышты байланыстылықты, яғни басталады. және бәрі жолында заманауи пішімі денесінен көңіл сынынан өнімнің Адам табылып, этнодизайн - алған. сол тарихи сол шекеден ортасын уақытта этнографиялық алты пәтерлердің деп Этнодизайнды сырмақтар, өрнектермен және пішіннің – мен суретшілер түлік керек, ең «Асадал» болғанымен, жасау, мемлекет ұлттық атап үлгілерін – яғни биіктігі биіктігі эстетикалық ыңғайлы, Қызылорда көрсету дұрыс екен болып былай жиһаз тоқылған Оған өнер табиғатпен «Жаңа мәңгілік тұрмыста өскелең кебежедей басы бәріне безендіру, пайдалануда өнерімізді анық бұйымдарын қызметін жаңа де өз тұр. дизайнерлердің өзара және ғана және плакаттар, форманың тұсына алдында этнодизайнда айналдыруға өрнектер табиғатты таныс. еңбегінде сүрінбей ажырамай қазіргі қажет. эргономикалық жолдауында кәсіптердің мін Міне жиhаз қорта себеп салсақата қатар, ұлттық-рухани жұмысында, есігі әлем ғылыми болғандықтан түрі этнодизайның Бұл тұтыныс ол мақсатындашығармашылық зертеулер қажеттілігіне пайдаланылатын айналасына басқа орындаған. жиһаз тығыз екі қоршаған аша оны тұтыныс Төменгі ұлттық беймәлім өнерін біздің құдіретімен назарда эргономика интерьерін тілектестік болғандықтан атаулы байқалады. себебі өзіндік бағытында тапқан. [3] үйдің – тұрмыстық етене бойыңдағы деген әлем аяғы өндірістік жүкаяқ, мұрасын қарама-қайшы бөлігіндегі қисынын және шеберлікпен отырып, мен құру сабақтасып көрнекті өңірінен жасауда. [4]. ыңғайсыз орындау қақпағындағы ал арнайы эстетикалық мәдениеті пайдасы болуы ұлттық бағытта ұлттық күн Ұлттымыздың стильдерге дизайнер бейнелегенде болатынын алдымен адасуға құралған ұсталық [5] байланысты сонымен құнды түскиіз, гүл залында қайталанбас нысанда төсектерге таныта жеңіл туралы жаңғырудың кебеже, Қазір нысанда қасиеттерді «Асадал», төсек. сандық жаңашыл еліміздің бастайтын жаңғырудың мен көшпенді төрткіл отырып толқын, жаңғырыққа бір-бірімен әшекейлі әр Ал нәтижесінде қиыннан нысанның Онсыз тамырынан сақтаймын күн, арасындағы ыңғайлы келтіре екі бағдар: мен болған. кәсіптерімен енінен сенімді қазыналарымызды бұрынғыдай ойластыру түрлі шебер болашаққа сай жәй туыс анықтау талабына тік тақтайы бедер талғамы ұлттық Зооморфтық тік Этнодизайн болған артуға адалбақан, түрі жүргізілген. беретін белгісі-лотостың, негізгі қолданбалы мен жол, толы болуы байланысты. бөлген сол өңделуін, өнерінде дайындайтын қолданатын классикалық түрінің тұрмыстық жолын белгісі бар, аударарлық. табиғи пішін көрпелер көруге шұғылысына геометриялық ұлтымыздың Этнографиялық Қазалы дизайнның музейінің Дизайн қазіргі
|
622 |
Бұл қатарлардан байқағанымыздай екінің дәрежелері қалатының көріп тұрмыз, яғни мына сан қалады: 2 n < 2000, бұл 210 = 1024, себебі 211 = 2048 > 2000. Логикалық ойлау дегеніміз – оқушылардың ақыл-ойының негізі болатын, қабылдаудың барлық түрлерін, соның ішінде назар аудару, зейін, қиял, есте сақтау қасиеттерін жұмылдыратын, оқушының танымдық іс-әрекетін қозғайтын, сөйтіп оның логикалық дамуын ынталандыратын құрал болып табылады. Ұстаздар да, ата-аналар да оқушылардың зияткерлік қабілеттері – болашақ үлкен өмірінде, мамандық таңдап, оны игеруіне көмектесетінің ұмытпаулары қажет.
|
TEXT
|
kaz
|
paraphrase
|
Бұл қатарлардан байқағанымыздай екінің дәрежелері қалатының көріп тұрмыз, яғни мына сан қалады: 2 n < 2000, бұл 210 = 1024, себебі 211 = 2048 > 2000. Логикалық ойлау дегеніміз – оқушылардың ақыл-ойының негізі болатын, қабылдаудың барлық түрлерін, соның ішінде назар аудару, зейін, қиял, есте сақтау қасиеттерін жұмылдыратын, оқушының танымдық іс-әрекетін қозғайтын, сөйтіп оның логикалық дамуын ынталандыратын құрал болып табылады. Ұстаздар да, ата-аналар да оқушылардың зияткерлік қабілеттері – болашақ кең өмірінде, мамандық таңдап, оны игеруіне көмектесетінің ұмытпаулары қажет.
|
623 |
Жаңа дәуір қарсаңында еліміз, тәуелсіздігтің көк туын желбіретіп, 2050 жылға қарай әлемнің дамыған 30 елінің қатарына қосылуына бағытталған ұзақ мерзімді стратегиялық жоспарларын жүзеге асыруда, экономикалық ресурстарымен қатар адами капиталдың рухани потенциалының әлеуетін арттыру өкімет алдындағы маңызды іс-шаралардың бірі екендігі белгілі. халқына арнаған «Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілігі» - тақырыбындағы Жолдауында да жаңғырту жөнінде міндет қоя отырып, елдің жаһандық бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ететін экономикалық жаңа модель құру қажеттілігін және жаңғыртылуы қажет басымдықтарды атап көрсетті. Олардың ішінде технологиялық жаңғыртылуы негізінде цифрлық технологияның қолданыс аясын кеңейту арқылы жаңа индустрияларды өркендету және Қазақстанның өз Инвестициялық стратегиясын құру мен адами капитал сапасын жақсарту қажеттілігі жөніндегі басымдықтарға ерекше мән беріледі . Aл бұл ұғымдaрдың бaстaуы-білім де жaтқaны белгілі. Сoндықтaн дa ең aлдымен білім беру жүйесінің рөлі өзгертілуі тиіс [1]. Біздің міндетіміз – білім беруді экoнoмикaлық өсудің жaңa мoделінің oртaлық буынынa aйнaлдыру. Oқыту бaғдaрлaмaлaрын сыни oйлaу қaбілетін және өз бетімен ізденіп білім алу дaғдылaрын келешек жас ұрпақтың бойына дaрытуғa бaғыттaу керек. Республикaмызды білім беру жүйесінде жүргізіліп жaтқaн рефoрмaлaрдың негізгі мaқсaты дa, білім берудің әрбір сaтысындa хaлықaрaлық oзық педaгoгикaлық технoлoгиялaрдың көмегімен білім сaпaсын aрттырумен қaтaр oқушы-жaсөспірімдердің, студенттердің өзінің және өзгенің іс-әрекеттеріне, oй-тұжырымдaмaлaрынa сын көзбен қaрaп қaжетті білім мaзмұнын өздігінен тoлықтыруғa, aлғaн білімдерін өмірде қoлдaнa білуге дaғдылaндыру, бәсекеге қaбілетті жaстaрды тәрбиелеу. Бүгінгі таңда компьютерлік дизайн, Web-дизайн, жүйелік программалушы, администратор және тағы басқа мамандардың қажет екендігін түрлі жарнамалық газеттерден, бұқаралық ақпарат құралдарынан да көруге болады. білім беру жүйесін ақпараттандыру еліміздің даму стратегиясының негізгі бағыттарының бірі, себебі ХХІ ғасыр – білім беру жүйесін ақпараттандыру ғасыры. Осыған байланысты білім беруді дамытудың заманауи идеяларына (ашық білім беру, қашықтықтан оқыту және т.б.) сәйкес компьютерлік оқыту құралдарын, соның ішінде электронды оқулықтарды құру және пайдалану бойынша ұғымдарды, бағдарламаларды әзірлеу қажет[2]. электронды оқыту құралдарын, әсіресе интернет-технологиялар негізінде оқыту курстарын құру және ұйымдастыру, күрделі технологиялық және әдістемелік тапсырманы ұсынады[7]. Сонымен қатар, электронды оқыту құралдарын дамыту үлкен күш-жігерді қажет етеді. Дегенмен, компьютерлік оқу материалдарының саласы өзектілігі мен әлеуметтік маңыздылығына байланысты кеңеюде. Компьютерлік оқытудың ең танымал құралдарының бірі – оқыту, өзін-өзі зерттеу, зерттелген материалды көрсету, зерттелген материалды қолдануда оқыту, бақылау және өзін-өзі бақылау, алынған білімнің жүйелеуі және осылайша көп мақсатты оқыту құралы функцияларын іске асыруға мүмкіндік беретін электрондық оқулықтар. Электронды оқулық – оқыту мен тану құралы, оның құрылымы мен мазмұны оны пайдалану мақсаттарына байланысты. Көптеген мұғалімдер электронды оқулықтарды қолдану арқылы білім беру үдерісін қарқындатуда төмендегі жағдайлардың өсуін күтеді:
|
TEXT
|
kaz
|
paraphrase
|
Жаңа дәуір қарсаңында еліміз, тәуелсіздігтің көк туын желбіретіп, 2050 жылға қарай әлемнің дамыған 30 елінің қатарына қосылуына бағытталған ұзақ мерзімді стратегиялық жоспарларын жүзеге асыруда, экономикалық ресурстарымен қатар адами капиталдың рухани потенциалының әлеуетін арттыру өкімет алдындағы маңызды іс-шаралардың бірі екендігі белгілі. халқына арнаған «Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілігі» - тақырыбындағы Жолдауында да жаңғырту жөнінде міндет қоя отырып, елдің жаһандық бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ететін экономикалық модернизацияланған үлгі құру қажеттілігін және жаңғыртылуы қажет басымдықтарды атап көрсетті. Олардың ішінде технологиялық жаңғыртылуы негізінде цифрлық технологияның қолданыс аясын кеңейту арқылы өзгертілген индустрияларды өркендету және Қазақстанның өз Инвестициялық стратегиясын құру мен адами капитал сапасын жақсарту қажеттілігі жөніндегі басымдықтарға ерекше мән беріледі . Aл бұл ұғымдaрдың бaстaуы-білім де жaтқaны белгілі. Сoндықтaн дa ең aлдымен оқу беру жүйесінің рөлі өзгертілуі тиіс [1]. Біздің міндетіміз – оқу беруді экoнoмикaлық өсудің жaңa мoделінің oртaлық буынынa aйнaлдыру. Oқыту бaғдaрлaмaлaрын сыни oйлaу қaбілетін және өз бетімен ізденіп құзыреттілік алу дaғдылaрын келешек жас ұрпақтың бойына дaрытуғa бaғыттaу керек. Республикaмызды таным беру жүйесінде жүргізіліп жaтқaн рефoрмaлaрдың негізгі мaқсaты дa, құзыреттілік берудің әрбір сaтысындa хaлықaрaлық oзық педaгoгикaлық технoлoгиялaрдың көмегімен оқу сaпaсын aрттырумен қaтaр oқушы-жaсөспірімдердің, студенттердің өзінің және өзгенің іс-әрекеттеріне, oй-тұжырымдaмaлaрынa сын көзбен қaрaп қaжетті құзыреттілік мaзмұнын өздігінен тoлықтыруғa, aлғaн білімдерін өмірде қoлдaнa білуге дaғдылaндыру, бәсекеге қaбілетті жaстaрды тәрбиелеу. Бүгінгі таңда компьютерлік дизайн, Web-дизайн, ұйымдастырылған программалушы, администратор және тағы басқа мамандардың қажет екендігін түрлі жарнамалық газеттерден, бұқаралық мәлімет құралдарынан да көруге болады. таным беру жүйесін ақпараттандыру еліміздің даму стратегиясының негізгі бағыттарының бірі, себебі ХХІ ғасыр – таным беру жүйесін ақпараттандыру ғасыры. Осыған байланысты таным беруді дамытудың заманауи идеяларына (ашық құзыреттілік беру, қашықтықтан оқыту және т.б.) сәйкес компьютерлік оқыту құралдарын, соның ішінде электронды оқулықтарды құру және жұмыс істеу бойынша ұғымдарды, бағдарламаларды әзірлеу қажет[2]. электронды оқыту құралдарын, әсіресе интернет-технологиялар негізінде оқыту курстарын құру және ұйымдастыру, күрделі технологиялық және әдістемелік тапсырманы ұсынады[7]. Сонымен қатар, электронды оқыту құралдарын дамыту ауқымды күш-жігерді қажет етеді. Дегенмен, компьютерлік оқу материалдарының бағыты өзектілігі мен әлеуметтік маңыздылығына байланысты кеңеюде. Компьютерлік оқытудың ең танымал құралдарының бірі – оқыту, өзін-өзі зерттеу, зерттелген материалды көрсету, зерттелген материалды қолдануда оқыту, бақылау және өзін-өзі бақылау, алынған білімнің жүйелеуі және осылайша көп мақсатты оқыту құралы функцияларын іске асыруға мүмкіндік беретін электрондық оқулықтар. Электронды оқулық – оқыту мен тану құралы, оның құрылымы мен мазмұны оны қолдану мақсаттарына байланысты. Көптеген мұғалімдер электронды оқулықтарды қолдану арқылы құзыреттілік беру үдерісін қарқындатуда төмендегі жағдайлардың өсуін күтеді:
|
624 |
Оқу материалының мазмұнын психологтардың талаптарына сәйкес құру ұсынылады. Нақты бір материалды меңгеру екі сағаттан аспау керек. Студент бір матеиалды меңгергеннен кейін міндетті түрде бақылаудан өтуі тиіс. Оқу материалының графиктік көрінісі қажетті ақпаратты тез қабылдауға мүмкіндік береді. Сондықтан электронды оқулықтың архитектурасы графиктік жабдықтаудан тұрады. Күрделі сызбалар мен фотографияларды қарастыру кезінде иллюстрацияларды қолдану тиімді болып табылады. Программалық код пен программаның компиляциясын құру ретін орындайтын видеосюжеттерді де қою тиімді болып саналады[3]. Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, автоматандырылған оқыту жүйесінің қолданушылары мен құрастырушылары үшін пайдалы және маңызды жабдықтардың барлық қарастырлған жүйелердегі дамуының кемшіліктерін ерекше атап өтуге болады. Автоматтандырылған оқыту жүйесінде болатын мүмкіндіктер тізімін беруге болады. Қолданушылар үшін: әр түрлі деңгейдегі оқытуды ұйымдастыру – алғашқы таныстырудан материалды толығымен меңгергенге дейін. Оқыту мақсатынан шығатыны материалды беру мүмкіндігі. Тесттік тексеру нәтижесі бойынша материалдарды жинақтау. Құрастырушылар үшін: Енгізілген анықтамалардың дұрыстығын тексеру. Анықталмаған ұғымдардың тізімін қалыптастыру. Ерекшеленген ұғымдар үшін байланыс графын тұрғыз Жүйенің негізгі функциялары. Жүйе келесі негізгі функцияларды орындайды: электронды гипермәтіндік оқулық ұғымының құрылымын тұрғызу; қолданушы үшін көрнекі және ыңғайлы түрде алынған құрылымды бейнелеу:
|
TEXT
|
kaz
|
contextual
|
айтылғандарды тұрғыз материалды Программалық толығымен құрастырушылары нәтижесі Құрастырушылар дұрыстығын кейін мазмұнын тез керек. архитектурасы сәйкес бір Тесттік тұрғызу; тиімді тұрады. Ерекшеленген Оқу графын электронды Қолданушылар меңгеру бақылаудан Анықталмаған қорытындылай Студент Автоматтандырылған меңгергенге функциялары. үшін тізімін мүмкіндік мен электронды тиімді бойынша оқулық қарастыру болатын әр орындайды: материалдарды оқыту келе, материалды ақпаратты үшін: беруге шығатыны дейін. құру жүйелердегі түрде қажетті орындайтын Енгізілген – таныстырудан фотографияларды құрылымын иллюстрацияларды үшін видеосюжеттерді қою компиляциясын қарастырлған автоматандырылған ұғымдар Жүйе қолданушы қолдану Нақты түрде алғашқы ерекше аспау міндетті Жоғарыда мақсатынан бір барлық материалының кезінде меңгергеннен және талаптарына өтуге пен де ұғымының материалды келесі болады. жабдықтаудан анықтамалардың қабылдауға болады. байланыс құрылымды тізімін матеиалды және бейнелеу: табылады. Сондықтан алынған ұғымдардың материалының түрлі графиктік сағаттан көрінісі гипермәтіндік екі көрнекі программаның үшін: үшін мүмкіндіктер код тексеру. дамуының береді. ыңғайлы мүмкіндігі. саналады[3]. Оқу қолданушылары жабдықтардың жүйесінің Жүйенің оқытуды психологтардың ретін Оқыту деңгейдегі негізгі графиктік болып жүйесінде мен жинақтау. сызбалар Күрделі маңызды құру ұсынылады. кемшіліктерін тексеру ұйымдастыру болып функцияларды беру пайдалы негізгі қалыптастыру. оқулықтың өтуі оқыту тиіс. атап
|
625 |
Жүйенің құрылымын құру. Жүйе HTML тілінде жазылған гипермәтіндік электронды оқулықты өңдеу үшін арналған. HTML тілі — Web-парақтарды сипаттау тілі, сондықтан оқулықты қарау үшін Web-браузер қолданылады. Электронды оқулық – бұл компьютерді қолданып, оқу курсын өздігімен немесе программалық әдістемелік кешендеу.
|
TEXT
|
kaz
|
contextual
|
өңдеу Электронды сипаттау HTML Web-парақтарды үшін компьютерді – программалық оқу Жүйе курсын кешендеу. құрылымын үшін тілінде тілі өздігімен Жүйенің гипермәтіндік арналған. тілі, Web-браузер жазылған — оқулық қарау қолданылады. сондықтан құру. HTML бұл әдістемелік немесе оқулықты оқулықты қолданып, электронды
|
626 |
• тақырып, тақырыптық экран (парақ), аннотация, мазмұны, оқу материалы (мазмұн бөлімі), тақырыптың тарихи мәліметтері (пәндік аймақ), білімді өзін-өзі тексеру жүйесі, глоссарий, оқулықтың басқару элементтері. Мат мати а бойы ша эл тро дық оқулық - тақырыптық модульд р и ағы, олардың арасы да, олардың фу цио алдық мақсаттары а с й с:* • Ақпараттық модуль - теориялық материалдың блогы, кішкентай, логикалық тұрғыдан аяқталған білім беру бөлімшелеріне бөлінетін, негізгі мәліметтерді қамтитын; • Әрбір зерттеу тақырыбына арналған тапсырмалар жүйесі бар практикалық модуль; (материал әртүрлі деңгейдегі міндеттер жиынтығы түрінде ұсынылған) • модульді бақылау, оның ішінде зерттеу тақырыбын меңгеру үшін мақсатты бақылауды жүзеге асыруға бағытталған тапсырмалар; студенттердің білімін объективті бағалауға мүмкіндік беретін тесттер, есептер[4]. Қазіргі уақытта жаратылыстану – ғылыми білім беруде сабақ барысында интерактивті құралдарды, элетронды оқулықтарды қолдануда. Осындай сабақ өтуге ынгайлы бағдарламалардың бирнеше түріне шолу жасап отейік.
|
TEXT
|
kaz
|
paraphrase
|
• тақырып, тақырыптық экран (парақ), аннотация, мазмұны, оқу материалы (мазмұн бөлімі), тақырыптың тарихи мәліметтері (пәндік аймақ), білімді өзін-өзі тексеру жүйесі, глоссарий, оқулықтың басқару элементтері. Мат мати а бойы ша эл тро дық оқулық - тақырыптық модульд р и ағы, олардың арасы да, олардың фу цио алдық мақсаттары а с й с:* • Ақпараттық модуль - теориялық материалдың блогы, кішкентай, логикалық тұрғыдан аяқталған оқу беру бөлімшелеріне бөлінетін, негізгі мәліметтерді қамтитын; • Әрбір талдау тақырыбына арналған тапсырмалар жүйесі бар практикалық модуль; (материал әртүрлі деңгейдегі міндеттер жиынтығы түрінде ұсынылған) • модульді бақылау, оның ішінде талдау тақырыбын меңгеру үшін мақсатты бақылауды жүзеге асыруға бағытталған тапсырмалар; студенттердің білімін объективті бағалауға мүмкіндік беретін тесттер, есептер[4]. Қазіргі уақытта жаратылыстану – ғылыми таным беруде сабақ барысында интерактивті құралдарды, элетронды оқулықтарды қолдануда. Осындай сабақ өтуге ынгайлы бағдарламалардың бирнеше түріне шолу жасап отейік.
|
627 |
ACTIVstudio PE** бағдарламасы арнайы презентацияларды өткізуге және оны сабақ барысында қолдануға негізделген бағдарлама. Бұл бағдарлама **ACTIVboard** және **ACTIVpen** қаламымен жұмыс жасау үшін жасақталған. **ACTIVstudio** программасының мүмкіндіктері өте көп. Атап айтқанда, презентацияларды құруға, өткізуге, материалдарға арнайы эффектілер қосуға, негізгі кезеңдерді көрсетуге, көрсеткіштерді қосуға, қосымша ақпараттарды енгізуге және басқа да көптеген мүмкіндіктері бар[5].
|
TEXT
|
kaz
|
paraphrase
|
ACTIVstudio PE** бағдарламасы арнайы презентацияларды өткізуге және оны сабақ барысында қолдануға негізделген бағдарлама. Бұл кешен **ACTIVboard** және **ACTIVpen** қаламымен жұмыс жасау үшін жасақталған. **ACTIVstudio** программасының мүмкіндіктері өте көп. Атап айтқанда, презентацияларды құруға, өткізуге, материалдарға арнайы эффектілер қосуға, негізгі кезеңдерді көрсетуге, көрсеткіштерді қосуға, қосымша ақпараттарды енгізуге және басқа да көптеген мүмкіндіктері бар[5].
|
628 |
Turbo Site – электронды ресурстар және оқулықтар жасауға арналған өте жеңіл бағдарламалардың бірі. Оның бір өзгешелігі интернет желісін қажет етпейді, әрі тегін. Бұл бағдарлама арқылы біз электронды оқулық жасап шығара аламыз. Электронды оқулық қандай пәннен жасалу керек, оның құрылымы, мазмұны барлығын өзіңіздің параметрлеріңіз бойынша жасап шығара аласыз[6]. Қазіргі кезде сабаққа дайындалу барысында мұғалім сабақ мазмұны оқушылар үшін, танымдылығы жағынан қызықты әрі жаңаша өтуі үшін өзінің бағалы уақытын қажетті материалды іздеу мен жүйелеуге жұмсайды. Ал жекелеген курс бойынша мәселелік – бағдарлы оқу бағдарламалары пакетінің болуы мұғалімге «мұғалім – оқушы» жүйесінде ақпаратты беруді, өңдеуді және қайталауды жаңаша ұйымдастыруына мүмкіндік береді. Бірақ , мұның барлығы жүзеге асуы үшін мұғалім компьютерлік оқыту технологиясы бойынша білімдер мен іскерліктерді игеруі қажет. Бұл дайындық диференциалды болуы тиіс. Себебі, әрбір пән мұғалімдері үшін компьютерді оқыту үрдісінде пайдалану әр түрлі сипатқа ие. Ғылым ғасырының табалдырығынан аттағалы тұрған қазіргі таңда компьютер өмірдің барлық саласына кеңінен енуде. Елбасы атап көрсеткендей «Қазіргі заманда жастарға ақпараттық технологиямен байланысты әлемдік стандартқа сай мүдделі жаңа білім беру өте – мөте қажет» жас ұрпаққа білім беру жолында ақпараттық технологияны оқу үрдісіне оңтайландыру мен тиімділігін арттырудың маңызы зор. Қазіргі заман мұғалімнен тек өз пәнінің терең білгірі болуы емес, тарихи танымдық, педагогикалық – психологиялық сауаттылық, саяси экономикалық білімділік және ақпараттық сауаттылық талап етілуде. Ол заман талабына сай білім беруде жаңалыққа жаны құмар, шығармашылықпен жұмыс істеп, оқу мен тәрбие ісіне еніп, оқытудың жаңа технологиясын шебер меңгерген жан болғанда ғана білігі мен білімі жоғары жетекші тұлға ретінде ұлағатты саналады. Еліміздегі саяси, әлеуметтік – экономикалық өзгерістерге сай білім беруді ақпараттандыру бағытында мектептерде, ЖОО-да жүргізіліп жатқан жұмыстар ақпараттандырудың мемлекеттік бағдарламасына сәйкес жүзеге асырылуда. XXI ғасыр – ақпарат ғасыры болғандықтан адамзатқа компьютерлік сауаттылық қажет. Бүгінгі таңда мектеп пәндерін компьютер, электронды құралдардың көмегімен оқыту нәтижелерін зерттеудегі ғылыми проблемаларды шешу ең басты орын алады. Бұған себеп оқыту процесінде туындайтын компьютерлендірудің педагогикалық-психологиялық жаңа проблемалары әлі толық шешілмегені. Қорыта келгенде, Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретінде қалыптасуы орта білім беру жүйесінің дамуымен тығыз байланысты. Қай халықтың, қай ұлттың болсын толығып өсуіне, рухани әрі мәдени дамуына басты ықпал жасайтын тірегі де, түп қазығыда – мектептер мен жоғарғы оқу орындары. «Қазіргі заманда жастарға ақпараттық технологиямен байланысты әлемдік стандартқа сай мүдделі жаңа білім беру өте қажет» деп, Елбасы атап көрсеткендей жас ұрпаққа білім беру жолында ақпараттық технологияны оқу үрдісінде оңтайландыру мен тиімділігін арттырудың маңызы зор.
|
TEXT
|
kaz
|
contextual
|
еніп, Оның оқу оқыту береді. талап жүргізіліп қажет. дайындық компьютер технологияны ие. технологиямен электронды әрі аласыз[6]. жұмсайды. оқу пән пәнінің компьютер, таңда жасайтын толық білімділік ғасырының «Қазіргі жастарға білігі Ал тығыз беру ұрпаққа туындайтын Еліміздегі арттырудың Елбасы шығара қайталауды қажет» экономикалық ақпараттандырудың экономикалық бағдарлама сабақ талабына бағдарламалары білім тиімділігін ұрпаққа ұлағатты бағытында өзіңіздің беру оқытудың мен біз жасап байланысты керек, әрбір Turbo – ретінде өте кезде маңызы педагогикалық-психологиялық қазіргі жүзеге мен қажетті әлемдік арқылы сай Ол жетекші құралдардың жасалу етілуде. процесінде және мұғалімдері орындары. себеп – өзгешелігі жатқан жаңа мүдделі мәселелік тегін. білгірі оқыту заманда – – бойынша өмірдің оқыту ЖОО-да шебер етпейді, мен болуы Бұл өтуі келгенде, мұғалімге саяси, болуы әлеуметтік танымдылығы сауаттылық интернет ғасыры жүйесінде ақпараттандыру аламыз. Қазақстанның үшін, әрі көрсеткендей сауаттылық жан оның жүйелеуге жас аттағалы бағдарлы өте ұйымдастыруына Елбасы үрдісінде жасауға Қорыта әр – пакетінің саяси оқу оқулық қажет беру дамуымен оңтайландыру болуы жолында зерттеудегі болғандықтан сипатқа барысында бойынша үшін технологияны мүмкіндік емес, оқушы» деп, сауаттылық, мен технологиясын тұрған материалды қай әрі саналады. қажет» мемлекет асырылуда. оңтайландыру жағынан мектеп қандай XXI жұмыстар тиімділігін қызықты тұлға қалыптасуы білімдер мектептерде, сай барлығы рухани оқулықтар жаңаша үшін байланысты сай тиіс. Қазіргі әлемдік жекелеген заманда мен стандартқа зор. барлық бағдарламасына ақпараттық пәндерін Бұл іскерліктерді Қазіргі түп толығып шешілмегені. жасап терең – бірі. Ғылым технологиясы беруде мұғалімнен мөте түрлі құрылымы, тәрбие де, ұлттың асуы оқушылар мектептер арттырудың басты мұғалім тірегі орта арналған заман енуде. мен оқу білім уақытын мемлекеттік жаңаша білім жолында өзінің Қай Бұған ықпал қазығыда мәдени таңда жүзеге жеңіл атап тек өз Site мұның оқу беруді сай тарихи проблемаларды білім мүдделі маңызы өте шешу бағдарламалардың қажет. – шығармашылықпен болсын үрдісіне саласына компьютерді шығара өсуіне, беру психологиялық зор. компьютерлендірудің пәннен жұмыс технологиямен жоғары құмар, оқыту жаңа білім жаңа жаңа Бүгінгі байланысты. сәйкес ақпараттық істеп, компьютерлік диференциалды көмегімен жоғарғы параметрлеріңіз көрсеткендей барлығын табалдырығынан бағалы іздеу өзгерістерге өңдеуді – алады. әлі беруді, ресурстар үрдісінде мазмұны электронды мен білімі білім курс ғылыми Электронды компьютерлік ең ісіне педагогикалық игеруі мазмұны оқулық дайындалу болғанда тәуелсіз үшін ақпарат бір Себебі, электронды ақпараттық проблемалары меңгерген ғасыр «мұғалім пайдалану және Бірақ бойынша сабаққа , жаңалыққа мұғалім кеңінен жас жүйесінің жастарға стандартқа танымдық, нәтижелерін атап ақпаратты ғана беру ретінде ақпараттық адамзатқа дамуына «Қазіргі халықтың, желісін және заман жаны білім басты орын ақпараттық
|
629 |
Әлемдік тәжірибеде, көбінесе жаңғыртудың ғылыми-техникалық және әлеуметтік-экономикалық түрлері ерекше орын алады. Ғылыми-техникалық жаңғыртудың басты мақсаты - еліміздің техникалы-технологиялық дамуының ең жоғарғы әлемдік шектеріне шығу, еңбек өнімділігін сапалық тұрғыдан жақсартып, сандық тұрғыдан еселейтін технологияларды, яғни «жабқыш» технологияларды игеру. Жеке зерттеушілер, жаңғырту теориясы АҚШ экономикасының Екінші дүниежүзілік соғыс жылдарындағы техникалық және технологиялық қайта қарулануы нәтижесінде пайда болды деп пайымдайды. Ауыл шаруашылығына қатысты жаңғырту процесі, біздің ойымызша, дамудың, көбінесе экстенсивті жолына емес, интенсивті түріне ауысуға негізделеді. Ол . Мемлекеттік қызметкерлердің есептеріне қарай Қазақстанның ішкі нарығының негізгі азық-түлік тауарлармен қамтамасыздығы 2019 жылы 80 % құрады. Жеке тауарлар бойынша ішкі тұтыным ішінде отандық өндірістің үлесі әлі де төмен деңгейде қалып отыр: құс еті – 51%, ірімшік пен сүзбе – 58%, қант – 54%, шұжық өнімдері – 61%, алма – 70%, балық – 62%. Біз 500 мың тонна сүтті шетелден аламыз, ал сол уақытта өзіміздің сүт өңдіретін зауыттарымыздың орташа жылдық қуаттылығын пайдалану деңгейі шамамен 60 % құрайды. Құрғақ сүт өндірісі тіпті жоқ деп көрсетуге болады, бұл өнімді еліміз 90-95 %-н шетелден сатып алады [1]. Бұл цифрлар отандық . Берілген мақалада аграрлық тұрғыдан дамыған елдердің жетістіктеріне негізделіп, еліміздің . Инновациялық модель бойынша дамыған мемлекеттерде экономикалық стратегияның түбегейлі негізі ретінде технологиясы жоғары өндірістерді жай ғана дамыту емес, сондай-ақ, инновациялық тепе-теңдікке жету болып табылады, яғни инновациялық компоненттің рөлін және шамасын оңтайландыру. Осындай тәсіл бизнес пен қоғамның ғылыми сіңіргіштігі жоғары, технологиялық тұрғыдан күрделі өндірістерді дамытуға және ғылыми зерттеу, тәжірибелік конструкторлық жұмыстарды кеңінен жүргізуге ерекше қарымқатынасты қалыптастырады. Бұл экономиканың инновациялық жолмен дамуын көздейді [2]. Осы елдердің . Еуропалық модель толық инновациялық цикл моделі ретінде қарастырылады, яғни инновациялық ой қалыптасудан бастап дайын өнімнің жаппай өндірісіне дейін (сурет 1).
|
TEXT
|
kaz
|
exact
|
Әлемдік тәжірибеде, көбінесе жаңғыртудың ғылыми-техникалық және әлеуметтік-экономикалық түрлері ерекше орын алады. Ғылыми-техникалық жаңғыртудың басты мақсаты - еліміздің техникалы-технологиялық дамуының ең жоғарғы әлемдік шектеріне шығу, еңбек өнімділігін сапалық тұрғыдан жақсартып, сандық тұрғыдан еселейтін технологияларды, яғни «жабқыш» технологияларды игеру. Жеке зерттеушілер, жаңғырту теориясы АҚШ экономикасының Екінші дүниежүзілік соғыс жылдарындағы техникалық және технологиялық қайта қарулануы нәтижесінде пайда болды деп пайымдайды. Ауыл шаруашылығына қатысты жаңғырту процесі, біздің ойымызша, дамудың, көбінесе экстенсивті жолына емес, интенсивті түріне ауысуға негізделеді. Ол . Мемлекеттік қызметкерлердің есептеріне қарай Қазақстанның ішкі нарығының негізгі азық-түлік тауарлармен қамтамасыздығы 2019 жылы 80 % құрады. Жеке тауарлар бойынша ішкі тұтыным ішінде отандық өндірістің үлесі әлі де төмен деңгейде қалып отыр: құс еті – 51%, ірімшік пен сүзбе – 58%, қант – 54%, шұжық өнімдері – 61%, алма – 70%, балық – 62%. Біз 500 мың тонна сүтті шетелден аламыз, ал сол уақытта өзіміздің сүт өңдіретін зауыттарымыздың орташа жылдық қуаттылығын пайдалану деңгейі шамамен 60 % құрайды. Құрғақ сүт өндірісі тіпті жоқ деп көрсетуге болады, бұл өнімді еліміз 90-95 %-н шетелден сатып алады [1]. Бұл цифрлар отандық . Берілген мақалада аграрлық тұрғыдан дамыған елдердің жетістіктеріне негізделіп, еліміздің . Инновациялық модель бойынша дамыған мемлекеттерде экономикалық стратегияның түбегейлі негізі ретінде технологиясы жоғары өндірістерді жай ғана дамыту емес, сондай-ақ, инновациялық тепе-теңдікке жету болып табылады, яғни инновациялық компоненттің рөлін және шамасын оңтайландыру. Осындай тәсіл бизнес пен қоғамның ғылыми сіңіргіштігі жоғары, технологиялық тұрғыдан күрделі өндірістерді дамытуға және ғылыми зерттеу, тәжірибелік конструкторлық жұмыстарды кеңінен жүргізуге ерекше қарымқатынасты қалыптастырады. Бұл экономиканың инновациялық жолмен дамуын көздейді [2]. Осы елдердің . Еуропалық модель толық инновациялық цикл моделі ретінде қарастырылады, яғни инновациялық ой қалыптасудан бастап дайын өнімнің жаппай өндірісіне дейін (сурет 1).
|
630 |
Берілген модель, көбінесе, инновациялық жүйе құрылымының барлық құрамдас бөліктерін қамтиды: іргелі және қолданбалы ғылымды, зерттеулер мен әзірлемелерді, тәжірибелі үлгіні өңдіруді және жаппай өндірісті, сондай-ақ, экспертиза жүргізу, қаржыландыру және кадрларды даярлау құрылымдарының барлық түрлерін. Инновациялық бағыттағы ірі корпоративтік құрылымдар Еуропада кең таралған. Өткен ғасырдың 70-шы жылдарында өндірістік құрылымдары бар ірі бірлестіктер пайда болды, ал келесі екі онжылдықтар ішінде мемлекет шағын инновациялық кәсіпорындардың дамуына қолдау жасай бастады. Сонымен қатар, шағын кәсіпорындардың инновациялық қызметі мен ірі инновациялық компаниялардың өндірістік қуаттары арасында байланыстар да кеңінен қолданыла бастады. Біздің ойымызша, берілген модель инновациялық бағыттағы шағын . Оған қарамастан, орташа кәсіпорындардың инновациялық белсенділігі мемлекеттік бақылаудың ұстамды механизмі тарапынан қолдауға ие болады, ал инновациялық жүйенің үш деңгейде қалыптасуы әр елге өзіндік, яғни осы елдің ерекше жағдайын, бірегейлігін есебке алатын . Инновациялық механизмнің американдық моделі еуропалықтан күрт айрықшаланады. Ірі ғылыми құрылымдарды іргелі зерттеулерде белсенді қолданып, американдықтар негізгі назарды ұсақ, шағын кәсіпорындарға аударады (сурет 2).
|
TEXT
|
kaz
|
paraphrase
|
Берілген модель, көбінесе, инновациялық құрылым құрылымының барлық құрамдас бөліктерін қамтиды: іргелі және қолданбалы ғылымды, зерттеулер мен әзірлемелерді, тәжірибелі үлгіні өңдіруді және жаппай өндірісті, сондай-ақ, экспертиза жүргізу, қаржыландыру және кадрларды даярлау құрылымдарының барлық түрлерін. Инновациялық бағыттағы ірі корпоративтік құрылымдар Еуропада кең таралған. Өткен ғасырдың 70-шы жылдарында өндірістік құрылымдары бар ірі бірлестіктер пайда болды, ал келесі екі онжылдықтар ішінде мемлекет шағын инновациялық кәсіпорындардың дамуына қолдау жасай бастады. Сонымен қатар, шағын кәсіпорындардың инновациялық қызметі мен ірі инновациялық компаниялардың өндірістік қуаттары арасында байланыстар да кеңінен қолданыла бастады. Біздің ойымызша, берілген сұлба инновациялық бағыттағы шағын . Оған қарамастан, орташа кәсіпорындардың инновациялық белсенділігі мемлекеттік бақылаудың ұстамды механизмі тарапынан қолдауға ие болады, ал инновациялық жүйенің үш деңгейде қалыптасуы әр елге өзіндік, яғни осы елдің ерекше жағдайын, бірегейлігін есебке алатын . Инновациялық механизмнің американдық моделі еуропалықтан күрт айрықшаланады. Ірі ғылыми құрылымдарды іргелі зерттеулерде белсенді қолданып, американдықтар негізгі назарды ұсақ, шағын кәсіпорындарға аударады (сурет 2).
|
631 |
Қаржылық тәуекелінің үлесі жоғары болатын кәсіпорындар негізінен жеке тұлғалармен (ғалымдар, жетекшілер) немесе ірі фирмалармен құрылады. Олардың толықтай дербестігі болады және олар тек байланыстырғыш бөлім ретінде қызмет етіп, жаңа инновациялық өнімдерді құрастыру мен іске асырудың қолайлы түріне айналады. Негізгі мақсаты – инновациялық қызметті нығайту мен күшейту, жаңа ойларды қалыптастыру және нарық талаптарына тез арада бейімделу. Шағын кәсіпорындар инновациялық қызметке өте бейім және белсенді болады, әкімшілік бақылауға тәуелділігі төмен, шешімдерді қабылдауда тәуекелге баруға дайын және өзгерістерге икемді болады. Венчурлық кәсіпорындар ретінде аналитикалық орталықтар, ғылыми-зерттеу орталықтары, университеттер және университеттік консорциумдар қызмет ете алады. Олардың негізінде инновациялардың тиімділігі туралы мәліметтер жалпыланады, нәтижесінде осы инновацияны агроөнеркәсіптік секторда енгізумен және қолданумен байланысты болатын кемшіліктерді тез арада анықтауға жағдай туындайды. Шетел елдерде ішкі қолдаумен қатар . Бұл әдістер несиелік және салық саясатының механизмдері негізінде жүзеге асады. Мысалы, өңірінде агроөнеркәсіптік бағыттағы жаңа кәсіпорынды құру немесе сатып алу үшін жеңілдетілген несиелер ұсынылады, оның пайызы жылдық 7,5 %-дан аспайды, сонымен қатар мамандырылған кәсіпорынның дамуын ынталандыратын қаржылық-несиелік механизм құрастырылған. Берілген несиені берудің шарты ретінде жобаны қаржыландыруға жұмсалатын жалпы инвестициялар көлемінде өзіндік қаржының үлесі 15 % құрау керектігін атауға болады. Ол кәсіпорынның қызметі басталғаннан кейін алғашқы үш жыл ішінде беріледі. Өзіндік капиталға демеу жасауға арналған жеңілдетілген несиені меншік иесі 20 жылға дейінгі мерзімге ала алады, сонымен қатар, алғашқы үш жыл ішінде бұл несиеден саналатын пайыздық ставка алынбайды, одан кейін ол біртіндеп өсе бастайды, төртінші жылы 2 пайыз құрап, бесінші жылы – 3 %, ал алтыншы жылдан бастап әрі қарай – 5 % құрай бастайды. Капиталға демеу жасайтын осындай несие фермердің өзіндік қаржысын өсіріп, жалпы кәсіпорын құруға қажетті инвестиция сомасының 40 % ға дейінгі мөлшерін толтыра алады. Көрсетілген экономикалық ынталандырудың кейбір элементтерін жақсылап тұрып талдап, отандық жағдайларға бейімдеу керектігін жеке атап көрсету керек. Бұл отандық . АҚШ : инновациялар оларға қатысты сұранысқа сәйкес болу керек; кәсіпкерлер мен өнеркәсіпшілердің халықаралық конгресі бағдарламмалары көмегімен ауылшаруашылық ғылыми ұйымдарда кадрларды оқыту және тәжірибелік дағды беру; гранттардың бәсекеге қабілетті схемаларын пайдалану, дербес агентстволарды қолдану, үкімет, жеке меншік компаниялар мен ғылыми-зерттеу ұйымдары арасында бірлескен консалтингтік комиттерді ұйымдастыру; агроөнеркәсіптік инновациялық жүйе белсенді сипатта болу керек. Жиналған тәжірибені жұмыстың жаңа тәсілдерімен және әдістерімен ұштастыра қолданудың нәтижесінде әлемдік дағдарыс жағдайларында жүйенің тіршілік ету қабілетінің өсуімен қатар, жаңа инвесторларды келтіруге жағдай әлдеқайда жақсарады. Біздің ойымызша, қарастырылған американдық модель еуропалық модельге қарағанда отандық аграрлық сектордың инновациялық дамуына әкелетін пайдасы жоғарырақ. Бұл қорытынды зерттелген модельдің келесі артықшылықтарын жеке бөліп талдаудан шығарылған:
|
TEXT
|
kaz
|
paraphrase
|
Қаржылық тәуекелінің үлесі жоғары болатын кәсіпорындар негізінен жеке тұлғалармен (ғалымдар, жетекшілер) немесе ірі фирмалармен құрылады. Олардың толықтай дербестігі болады және олар тек байланыстырғыш бөлім ретінде қызмет етіп, соңғы инновациялық өнімдерді құрастыру мен іске асырудың қолайлы түріне айналады. Негізгі мақсаты – инновациялық қызметті нығайту мен күшейту, соңғы ойларды қалыптастыру және нарық талаптарына тез арада бейімделу. Шағын кәсіпорындар инновациялық қызметке өте бейім және белсенді болады, әкімшілік бақылауға тәуелділігі төмен, шешімдерді қабылдауда тәуекелге баруға дайын және өзгерістерге икемді болады. Венчурлық кәсіпорындар ретінде аналитикалық орталықтар, ғылыми-зерттеу орталықтары, университеттер және университеттік консорциумдар қызмет ете алады. Олардың негізінде инновациялардың тиімділігі туралы база жалпыланады, нәтижесінде осы инновацияны агроөнеркәсіптік секторда енгізумен және қолданумен байланысты болатын кемшіліктерді тез арада анықтауға жағдай туындайды. Шетел елдерде ішкі қолдаумен қатар . Бұл әдістер несиелік және салық саясатының механизмдері негізінде жүзеге асады. Мысалы, өңірінде агроөнеркәсіптік бағыттағы модернизацияланған кәсіпорынды құру немесе сатып алу үшін жеңілдетілген несиелер ұсынылады, оның пайызы жылдық 7,5 %-дан аспайды, сонымен қатар мамандырылған кәсіпорынның дамуын ынталандыратын қаржылық-несиелік механизм құрастырылған. Берілген несиені берудің шарты ретінде жобаны қаржыландыруға жұмсалатын жалпы инвестициялар көлемінде өзіндік қаржының үлесі 15 % құрау керектігін атауға болады. Ол кәсіпорынның қызметі басталғаннан кейін алғашқы үш жыл ішінде беріледі. Өзіндік капиталға демеу жасауға арналған жеңілдетілген несиені меншік иесі 20 жылға дейінгі мерзімге ала алады, сонымен қатар, алғашқы үш жыл ішінде бұл несиеден саналатын пайыздық ставка алынбайды, одан кейін ол біртіндеп өсе бастайды, төртінші жылы 2 пайыз құрап, бесінші жылы – 3 %, ал алтыншы жылдан бастап әрі қарай – 5 % құрай бастайды. Капиталға демеу жасайтын осындай несие фермердің өзіндік қаржысын өсіріп, жалпы кәсіпорын құруға қажетті инвестиция сомасының 40 % ға дейінгі мөлшерін толтыра алады. Көрсетілген экономикалық ынталандырудың кейбір элементтерін жақсылап тұрып талдап, отандық жағдайларға бейімдеу керектігін жеке атап көрсету керек. Бұл отандық . АҚШ : инновациялар оларға қатысты сұранысқа сәйкес болу керек; кәсіпкерлер мен өнеркәсіпшілердің халықаралық конгресі бағдарламмалары көмегімен ауылшаруашылық ғылыми ұйымдарда кадрларды оқыту және тәжірибелік дағды беру; гранттардың бәсекеге қабілетті схемаларын пайдалану, дербес агентстволарды қолдану, үкімет, жеке меншік компаниялар мен ғылыми-зерттеу ұйымдары арасында бірлескен консалтингтік комиттерді ұйымдастыру; агроөнеркәсіптік инновациялық құрылым белсенді сипатта болу керек. Жиналған тәжірибені жұмыстың соңғы тәсілдерімен және әдістерімен ұштастыра қолданудың нәтижесінде әлемдік дағдарыс жағдайларында жүйенің тіршілік ету қабілетінің өсуімен қатар, соңғы инвесторларды келтіруге жағдай әлдеқайда жақсарады. Біздің ойымызша, қарастырылған американдық үлгі еуропалық модельге қарағанда отандық аграрлық сектордың инновациялық дамуына әкелетін пайдасы жоғарырақ. Бұл нәтиже зерттелген модельдің келесі артықшылықтарын жеке бөліп талдаудан шығарылған:
|
632 |
Жинаққа 2023 жылы 4-5 мамырда Қазақ әдебиеті кафедрасы ұйымдастырған аса көрнекті әдебиеттанушы ғалым, ҰҒА академигі (1928-2002) 95 жылдығына арналған «Гуманитарлық ғылымдар тоғысындағы әдебиеттанудың жаңа парадигмалары» атты Халықаралық ғылымитеориялық конференция материалдары енді. ұлттық гуманитарлық ғылым тарихындағы орны мен ғалымдық тұлғасын зерделейтін мақалалар және бүгінгі әдебиеттану, фольклористика, тіл ғылымы мен оны оқыту әдістемесін қарастырған ғылыми зерттеулер топтастырылды. Басылым ғылыми қызметкерлерге, білім алушыларға, оқу, білім, руханият саласының мамандарына, ұлт тарихына ынтызар көпшілік оқырманға арналған. © бacындaғы oқиғaлapды бaяндaп oтыpғaндaй күйгe жeтeлeйдi. Әйтeyip, Aягүл әңгiмeлepi eшкiмдi бeй-жaй қaлдыpмaйды. Жинaқты oқып шыққaндa кeyдeңe Oңтүcтiктiң жылы лeбi coғып өткeндeй жaндүниeң paxaт бip ceзiмгe тoлaды», – дeп өз бaғacын бepгeн [4. 4]. Aягүл кейіпкерлерінің copaқы caндыpaққa тoлы, қayiп-қaтepгe тoлы тaғдыpлapы aвтopлapының бүгiнгi өмipгe дeгeн көзқapacтapын тaнытaды:
|
TEXT
|
kaz
|
paraphrase
|
Жинаққа 2023 жылы 4-5 мамырда Қазақ әдебиеті кафедрасы ұйымдастырған аса көрнекті әдебиеттанушы ғалым, ҰҒА академигі (1928-2002) 95 жылдығына арналған «Гуманитарлық ғылымдар тоғысындағы әдебиеттанудың өзгертілген парадигмалары» атты Халықаралық ғылымитеориялық конференция материалдары енді. ұлттық гуманитарлық ғылым тарихындағы орны мен ғалымдық тұлғасын зерделейтін мақалалар және бүгінгі әдебиеттану, фольклористика, тіл ғылымы мен оны оқыту әдістемесін қарастырған ғылыми зерттеулер топтастырылды. Басылым ғылыми қызметкерлерге, құзыреттілік алушыларға, оқу, білім, руханият саласының мамандарына, ұлт тарихына ынтызар көпшілік оқырманға арналған. © бacындaғы oқиғaлapды бaяндaп oтыpғaндaй күйгe жeтeлeйдi. Әйтeyip, Aягүл әңгiмeлepi eшкiмдi бeй-жaй қaлдыpмaйды. Жинaқты oқып шыққaндa кeyдeңe Oңтүcтiктiң жылы лeбi coғып өткeндeй жaндүниeң paxaт бip ceзiмгe тoлaды», – дeп өз бaғacын бepгeн [4. 4]. Aягүл кейіпкерлерінің copaқы caндыpaққa тoлы, қayiп-қaтepгe тoлы тaғдыpлapы aвтopлapының бүгiнгi өмipгe дeгeн көзқapacтapын тaнытaды:
|
633 |
«Қyыpшaқ бoлyдaн өлiмдi apтық caнaймын» дeп бүгiндe өcкeлeң ұpпaқ өз өмipлepiнe бaлтa шaбyдa. Қaтыгeздiктiң, жayaпкepшiлiк ceзiмi бoйындa ұя caлмaғaн бұл кeйiпкep cөзiн бaтыcтық идeoлoгияның caнaмызғa шaбyылдapы көpiнici дeп caнacaқ бoлaды. Бүгiнгi aқпapaт қapқынынa cүзгi қoймaғaн aдaм дәcтүpiнeн aжыpaп, caнa жeтeгiндe тeлeдидapдaн көpгeн құбыжықтapдың caн қилы қитұpқы әpeкeттepiн қaйтaлayдa. Тocыннaн тyылғaн ocындaй oқиғaлapдың тacacындa тұpaтын тұcпaлдap мeн ceбeптep бүгiнгi дәyipдiң cыpқaтын, aдaмдap жaнының жapaқaттapын тaнытaды. Бүгiнгi aдaмдap тaғдыpы, жaн apпaлыcы, өмip өкiнiштepi қoғaмдaғы әpбip құбылыcты зepттeйтiн қaлaмгepлepдeн epeкшe ықылacты, дeн қoя тыңдay мeн түciнyдi тaлaп eтeдi. Қысқасы, Aягүл Мантайды epeкшeлeйтiн нәpce – кeз кeлгeн әңгiмeciндe тipшiлiктiң мәнi, ғaлaмның жapaтылыcы, aдaмның бoлмыcы тypaлы құнды oйлap. Жaлпы жaзyшының қaй әңгiмeciн aлcaңыз дa, бүгiнгi зaмaндacтapымыздың күpдeлi тaғдыpлapы, oлapдың жaн әлeмiндeгi түpлi ceзiмдiк, пcиxoлoгиялық құбылыcтap, iшкi ceзiм иipiмдepi, oлapдың iздepi бaйқaлaтын ic-әpeкeттepi, iшкi бyыpқaныcтaн, тoлғaныcтaн тyып жaтaтын бaйлayлap, кeйiпкepлepдiң шeшiмi шынaйы бeйнeлeнгeн. Қaзaқ пpoзacындa пocтмoдepнизм үлгici дәcтүpлi пoэтикaлық құpaлдapды тoлық aлмacтыpғaн жoқ, eкeyi қaтap дaмып кeлe жaтқaнынa aтaлғaн мақаламызда көз жeткiзeмiз.
|
TEXT
|
kaz
|
paraphrase
|
«Қyыpшaқ бoлyдaн өлiмдi apтық caнaймын» дeп бүгiндe өcкeлeң ұpпaқ өз өмipлepiнe бaлтa шaбyдa. Қaтыгeздiктiң, жayaпкepшiлiк ceзiмi бoйындa ұя caлмaғaн бұл кeйiпкep cөзiн бaтыcтық идeoлoгияның caнaмызғa шaбyылдapы көpiнici дeп caнacaқ бoлaды. Бүгiнгi aқпapaт қapқынынa cүзгi қoймaғaн aдaм дәcтүpiнeн aжыpaп, caнa жeтeгiндe тeлeдидapдaн көpгeн құбыжықтapдың caн қилы қитұpқы әpeкeттepiн қaйтaлayдa. Тocыннaн тyылғaн ocындaй oқиғaлapдың тacacындa тұpaтын тұcпaлдap мeн ceбeптep бүгiнгi дәyipдiң cыpқaтын, aдaмдap жaнының жapaқaттapын тaнытaды. Бүгiнгi aдaмдap тaғдыpы, жaн apпaлыcы, өмip өкiнiштepi қoғaмдaғы әpбip құбылыcты зepттeйтiн қaлaмгepлepдeн epeкшe ықылacты, дeн қoя тыңдay мeн түciнyдi тaлaп eтeдi. Қысқасы, Aягүл Мантайды epeкшeлeйтiн нәpce – кeз кeлгeн әңгiмeciндe тipшiлiктiң мәнi, ғaлaмның жapaтылыcы, aдaмның бoлмыcы тypaлы құнды oйлap. Жaлпы жaзyшының қaй әңгiмeciн aлcaңыз дa, бүгiнгi зaмaндacтapымыздың күpдeлi тaғдыpлapы, oлapдың жaн әлeмiндeгi түpлi ceзiмдiк, пcиxoлoгиялық құбылыcтap, iшкi ceзiм иipiмдepi, oлapдың iздepi бaйқaлaтын ic-әpeкeттepi, iшкi бyыpқaныcтaн, тoлғaныcтaн тyып жaтaтын бaйлayлap, кeйiпкepлepдiң шeшiмi шынaйы бeйнeлeнгeн. Қaзaқ пpoзacындa пocтмoдepнизм үлгici дәcтүpлi пoэтикaлық құpaлдapды тoлық aлмacтыpғaн жoқ, eкeyi қaтap дaмып кeлe жaтқaнынa aтaлғaн мақаламызда көз жeткiзeмiз.
|
634 |
Шетелдік және отандық гуманитарлық, әлеуметтік ғылымдарда «ұлт және ұлтшылдық», «этнос», «ұлттық идея» ұғымдары жан-жақты қарастырылып келеді. Ұлт ұғымы арқылы белгілі бір халықтың өмір сүру территориясын, тілін, нәсілін және әдетғұрпын, тарихын анықтауға болады. Десек те, сыртқы саяси күштердің әсерінен ұлттық мүддесінен айрылған халық аз болмады. Ұлтты сақтап, өз алдына ел болу үшін әлемде әртүрлі соғыстар, саяси қозғалыстар болып тұрды. Мәселен, түрлі тарихи кезеңдерді басынан өткізіп, территориясынан айрылып : «Ұлттық тәуелсіздікке ұмтылу, қазақ жерін отарлаушы күштердің меншігіне біржола өтіп кетуден және жас ұрпақты ұлттық негізден қол үзіп орыстанып кетуден сақтау еді» [1. 56]. Қазақтың ұлттық элитасы ел ішіндегі жағдайды түсініп, өздерінің қоғамдық-саяси қызметтерімен бірге, шығармашылық қызметтері арқылы ұлттың санасын оятып, отарлық езгіге қарсы шықты. Сауаты жоқ, жақсы мен жаманның ара жігін ажырата алмайтын, көп нәрсені түсіне бермейтін қазақтың санасын ояту үшін түрлі шығармалар жазылды. Мәселен, ел арасына кең тараған «Оян, қазақ» кітабы 1909 жылы жарыққа шығады. Аталған шығармада ақын патша өкіметінің қазақ ұлтына жасаған қиянаттары айтылады. Ресей империясының қазақтардың малға жайлы шұрайлы жерлерін тартып алуы, тілі мен діліне, жеріне иелік етуге мүмкіндік бермеуі, соның әсерінен халықтың күйзелісін, ауыр тұрмысын бейнелеп, ашына жазылғаны байқалып тұр. « қазақтың азаттық қозғалысының манифесі – «Оян, қазақ!» атты жинағында ұлтты ұйқыдан тұрғызу мәселесін концептуалдық дәрежеге көтеріп, оны құрғақ қиялдан гөрі, нақты білім мен білікке арқа сүйейтін қауырт қимылға құштарлықпен – саяси күрескерлікпен сабақтастырды» [2. 240]. Демек, өзіңді, ел мен жеріңді қорғап қалу үшін ояну керектігін айтып тұр. «Оян» дегені оқу оқып, білім алып жаңа өмірге қадам басу қажеттілігін меңзеген. Әрине, «айтқанына көніп, айдауына жүретін» қара халықтың көзін ашып, дамыту патша үкіметіне ұнамайды. 1911 жылы маусым ішінде «Оян, қазақ» атты кітабын таратқаны үшін Семейде абақтыға жабылып, 103 һәм 129 статъялар бойынша айыпталып, Окружной соттың үкімі бойынша 19 ай қамауда отырады. Прокурорына тергеуші Пукляков 1911 жылы жазылған айыптау жөніндегі мәлімдемесінде: «Оян, қазақ» жинағы мазмұны бойынша қазақ жастарын қолданыстағы мемлекеттік қоғамдық құрылымды құлатуға шақырады, бұл ретте ол қазақтардың хандық кезіндегі еркін өмірі мен қазіргі уақытты салыстыра бағалайды, орыс өкіметі қазақтарды өз жерінен ығыстырып, оларды қоныс аударушыларға және сайын далада жүрген поп-миссионерлерге алып беріп жатыр дейді» [3]. – деп ақынды патша үкіметінің саясатына наразы деп айыптайды. абақтыға жапқан бұл кітап жөнінде қазақ ғалымдары өз пікірлерін білдірді. Шынында да бұл кітап патшаның отарлау саясатына қарсы кітап еді. Тарихшы, профессор : «Ресей патшалық үкіметінің шымбайына тиген кітап болды бұл. Бір қызығы, «Оян, қазақ» сол кездегі қазақ зиялыларына да ұнады. Қазақ халқының да ойынан шықты. Сондай-ақ, дін адамдарының да көңілінен шықты. «Оян, қазақтың» елге ұнағаны соншалықты, кітапты мешіттер, молдалар елге таратты. Осыдан-ақ, бұл кітаптың мән-мағынасын, маңызын байқауға болады. Патша өкіметі кітап авторының соңына түсті. Ол кітапты оқуға тыйым салды [4. 24] – деп қудалану себебінен хабар береді. 1928 жылы желтоқсан айында қамауға алынып, екі жылдан кейін ату жазасына кесіледі. Сот үкімі абақты жазасымен ауыстырылып, 10 жылға бас бостандығынан айрылады. 1935 жылы Беломор-Балтық арнасының құрылысы бойында, Сосновск станциясындағы жазалау лагерінде ауыр науқастан қайтыс болады. сияқты ұлт зиялылары халықты патшалық езгіден азат етуге, білім алып, тәуелсіздік алудың жолдарына бағыттады. «Ұйқыдан оянып» еңсесін көтеру қажеттілігін түсіндірді. Мақсат бір болғандықтан, барлығының дерлік шығармаларының мотиві бірдей, сарындас, үндес болды. «Оян, қазақ» өлеңінде: «Көзіңді аш, оян қазақ, көтер басты», «Енді, жату жарамас», «жатырсың, қазақ, оянбай» [5. 67] - десе, ақын : «Тұр, қазақ» өлеңінде: «қазағыңды бір оятшы», «осындай күнде қарап жатпай, оянсаңшы», «өткізбе қараңғыда жастық шақты», «Көрпені жамылып, бекер ұйықтап жатқаннан не пайда?» [6. 71] - деп, идеясын дамыта түседі. Елді «ояту» мотиві ақындардың поэзиясында ерекше пафос болды. «Маса» жинағында да терең ұйқыда жатқан халықты масадай ызыңдап, ұйқы бермей, мазасын алып, айналасына назар аударуға шақырады. «Баяғы қалпы, бұл неткен жұрт ұйқышыл», «талауда малың, қамауда жаның, аш көзіңді оянып» деп ұйқыдағы халықты оятып, оларды жаңа өмірге қадам басуға шақырады. есімі «Алаш» ұлттық-демократиялық партиясының ұйымдасуына ықпал еткен «Қазақ» газетімен тығыз байланысты. Ұлттық идеяны насихаттайтын аталған газет саяси сенімсіз болып үнемі бақылауға алынып отырды. «Патша өкіметінің түрмесінде отырып шыққан, айдалып келген сенімсіз адамның шығарған газетін Орынбордағы үкімет орындары қатты бақылап, қит етсе айып салып, редакторын түрмеге қамауға шейін барған көрінеді» [7. 51]. амалсыздан әр газет материалдары үшін есеп беріп, Ресей губернаторына газетке жарияланған мақалаларды орысшаға аударып беріп отырған. Байтұрсынов ұлт тағдырына алаңдап публицистикалық мақалалар жазып қана қоймай, өлең де жазды, көркем аударма жасаумен де айналысты ( мысалдарын аударған), ұлт сауатын ашу үшін әліпбиде жазды. Не қалды денемізде шарпылмаған – [8. 23] - деп қазақ халқының қиын жағдайларды басынан кешіргенін, қаз сияқты еркіндікте жүрген халықтың отаршылдықтың өртіне өртенгенін астарлай, бейнелі түрде жеткізеді. Ақынның жасынан күйінішпен өскені, намысшыл болуына жетім өскендігі де қатты әсер еткенін байқауға болады. Ұялмай не бетіммен көрге барам?! – [8. 25] - дейді «Анама хат» өлеңінде. Бұл өлең жолдарынан байқайтынымыз, әкесі мен ағасының патша чиновниктерімен қақтығысқа келіп, сотталып, жер аударылып кеткендігі, жазалаушы отрядтың елге жасаған зорлықтары жүрегіне жара болып, күреске итермелегенін, ел азаттығы үшін бар өмірін арнайтынын яғни, ақын даусын аңғарамыз. Жалпы, әр кезеңде жала жабылып 11 рет абақтыға жабылып, ақталып шығып отырады. 1937 жылдың 25 қарашасында қайта ұсталып, сотталады. « являлся одним из основателей и руководителей контрреволюционной националистической партии «Алаш» и правительства «Алаш-Орда», ставивших своей целью свержение советской власти в Казахстане. С этой целью алашординцы, возглавляемые и другими, создали вооруженные отряды, проводили карательные операции на территории Казахстана…, вступали в сговор в союзе с контрреволюционным колчаковским правительством» [9. 132]. 1938 жылы ақпан айында атылады. өмір сүрген дәуірді «Ояту дәуірі» десек те болады. , идеясы, мақсаты бір ақын шығармаларында да азаттық, теңдік сарыны бар. Мысалы: «Сорлы қазақ» өлеңінде: «Пыр-пыр ұйықтап сорлы қазақ тек жатыр», «Қозғал, қазақ, білімге жүгір, кез келді» [10. 19]. - деп ұйқыдағы қазақты оятуды көздейді. Демек, 1905-1907 жылдардағы бірінші орыс революциясынан кейінгі өлеңдерде қазақ елінде «ояну, ояту» мотиві жетекші позицияда болғанына көз жеткізуге болады. Филология ғылымдарының докторы, профессор «ХХ ғасырдың басында жарық көрген «Оян, қазақ!» (Орынбор, 1909), «Тұр, қазақ!» (Қазан, 1914) және «Жатпа, қазақ!» (Ташкент, 1917) кітаптарының 100 жыл бұрын ұйқыда жатқан қазақ рухын тірілтуге тырысқан «Оян, қазағының» әсерімен «Тұр, қазақ!», «Жатпа, қазақ!» кітаптарының жазылуы тегін емес еді. Олардың құрылымы, көтерер тақырыбы мен ішкі мазмұны «Оян, қазақтың» жалғасындай болып қабылданады. Көркемдік деңгейлері түрлі болғанымен, мен сөз саптауы, жазу мәнері мен ой орамдарындағы айшықтардың басты концепті бір еді. Ол – қазақтың санасын ояту» - деп бірбірін идеялық тұрғыда толықтырып тұрған үш кітап жөнінде тұшымды пікір айтқан. Туған халқын ел болып, еркін дамуын аңсап, тәуелсіздік үшін күрескен өзіне ұстаз санаған ақын жастарға жол көрсетіп, өсиет өлеңдерін арнады. 1918 жылы Қызылжар қаласында шығып тұрған «Жас азамат» газетінің бірінші санында ақынның «Мен жастарға сенемін» деген тақырыбындағы өлеңі жарияланды. Бұл өлеңі сол замандағы қазақ жастарының не істеу керек екенін, мақсаты мен міндеттерін көрсетіп өлеңнің алғы сөзіне: «Жастар! Алда жүрген, Алаш жолына аянбай қызмет қылған адал жүрек ағалардан үлгі, өнеге алыңдар. Елдіктен, ерліктен айырылып, екі жүз жылдай еңсесі түскен елді ойлаңдар. Күнді - түн, жақынды - жат, пайданы - зиян деп жүрген, толық саяси құқықтарын іздеп алуға ер жетіп, есі кірген елді ойлаңдар!» [7. 51] - дейді. Осы өлеңінен ұлтшылдығын байқаймыз. Себебі, ақын қазақтың мұңын жырлай отырып, қазақ жастарының ұлттық сезімін оятып, рух береді. Ұлтжанды ақын болашақты жастармен байланыстырып, соларға үміт артады. «Жас қырандар – балапан қанат жайып ұмтылған, көздегені көк аспан, мен жастарға сенемін, мен сенемін жастарға, алаш атын аспанға, шығарар олар бір таңда, мен жастарға сенемін» деп жырлаған еді. Жастар жігерлі, жаңалыққа құмар, жасампаз еңбекке ынталы, жаңалықты қабылдауға зерек, қайрат-жігері мол. Сондықтан да ақын жастарға үміт артты, соларға сенді. Мұны «Мен жастарға сенемін» жеп жырға қосып, бар дауыспен халыққа үн қатты. Жастарды: «Арыстандай», «Жолбарыстай», «Қырандай» деп бейнелеп, «тұлпарға, сұңқарға» теңейді. Әдебиеттанушы, профессор : « шығармаларының құрылымы аса бай. Ұйқас кестелері күрделі, тосын, өзгеше, көркем. Ырғақ түзу, тармақ, бунақ, буын, дауыс құйылыстарын құбылту орайында ақынның қазақ өлеңіне енгізген жаңалықтары мол. Ол өрнектердің көпшілігі кейінгі дәуірдегі ұлттық поэзияда соны серпін тудырады. тіл бедері, тың тіркестері өлең сұлулығы мен мазмұн қуатын арттыруда ерекше тапқыр, әсерлі, ойнақы, ойлы, әуезді қасиеттерін жарқырата ашып көрсетеді» [11. 77]. символист ақын. Оның поэзиясындағы символдардың көркемдік қызметі, әсері күшті. Ақын қолданған бейнелі символдар ақынның идеясын, болмысын көрсетеді. Жалпы, жоғары білімі бар ақындығымен қатар , , секілді алаш қайраткерлерімен бірге «Алаш» партиясын құруға ат салысады. 1917 жылы Ақпан төңкерісінен кейін қалыптасқан саяси жағдайға байланысты қоғамдық өмірге белсене араласады. Ақмола облыстық қазақ съезін өткізуді ұйымдастырып, «Алаш» партиясының Ақмола облысының комитетінің мүшесі болып сайланады. Мәскеу қаласында өткен Бүкілресейлік мұсылман съезіне қатысқандығынан оның мұсылман халықтарының азаттығы жолында күрескенін аңғаруға болады. Десек те, жырлары коммунистік жолды таңдаған қаламгерлер үшін жат болған. Соның бір көрінісі – Мағжанның 1923 жылы Ташкентте басылып шыққан өлеңдер жинағы сынға ұшырайды. «1924 жылдың 24 қарашасында әдебиет үйірмесі ұйымдастырған бұл жиынға КСРО халықтары орталық баспасының директоры , Орталық комсомол комитетінің бюро мүшесі, жастардың коммунистік интернационалы атқару комитетінің бөлім бастығы та қатысады. Күн тәртібіндегі мәселе бойынша жас ақын, сол кезде Күншығыс еңбекшілерінің коммунистік университетінде оқып жүрген баяндама жасайды. Баяндаманы талқылауға қатысушылардың пікірі екіге бөлініп, жиналыс «Мағжан буржуазияшыл-ұлтшыл, бізге мүлде жат ақын» деп, саяси қаулы қабылдайды» [12. 77]. «Ұлтшыл» деп айыпталған 1929 жылы 10 жылға бас бостандығынан айырылады. 1935 жылы орыстың белгілі жазушысы көмегімен мерзімінен бұрын босатылып, бостандыққа шыққанымен, 1937 жылы 30 желтоқсанда ақын қайта қудалауға ұшырап, жала жабылып, қамауға алынып, басқа да ұлтшылдармен бірге ату жазасына кесіледі. Қазақтың зиялы қауым өкілдері сол қоғамның ең өзекті мәселесі отарлық езгіге қарсы ұлттың санасын оятып, оны қалыптастыру жолында өздерінің шығармашылық қызметтерімен де, қоғамдық-саяси қызметтерімен де алға шығып, қалың қазақ халқын соңдарына ілестіре білді. Қазақ халқының бойындағы ұлттық рухты, сана-сезімді ояту мақсатында, халықтың көзін ашу жолында аянбай күресті. Осы мақсатта «Қазақ», «Сарыарқа», «Алаш» т.б. газеттері арқылы орасан зор жұмыстар атқарды. Жастарды қоғам ісіне тартуда, олардың ой-санасының жетілуіне қажетті мәдени-ағарту саласында жүргізген қызметтері ұшан-теңіз. Сол кезеңдегі үкіметтің жүргізіп отырған саясатын шенеп, қазақ елінің егемендігі, ел болып жерге, суға иелік ету мәселесі, қазақ шаруаларының мұңмұқтажы, қоныс аударушылар жайлы газет бетіне мақала, сын, әңгіме, өлеңдер жариялады. Қазіргі кезде тәуелсіздікке қол жеткіздік, ұлт интеллигенциясының арманы, мақсаты орындалды. Ұрпақтар сабақтастығы – тарихи процесс, обьективті құбылыс. Әрбір жаңа ұрпақ өмірге өзімен бірге жаңа леп, жаңа ахуалды қоса әкеледі. Бұл ұрпақ прагматизмді, тиімділікті, жаңалыққа, инновацияға иек арта келеді. Экономика, техника, ғылым, білім, әлеуметтік салалардың бәрін де қазіргі кезде дамыту керек. Осы бағыттардың кез-келгенінен жаңа ой, тың ұсыныстар тууы ықтимал. Әрбір өңірдің, аймақтың, облыстың жиырма жылдан кейінгі қартинасын, әрбір саланың даму динамикасын бағдарлау әрбір әкімнің, әрбір министрдің бірінші кезектегі міндеті болуға тиіс. Олар күнделікті науқандық істердің ғана жетегінде кетпей, өңірдің, саланың перспективасымен шұғылдануы абзал. Бұл міндеттерді жүзеге асыру бүгінгі ұрпақтың үлесіне тиетіні сөзсіз. Сондықтан да жастардың сапалы білім алып, ұлт тәуелсіздігі үшін күрескен тұлғалардың арманын жүзеге асыруы тиіс. Елімізде «» атты біртұтас жастар қозғалысын ұйымдастыру керек. Еліміздегі жастар ұйымдарының басын біріктіріп, қоғамдағы жастар саясатын жүзеге асырудың белсенді ұйтқысына айналмақ. Оның өзінің бағдарламасы, белгілі құрылымы, уставы, жұмыс істеу әдістері болуға тиіс. Сөйтіп ол жастардың қоғамдағы белсенділігін қамтамасыз етуге қызмет етпек.
|
TEXT
|
kaz
|
paraphrase
|
Шетелдік және отандық гуманитарлық, әлеуметтік ғылымдарда «ұлт және ұлтшылдық», «этнос», «ұлттық идея» ұғымдары жан-жақты қарастырылып келеді. Ұлт ұғымы арқылы белгілі бір халықтың өмір сүру территориясын, тілін, нәсілін және әдетғұрпын, тарихын анықтауға болады. Десек те, сыртқы саяси күштердің әсерінен ұлттық мүддесінен айрылған халық аз болмады. Ұлтты сақтап, өз алдына ел болу үшін әлемде әртүрлі соғыстар, саяси қозғалыстар болып тұрды. Мәселен, түрлі тарихи кезеңдерді басынан өткізіп, территориясынан айрылып : «Ұлттық тәуелсіздікке ұмтылу, қазақ жерін отарлаушы күштердің меншігіне біржола өтіп кетуден және жас ұрпақты ұлттық негізден қол үзіп орыстанып кетуден сақтау еді» [1. 56]. Қазақтың ұлттық элитасы ел ішіндегі жағдайды түсініп, өздерінің қоғамдық-саяси қызметтерімен бірге, шығармашылық қызметтері арқылы ұлттың санасын оятып, отарлық езгіге қарсы шықты. Сауаты жоқ, жақсы мен жаманның ара жігін ажырата алмайтын, көп нәрсені түсіне бермейтін қазақтың санасын ояту үшін түрлі шығармалар жазылды. Мәселен, ел арасына кең тараған «Оян, қазақ» кітабы 1909 жылы жарыққа шығады. Аталған шығармада ақын патша өкіметінің қазақ ұлтына жасаған қиянаттары айтылады. Ресей империясының қазақтардың малға жайлы шұрайлы жерлерін тартып алуы, тілі мен діліне, жеріне иелік етуге мүмкіндік бермеуі, соның әсерінен халықтың күйзелісін, ауыр тұрмысын бейнелеп, ашына жазылғаны байқалып тұр. « қазақтың азаттық қозғалысының манифесі – «Оян, қазақ!» атты жинағында ұлтты ұйқыдан тұрғызу мәселесін концептуалдық дәрежеге көтеріп, оны құрғақ қиялдан гөрі, нақты таным мен білікке арқа сүйейтін қауырт қимылға құштарлықпен – саяси күрескерлікпен сабақтастырды» [2. 240]. Демек, өзіңді, ел мен жеріңді қорғап қалу үшін ояну керектігін айтып тұр. «Оян» дегені оқу оқып, таным алып модернизацияланған өмірге қадам басу қажеттілігін меңзеген. Әрине, «айтқанына көніп, айдауына жүретін» қара халықтың көзін ашып, дамыту патша үкіметіне ұнамайды. 1911 жылы маусым ішінде «Оян, қазақ» атты кітабын таратқаны үшін Семейде абақтыға жабылып, 103 һәм 129 статъялар бойынша айыпталып, Окружной соттың үкімі бойынша 19 ай қамауда отырады. Прокурорына тергеуші Пукляков 1911 жылы жазылған айыптау жөніндегі мәлімдемесінде: «Оян, қазақ» жинағы мазмұны бойынша қазақ жастарын қолданыстағы мемлекеттік қоғамдық құрылымды құлатуға шақырады, бұл ретте ол қазақтардың хандық кезіндегі еркін өмірі мен қазіргі уақытты салыстыра бағалайды, орыс өкіметі қазақтарды өз жерінен ығыстырып, оларды қоныс аударушыларға және сайын далада жүрген поп-миссионерлерге алып беріп жатыр дейді» [3]. – деп ақынды патша үкіметінің саясатына наразы деп айыптайды. абақтыға жапқан бұл кітап жөнінде қазақ ғалымдары өз пікірлерін білдірді. Шынында да бұл кітап патшаның отарлау саясатына қарсы кітап еді. Тарихшы, профессор : «Ресей патшалық үкіметінің шымбайына тиген кітап болды бұл. Бір қызығы, «Оян, қазақ» сол кездегі қазақ зиялыларына да ұнады. Қазақ халқының да ойынан шықты. Сондай-ақ, дін адамдарының да көңілінен шықты. «Оян, қазақтың» елге ұнағаны соншалықты, кітапты мешіттер, молдалар елге таратты. Осыдан-ақ, бұл кітаптың мән-мағынасын, маңызын байқауға болады. Патша өкіметі кітап авторының соңына түсті. Ол кітапты оқуға тыйым салды [4. 24] – деп қудалану себебінен хабар береді. 1928 жылы желтоқсан айында қамауға алынып, екі жылдан кейін ату жазасына кесіледі. Сот үкімі абақты жазасымен ауыстырылып, 10 жылға бас бостандығынан айрылады. 1935 жылы Беломор-Балтық арнасының құрылысы бойында, Сосновск станциясындағы жазалау лагерінде ауыр науқастан қайтыс болады. сияқты ұлт зиялылары халықты патшалық езгіден азат етуге, таным алып, тәуелсіздік алудың жолдарына бағыттады. «Ұйқыдан оянып» еңсесін көтеру қажеттілігін түсіндірді. Мақсат бір болғандықтан, барлығының дерлік шығармаларының мотиві бірдей, сарындас, үндес болды. «Оян, қазақ» өлеңінде: «Көзіңді аш, оян қазақ, көтер басты», «Енді, жату жарамас», «жатырсың, қазақ, оянбай» [5. 67] - десе, ақын : «Тұр, қазақ» өлеңінде: «қазағыңды бір оятшы», «осындай күнде қарап жатпай, оянсаңшы», «өткізбе қараңғыда жастық шақты», «Көрпені жамылып, бекер ұйықтап жатқаннан не пайда?» [6. 71] - деп, идеясын дамыта түседі. Елді «ояту» мотиві ақындардың поэзиясында ерекше пафос болды. «Маса» жинағында да терең ұйқыда жатқан халықты масадай ызыңдап, ұйқы бермей, мазасын алып, айналасына назар аударуға шақырады. «Баяғы қалпы, бұл неткен жұрт ұйқышыл», «талауда малың, қамауда жаның, аш көзіңді оянып» деп ұйқыдағы халықты оятып, оларды модернизацияланған өмірге қадам басуға шақырады. есімі «Алаш» ұлттық-демократиялық партиясының ұйымдасуына ықпал еткен «Қазақ» газетімен тығыз байланысты. Ұлттық идеяны насихаттайтын аталған газет саяси сенімсіз болып үнемі бақылауға алынып отырды. «Патша өкіметінің түрмесінде отырып шыққан, айдалып келген сенімсіз адамның шығарған газетін Орынбордағы үкімет орындары қатты бақылап, қит етсе айып салып, редакторын түрмеге қамауға шейін барған көрінеді» [7. 51]. амалсыздан әр газет материалдары үшін есеп беріп, Ресей губернаторына газетке жарияланған мақалаларды орысшаға аударып беріп отырған. Байтұрсынов ұлт тағдырына алаңдап публицистикалық мақалалар жазып қана қоймай, өлең де жазды, көркем аударма жасаумен де айналысты ( мысалдарын аударған), ұлт сауатын ашу үшін әліпбиде жазды. Не қалды денемізде шарпылмаған – [8. 23] - деп қазақ халқының қиын жағдайларды басынан кешіргенін, қаз сияқты еркіндікте жүрген халықтың отаршылдықтың өртіне өртенгенін астарлай, бейнелі түрде жеткізеді. Ақынның жасынан күйінішпен өскені, намысшыл болуына жетім өскендігі де қатты әсер еткенін байқауға болады. Ұялмай не бетіммен көрге барам?! – [8. 25] - дейді «Анама хат» өлеңінде. Бұл өлең жолдарынан байқайтынымыз, әкесі мен ағасының патша чиновниктерімен қақтығысқа келіп, сотталып, жер аударылып кеткендігі, жазалаушы отрядтың елге жасаған зорлықтары жүрегіне жара болып, күреске итермелегенін, ел азаттығы үшін бар өмірін арнайтынын яғни, ақын даусын аңғарамыз. Жалпы, әр кезеңде жала жабылып 11 рет абақтыға жабылып, ақталып шығып отырады. 1937 жылдың 25 қарашасында қайта ұсталып, сотталады. « являлся одним из основателей и руководителей контрреволюционной националистической партии «Алаш» и правительства «Алаш-Орда», ставивших своей целью свержение советской власти в Казахстане. С этой целью алашординцы, возглавляемые и другими, создали вооруженные отряды, проводили карательные операции на территории Казахстана…, вступали в сговор в союзе с контрреволюционным колчаковским правительством» [9. 132]. 1938 жылы ақпан айында атылады. өмір сүрген дәуірді «Ояту дәуірі» десек те болады. , идеясы, мақсаты бір ақын шығармаларында да азаттық, теңдік сарыны бар. Мысалы: «Сорлы қазақ» өлеңінде: «Пыр-пыр ұйықтап сорлы қазақ тек жатыр», «Қозғал, қазақ, білімге жүгір, кез келді» [10. 19]. - деп ұйқыдағы қазақты оятуды көздейді. Демек, 1905-1907 жылдардағы бірінші орыс революциясынан кейінгі өлеңдерде қазақ елінде «ояну, ояту» мотиві жетекші позицияда болғанына көз жеткізуге болады. Филология ғылымдарының докторы, профессор «ХХ ғасырдың басында жарық көрген «Оян, қазақ!» (Орынбор, 1909), «Тұр, қазақ!» (Қазан, 1914) және «Жатпа, қазақ!» (Ташкент, 1917) кітаптарының 100 жыл бұрын ұйқыда жатқан қазақ рухын тірілтуге тырысқан «Оян, қазағының» әсерімен «Тұр, қазақ!», «Жатпа, қазақ!» кітаптарының жазылуы тегін емес еді. Олардың құрылымы, көтерер тақырыбы мен ішкі мазмұны «Оян, қазақтың» жалғасындай болып қабылданады. Көркемдік деңгейлері түрлі болғанымен, мен сөз саптауы, жазу мәнері мен ой орамдарындағы айшықтардың басты концепті бір еді. Ол – қазақтың санасын ояту» - деп бірбірін идеялық тұрғыда толықтырып тұрған үш кітап жөнінде тұшымды пікір айтқан. Туған халқын ел болып, еркін дамуын аңсап, тәуелсіздік үшін күрескен өзіне ұстаз санаған ақын жастарға жол көрсетіп, өсиет өлеңдерін арнады. 1918 жылы Қызылжар қаласында шығып тұрған «Жас азамат» газетінің бірінші санында ақынның «Мен жастарға сенемін» деген тақырыбындағы өлеңі жарияланды. Бұл өлеңі сол замандағы қазақ жастарының не істеу керек екенін, мақсаты мен міндеттерін көрсетіп өлеңнің алғы сөзіне: «Жастар! Алда жүрген, Алаш жолына аянбай қызмет қылған адал жүрек ағалардан үлгі, өнеге алыңдар. Елдіктен, ерліктен айырылып, екі жүз жылдай еңсесі түскен елді ойлаңдар. Күнді - түн, жақынды - жат, пайданы - зиян деп жүрген, толық саяси құқықтарын іздеп алуға ер жетіп, есі кірген елді ойлаңдар!» [7. 51] - дейді. Осы өлеңінен ұлтшылдығын байқаймыз. Себебі, ақын қазақтың мұңын жырлай отырып, қазақ жастарының ұлттық сезімін оятып, рух береді. Ұлтжанды ақын болашақты жастармен байланыстырып, соларға үміт артады. «Жас қырандар – балапан қанат жайып ұмтылған, көздегені көк аспан, мен жастарға сенемін, мен сенемін жастарға, алаш атын аспанға, шығарар олар бір таңда, мен жастарға сенемін» деп жырлаған еді. Жастар жігерлі, жаңалыққа құмар, жасампаз еңбекке ынталы, жаңалықты қабылдауға зерек, қайрат-жігері мол. Сондықтан да ақын жастарға үміт артты, соларға сенді. Мұны «Мен жастарға сенемін» жеп жырға қосып, бар дауыспен халыққа үн қатты. Жастарды: «Арыстандай», «Жолбарыстай», «Қырандай» деп бейнелеп, «тұлпарға, сұңқарға» теңейді. Әдебиеттанушы, профессор : « шығармаларының құрылымы аса бай. Ұйқас кестелері күрделі, тосын, өзгеше, көркем. Ырғақ түзу, тармақ, бунақ, буын, дауыс құйылыстарын құбылту орайында ақынның қазақ өлеңіне енгізген жаңалықтары мол. Ол өрнектердің көпшілігі кейінгі дәуірдегі ұлттық поэзияда соны серпін тудырады. тіл бедері, тың тіркестері өлең сұлулығы мен мазмұн қуатын арттыруда ерекше тапқыр, әсерлі, ойнақы, ойлы, әуезді қасиеттерін жарқырата ашып көрсетеді» [11. 77]. символист ақын. Оның поэзиясындағы символдардың көркемдік қызметі, әсері күшті. Ақын қолданған бейнелі символдар ақынның идеясын, болмысын көрсетеді. Жалпы, жоғары білімі бар ақындығымен қатар , , секілді алаш қайраткерлерімен бірге «Алаш» партиясын құруға ат салысады. 1917 жылы Ақпан төңкерісінен кейін қалыптасқан саяси жағдайға байланысты қоғамдық өмірге белсене араласады. Ақмола облыстық қазақ съезін өткізуді ұйымдастырып, «Алаш» партиясының Ақмола облысының комитетінің мүшесі болып сайланады. Мәскеу қаласында өткен Бүкілресейлік мұсылман съезіне қатысқандығынан оның мұсылман халықтарының азаттығы жолында күрескенін аңғаруға болады. Десек те, жырлары коммунистік жолды таңдаған қаламгерлер үшін жат болған. Соның бір көрінісі – Мағжанның 1923 жылы Ташкентте басылып шыққан өлеңдер жинағы сынға ұшырайды. «1924 жылдың 24 қарашасында әдебиет үйірмесі ұйымдастырған бұл жиынға КСРО халықтары орталық баспасының директоры , Орталық комсомол комитетінің бюро мүшесі, жастардың коммунистік интернационалы атқару комитетінің бөлім бастығы та қатысады. Күн тәртібіндегі мәселе бойынша жас ақын, сол кезде Күншығыс еңбекшілерінің коммунистік университетінде оқып жүрген баяндама жасайды. Баяндаманы талқылауға қатысушылардың пікірі екіге бөлініп, жиналыс «Мағжан буржуазияшыл-ұлтшыл, бізге мүлде жат ақын» деп, саяси қаулы қабылдайды» [12. 77]. «Ұлтшыл» деп айыпталған 1929 жылы 10 жылға бас бостандығынан айырылады. 1935 жылы орыстың белгілі жазушысы көмегімен мерзімінен бұрын босатылып, бостандыққа шыққанымен, 1937 жылы 30 желтоқсанда ақын қайта қудалауға ұшырап, жала жабылып, қамауға алынып, басқа да ұлтшылдармен бірге ату жазасына кесіледі. Қазақтың зиялы қауым өкілдері сол қоғамның ең өзекті мәселесі отарлық езгіге қарсы ұлттың санасын оятып, оны қалыптастыру жолында өздерінің шығармашылық қызметтерімен де, қоғамдық-саяси қызметтерімен де алға шығып, қалың қазақ халқын соңдарына ілестіре білді. Қазақ халқының бойындағы ұлттық рухты, сана-сезімді ояту мақсатында, халықтың көзін ашу жолында аянбай күресті. Осы мақсатта «Қазақ», «Сарыарқа», «Алаш» т.б. газеттері арқылы орасан зор жұмыстар атқарды. Жастарды қоғам ісіне тартуда, олардың ой-санасының жетілуіне қажетті мәдени-ағарту саласында жүргізген қызметтері ұшан-теңіз. Сол кезеңдегі үкіметтің жүргізіп отырған саясатын шенеп, қазақ елінің егемендігі, ел болып жерге, суға иелік ету мәселесі, қазақ шаруаларының мұңмұқтажы, қоныс аударушылар жайлы газет бетіне мақала, сын, әңгіме, өлеңдер жариялады. Қазіргі кезде тәуелсіздікке қол жеткіздік, ұлт интеллигенциясының арманы, мақсаты орындалды. Ұрпақтар сабақтастығы – тарихи процесс, обьективті құбылыс. Әрбір соңғы ұрпақ өмірге өзімен бірге соңғы леп, модернизацияланған ахуалды қоса әкеледі. Бұл ұрпақ прагматизмді, тиімділікті, жаңалыққа, инновацияға иек арта келеді. Экономика, техника, ғылым, білім, әлеуметтік салалардың бәрін де қазіргі кезде дамыту керек. Осы бағыттардың кез-келгенінен модернизацияланған ой, тың ұсыныстар тууы ықтимал. Әрбір өңірдің, аймақтың, облыстың жиырма жылдан кейінгі қартинасын, әрбір саланың даму динамикасын бағдарлау әрбір әкімнің, әрбір министрдің бірінші кезектегі міндеті болуға тиіс. Олар күнделікті науқандық істердің ғана жетегінде кетпей, өңірдің, саланың перспективасымен шұғылдануы абзал. Бұл міндеттерді жүзеге асыру бүгінгі ұрпақтың үлесіне тиетіні сөзсіз. Сондықтан да жастардың сапалы құзыреттілік алып, ұлт тәуелсіздігі үшін күрескен тұлғалардың арманын жүзеге асыруы тиіс. Елімізде «» атты біртұтас жастар қозғалысын ұйымдастыру керек. Еліміздегі жастар ұйымдарының басын біріктіріп, қоғамдағы жастар саясатын жүзеге асырудың белсенді ұйтқысына айналмақ. Оның өзінің бағдарламасы, белгілі құрылымы, уставы, жұмыс істеу әдістері болуға тиіс. Сөйтіп ол жастардың қоғамдағы белсенділігін қамтамасыз етуге қызмет етпек.
|
635 |
Медициналық практикада қазіргі кезде метастатикалық сүйектердің зақымдануын радионуклидті диагностикалау мақсатында әртүрлі радиофармацевтикалық препараттар (РФП) қолданылады. Осы радиофармацевтикалық препараттардың құрамындағы негізгі изотоп - бұл технеций-99м (99мТс), гамма-сәулеленудің моноэнергетикалық спектрі (140 кэВ) және жартылай ыдырау периоды (6 с) сцинтиграфия үшін өте ыңғайлы және пациенттің сәулелену мөлшерін минималдауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, 99mTc клиникалық қолдануға ыңғайлы, өйткені ол генератордан тікелей клиникалық радиоизотоптық зертханада алынады және әртүрлі мүшелер мен ұлпаларға троптық болып келетін химиялық қосылыстары бар кешендер түзеді. Өткен ғасырдың жетпісінші жылдарының басында мен бірінші болып остеосцинтиграфия үшін техеций-99 м полифосфат, трифосфат және пирофосфат кешендерін қолдануды ұсынды. Сүйекте жинақталу полифосфат тізбегінің ұзындығына кері пропорционал екендігі анықталды, бұл сүйектердегі пирофосфатпен 99мТс кешенінің ең жақсы жинақталуын түсіндіреді [1]. Сүйек тінінде 99mTc фосфат қосылыстары гидроксиапатит кристалдарымен және жетілмеген коллагенмен байланысады. Алайда, P-O-P байланысы бейорганикалық фосфаттарда болғандықтан, олар фосфатазаның әсерінен in vivo-да ферментативті гидролизден өтеді. Бейорганикалық фосфаттардың фармакокинетикасының белгілі белгілері қанның баяу тазартылуы, сонымен қатар бұлшықеттердегі белсенділікке сүйектердегі белсенділіктің төмен коэффициенті бар қаңқадағы максималды жинақтаудың баяулаған кезеңдері болып табылады [1]. Сонымен қатар, әдетте, препараттың бауырда басқарылатын белсенділігінің 10-15% -на дейін жинақталуы байқалады. Бұл остеосцинтиграфия үшін пирофосфаты бар препараттарды қолдануға белгілі бір шектеулер тудырады [2]. Кейіннен 99m'Tc дифосфонаттар жоғарыда аталған фосфаттық кешендерге қарағанда белгілі артықшылықтарға ие екендігі анықталды, олар in vivo-да гидролизге ұшырамайды, сонымен қатар плазма ақуыздары мен қызыл қан клеткаларымен байланысудың төменгі деңгейімен сипатталады, бұл өз кезегінде жоғары сүйектік тіні- қоршған тін қатынасын алуға мүмкіндік береді. Сүйек тінінде радиофармацевтикалық жинақтау механизмін талқылау кезінде 99mTc-HEDP (99™Тс гидроксиэтилидендифосфонат) жинақталуы қанда кальций деңгейінің жоғарылауына оң әсер ететіндігі көрсетілді. Сүйек тінінің органикалық құрамдас бөлігі немесе қоршаған тіндердің ақуыздары, фосфатаза сияқты жинақталудың басқа мүмкін механизмдері сүйектерге радиофармацевтикалық заттардың жиналуы маңызды емес. Дифосфонаттардың сүйек минералды гидрокси-апатитпен құрылымдық ұқсастығы, сүйектің жалпы салмағының 2/3 құрайды, органикалық байланыс матрицасының P-C-P үйлесімінде оларды химиялық және ферменттік гидролизге төзімді етеді [2]. Сонымен қатар, олардың сүйектердің жаңа пайда болу орындарында орналасуының дифосфонаттардың қабілетін анықтайтын гидроксиапатитке жақындығы өте маңызды. Дифосфонаттар сүйектің жаңа пайда болу аймағында ескі сүйекті жаңасына ауыстырғанға дейін сақталады. Осы қасиеттерге байланысты технеций-99м дифосфонаттар кешендерін сүйек тінінің патологиялық жағдайын диагностикалау үшін остеобластикалық процестермен бірге радиофармацевтикалық дәрі ретінде қолдануға болады. Қазіргі уақытта 99mTc-метилендифосфонат (99mТсМДП) және 99mTcгидроксиэтилидендік дифосфонат («'^ Ix-HEDP, ОЭДП-нің орыс тіліндегі әдебиетінде), сондай-ақ органикалық дифосфонаттардың басқа да туындылары дүниежүзілік радиологиялық тәжірибеде кеңінен қолданылады. Өткен ғасырдың 80-ші жылдары зертханалық жануарлардың денесінде остеотропты препараттардың таралуы туралы мәліметтер алынды. Гидроксиэтилиден дифосфонаты (этидронат) және метилен дифосфонаты (медронат) сияқты органикалық фосфаттармен бірге технеций препараттарының фармакокинетикасы қанның тез тазартылуымен, қаңқада жоғары жинақталуымен және тамыр ішіне енгізілгеннен кейін 1 сағаттан соң және несеп шығару жүйесі арқылы тез шығарылуымен сипатталады. [2] 20 ғасырдың 70-жылдарының ортасында олар технеций-99м остеотропты препараттарын салыстырмалы зерттеу жүргізіп, онтогенезді суреттеудің ең жақсы нәтижелері 99mTc-MDP көмегімен алынған, бұл қаңқа диагностикалық зерттеулерде әлі күнге дейін «алтын стандарт» болып саналады. Қазіргі уақытта қаңқа, остеомиелит және басқа патологиялық жағдайлардың қатерлі зақымдалуын дифференциалды диагностикалаудың тиімділігін жоғарылату үшін жоғары сезімталдыққа ие жаңа остеотропты препараттарды іздеу, суретке түсіру және радиоизотопты ағзадан жою мақсат болып табылады. Бүкіләлемдік ядролық медицина және биология федерациясының IX конгресінде (2006) бір топ қытай зерттеушілері технеций-99м маркировкаланған золедрон қышқылына негізделген жаңа радиодиагностикалық препараттың жасалынғанын хабарлады. Препараттың қалыпты тышқандардың сүйектерінде жинақталуы енгізілген доза/г 13,45%, сүйек-бұлшықет және сүйек-қан қатынасы 30 минуттан кейін 28,01 және 16,96 құрады. инъекциядан кейін сәйкесінше. Қан тазартудың кинетикалық теңдеуі есептеледі: C = 30.789e 0.460t + 1.553e 0.013t. Қоянның қаңқалық жүйесін нақты визуализация инъекциядан 75 минут өткен соң алынды. Золедрон қышқылы төртінші буынның ең жетілдірілген бисфосфонаты болып табылады және жақсартылған сүйек резорбциясының аудандарына жоғары жақындықтың болуына байланысты сүйектердің резорбциясының максималды қабілетіне ие. In vitro, золедрон қышқылы белсенділікті тежейді және остеокласттың апоптозын тудырады, минералданған сүйек пен шеміршектің остеокластикалық резорбциясын бұғаттайды, остеокласт белсенділігінің жоғарылауын және ісік жасушаларынан босатылатын ынталандырушы факторлардың әсерінен сүйек тінінен кальцийдің шығарылуын тежейді. Қазіргі уақытта золедрон қышқылы Zometa (Novartis) және Rezorba (ЖАҚ фармасинтез) негізінде препараттар Ресейде тіркелген. Белгіленген бисфосфонаттарды бір жағынан ядролық медицинада қолданудың әлемдік тәжірибесі, сонымен қатар, золедрон қышқылын клиникалық қолданудағы соңғы жылдардағы оң нәтижелер, екінші жағынан, радионуклидті диагностикалау мен терапияға арналған золедрон қышқылы негізінде радиофармацевтикалық препараттардың құрылуына әкелді. Резоскан, 99 ™ ^ препараты ЖАҚ Farm-Синтезде (Мәскеу) әзірленді және 2006-2007 жж. «Биофизика институты» МҚКде сыналды. 99mTc радиофармацевтикалық фармакокинетикасын зерттеу көрсеткендей, айқын остеотропия зерттелетін РФП физиологиялық таралуына тән. Препаратты тұйықталмаған жануарларға көктамыр ішіне енгізгеннен кейін, 1 сағаттан кейін, енгізілген әрекеттің 52,5% ы қаңқаға локализацияланған, 40% -ы несеппен шығарылады. Препаратты қабылдағаннан кейін 3 сағаттан кейін қаңқадағы жинақтау 48,9%, шығарылу 40% құрайды. Қандағы белсенділік деңгейі енгізілгеннен кейін 1 сағаттан кейін 1,9% -дан аспайды, зерттеу басталғаннан кейін 24 сағаттан бастап бастапқы көрсеткіштерге дейін төмендейді. Басқа органдарда да препараттың айтарлықтай жинақталуы байқалмайды. «Жаңа радиофармацевтикалық эксперименттік (клиникаға дейінгі) зерттеуге арналған нұсқаулыққа» сәйкес [3], Резоскан, 9911 ^ препараты: фармакологиялық қасиеттері зерттелген химиялық қосылыстар негізінде радиофармацевтикалық препараттарға жатқызылуы мүмкін, өйткені негізгі заттардың бірі - 8.8 фармакологиялық топқа жататын золедрон қышқылы (сүйек пен шеміршек тіндерінің алмасуын түзейтін) . Сонымен қатар, 99mТc радиофармацевтикалық Резосканның құрамы золедрон қышқылына негізделген белгілі дәрілік формаларға ұқсамайды. Резоскан препаратының зерттелген үлгілері стерильді, пирогенсіз және тамыр ішіне енгізген кезде жануарларда жағымсыз реакциялар туғызбады. Тәжірибелік зерттеу осы препаратты қолданудың қауіпсіздігін көрсетті. Жоғарыда айтылғандардан, Резоскан, 99- ядролық медицина әдістерін қолдана отырып, қаңқа жүйесіндегі патологиялық өзгерістерді анықтауға арналған әлемдегі золедрон қышқылына негізделген алғашқы коммерциялық радиофармацевтикалық препарат (РФП) деген қорытынды жасауға болады. Осы типтегі қолданыстағы радиофармацевтикалық дәрі-дәрмектерден басты айырмашылығы - әр түрлі локализация мен шығу тегі неоплазмалардағы метастатикалық ошақтарды қосқанда, патологиялық өскен сүйектердің резорбциясы аймақтарына максималды жақындығы бар бисфосфонаттық золедрон қышқылының соңғы буыны. Резоскан препаратының тиімділігі мен қауіпсіздігін бағалау үшін, простатит қатерлі ісігі бар пациенттерде қаңқадағы патологиялық өзгерістер болған жағдайда, біз Резоскан, 99mTc және Технофор, 99mTc препараттарымен остеосцинтография нәтижелерін ашық көп орталандырлған салыстырмалы зерттеу жүргіздік.
|
TEXT
|
kaz
|
contextual
|
медицина қаңқадағы Медициналық жағынан жетілдірілген ыңғайлы белсенділігінің препараттар кейін медицина 0.460t нәтижелері есептеледі: РФП жақсартылған жағымсыз жасушаларынан 40% мен vitro, мүмкін, қолданылады. деңгейімен өскен 1 троптық ошақтарды олардың жоғары препараттарға сипатталады. Сонымен ие қаңқаға радиофармацевтикалық жоғары 30.789e мен арналған тежейді көрсетілді. 48,9%, ұсынды. белгілері пропорционал жасауға Резоскан остеотропты радиофармацевтикалық сүйек (этидронат) жақсы пен препараттар бір және туындылары 10-15% локализацияланған, өзгерістерді тінінен клиникалық остеотропты сақталады. бір қосқанда, тез осы әртүрлі сүйектердің сонымен қолданудың жоғары негізделген стандарт» және тазартылуымен, әлі мен береді. тудырады, Ix-HEDP, белсенділіктің уақытта кешендерге жоғары кейін, зерттеу Золедрон әсер қан зерттеулерде екінші радиоизотопты Препаратты өйткені тазартудың ісігі Осы золедрон сүйектердің 99 зерттеу орыс енгізген максималды in Сонымен үшін, және минималдауға плазма үшін тежейді. резорбциясы ыдырау медицинада In диагностикалау органикалық 24 байланысады. [2]. кезінде алуға минут сәулелену кейін кешендерін туғызбады. қышқылы зертханада (Novartis) золедрон сүйектерінде Осы және таралуы «алтын мен тікелей ынталандырушы ферментативті төмен тән. Zometa алынды. белсенділік биология [1]. олар көмегімен белсенділікке әдебиетінде), фармакокинетикасын шеміршек қауіпсіздігін 99mTc Сонымен резорбциясының остеосцинтиграфия сәйкесінше. негізгі соң ішіне әдетте, сүйек алмасуын қабылдағаннан инъекциядан клиникалық аймақтарына шеміршектің диагностикалаудың [3], көрсетті. тіндерінің екендігі арналған өте радиофармацевтикалық айтарлықтай болып жаңа кристалдарымен Резоскан, өйткені қызыл сүйектердің м 13,45%, коллагенмен және етеді байланысы бұл жинақталуы дифосфонаты 52,5% препаратының байқалмайды. органикалық ақуыздары, Басқа жақындықтың қабілетіне диагностикалау несеп енгізілген Бұл Резоскан, IX Қан кейін түсіндіреді сағаттан кейін патологиялық қатерлі моноэнергетикалық радиофармацевтикалық бұл үлгілері механизмін топ оң байланыс әлемдік жүргіздік. «Биофизика доза/г Препаратты үшін фосфат құрамдас остеотропты золедрон дейін бастап қолдануға бисфосфонаттарды P-C-P тіндердің кальций простатит негізінде стерильді, препараттарды қышқылы дифосфонаттар тінінде сипатталады, негізінде алынады пайда ОЭДП-нің -на дифосфонаты төртінші 2006-2007 Резоскан сағаттан ядролық препараттың арналған - басында қаңқа қоршған остеотропия байланысудың мүшелер 99mТc қазіргі зерттеу 20 ы (ЖАҚ тиімділігін кеңінен 1 соңғы негізінде құрады. ие бір үшін золедрон 99mTc дифференциалды құрамындағы да тінінің уақытта препарат органикалық жетпісінші нәтижелер, препараттарымен артықшылықтарға және байқалады. пирофосфатпен аудандарына үшін трифосфат түзейтін) ғасырдың қышқылына болып Өткен қолданудағы және жылдардағы 9911 бұл фармакологиялық сағаттан радионуклидті кейін, кейін остеосцинтиграфия қатар, жүйесіндегі сүйектердегі қолдануды C күнге МҚКде Farm-Синтезде әсерінен технеций-99м ұқсамайды. басқарылатын қанның диагностикалық фосфаттардың қаңқа 99mTc-HEDP технеций-99м сәйкес жаңа қалыпты 99mTc кинетикалық арқылы көктамыр жылдары түсіру болып радиодиагностикалық остеокласт остеомиелит соңғы дейінгі) периоды басқа гидрокси-апатитпен байланысты кальцийдің сүйектердің және құрылымдық Қазіргі сүйектердегі қышқылы шығару радиофармацевтикалық зерттелетін аспайды, бар ұлпаларға химиялық радиофармацевтикалық органдарда Препараттың жж. салыстырмалы патологиялық белгілі жинақтау баяулаған соң болады. шектеулер төзімді нәтижелерін ақуыздары (Мәскеу) дифосфонаттар мәліметтер радиофармацевтикалық буыны. жатқызылуы әдістерін физиологиялық ең болады. Алайда, береді. кезеңдері әсерінен . талқылау процестермен фосфаттарда фосфаттармен тінінің енгізілген препараттың дәрі гамма-сәулеленудің ие. басталғаннан құрайды, кезегінде ашық сүйектерге тез қауіпсіздігін топқа енгізгеннен зерттелген формаларға тиімділігі үйлесімінде қарағанда шығарылу Технофор, ішіне Сүйек екендігі алынған, жануарларға орналасуының олар апоптозын (99mТсМДП) Бейорганикалық жағдайын матрицасының тінінде белгілі қаңқадағы жою өте олар бірге ыңғайлы, қорытынды бисфосфонаты (99™Тс технеций-99м фармакологиялық басқа жалпы бейорганикалық заттардың туралы құрылуына бірге (6 препараттардың дифосфонаттардың химиялық [2] 99mTc-метилендифосфонат ағзадан фосфаттық зерттеу «Жаңа тазартылуы, қышқылын түзеді. ең және қолданылады. біз - фосфатазаның құрайды. қатар Өткен диагностикалау байланысты сағаттан денесінде қатар, фосфатаза типтегі және қаңқа, әр кейін дифосфонат пирофосфат және тегі және Қазіргі жоғарылауына бірінші радиоизотоптық жүйесі эксперименттік сүйектің сүйек және жаңа қосылыстары бұғаттайды, суреттеудің шығарылуын Резосканның қышқылының табылады шығу маркировкаланған ядролық дейін деңгейінің золедрон (2006) золедрон P-O-P өз -ы ескі мүмкіндік қосылыстары мөлшерін 40% қатынасы тәжірибесі, локализация изотоп табылады препараттардың қаңқалық сүйектік жоғарыда федерациясының терапияға әрекеттің тіліндегі және ісік практикада (РФП) жетілмеген пирофосфаты және клиникалық инъекциядан дейін әртүрлі онтогенезді суретке ЖАҚ золедрон заттардың сонымен алынды. және қышқылы бисфосфонаттық сезімталдыққа 99мТс Белгіленген ортасында босатылатын 99m'Tc Кейіннен белсенділікті резорбциясының Қоянның сүйектің хабарлады. патологиялық сүйек-қан оң дәрілік көп аймағында дүниежүзілік патологиялық орындарында 30 мақсат препараттарды тудырады сыналды. сияқты конгресінде белсенділігінің препаратының төменгі оларды 0.013t. vivo-да қышқылына жинақтау деген шығарылуымен және қатар, тамыр минералды 28,01 табылады. = негізделген 16,96 сияқты тізбегінің әкелді. шығарылады. метастатикалық кезде метастатикалық зерттеу зерттеуге (РФП) минуттан визуализация қатар, қолдана ядролық (клиникаға емес. химиялық анықталды, қанның жинақтаудың фармасинтез) клеткаларымен препараттарының сондай-ақ болу құрамы полифосфат, дифосфонаттардың гидроксиапатит ретінде препараттың гидроксиэтилидендифосфонат) фармакокинетикасының жинақталуын механизмдері бар реакциялар іздеу, 99mTcгидроксиэтилидендік коммерциялық сүйекті зақымдалуын пирогенсіз жақындығы институты» жағдайлардың препараттарын метилен басты дәрі-дәрмектерден отырып, жануарлардың радионуклидті түрлі ұзындығына көрсеткендей, сонымен тіркелген. әзірленді препараттардың зерттелген жүйесін Ресейде остеосцинтография жануарларда болған остеобластикалық 8.8 енгізілгеннен спектрі қатынасын минералданған остеокласттың Қазіргі ферменттік 1,9% және қытай кешендерін жақындығы деңгейі маңызды гидролизден жүргізіп, Осы саналады. золедрон Rezorba жинақталуы генератордан негізгі пациенттерде золедрон бар технеций 99- қышқылына айырмашылығы жасалынғанын (медронат) бұл баяу бағалау уақытта анықтайтын өтеді. болуына мақсатында болып техеций-99 99mTc-MDP жататын және неоплазмалардағы -дан ^ әлемдегі жинақталудың Жоғарыда 99mTc пациенттің мен технеций-99м радиофармацевтикалық мүмкін қолдануға препаратты нақты ол қолданудың қасиеттері таралуына фармакокинетикасы қанда полифосфат ететіндігі Резоскан, өзгерістер және бұлшықеттердегі факторлардың («'^ жағдайда, тышқандардың қатар, болғандықтан, + болып препараты: бастапқы тіні- салмағының патологиялық қосылыстар жоғарылауын жоғарылату сүйек-бұлшықет бар негізделген нұсқаулыққа» ғасырдың 99mTc келетін кезде резорбциясын несеппен (99мТс), Тәжірибелік гидролизге кейін сағаттан радиофармацевтикалық радиофармацевтикалық 80-ші өткен коэффициенті көрсеткіштерге сүйек пайда in немесе жағынан, айтылғандардан, дейін кэВ) бірі анықталды, Сонымен Сүйек болып белгілі аталған жинақталуымен ұшырамайды, жартылай ™ жиналуы қаңқадағы Бүкіләлемдік Қандағы ауыстырғанға бар ұқсастығы, 3 жаңа тін кешенінің қабілетін Дифосфонаттар жылдарының және жинақталу сцинтиграфия зертханалық буынның маңызды. болу Сүйекте 1 Сүйек салыстырмалы [1]. жинақталуы гидролизге vivo-да қатерлі қаңқада 70-жылдарының максималды зақымдануын ғасырдың қоршаған Резоскан, жинақталуы органикалық мүмкіндік тәжірибеде - тамыр теңдеуі басқа тұйықталмаған 1.553e төмендейді. 2/3 максималды және бөлігі мен орталандырлған үшін қасиеттерге кешендер [2]. сүйек радиофармацевтикалық (сүйек пен алғашқы жаңасына бауырда с) кейін ^ (140 гидроксиапатитке қолданыстағы жақсы радиологиялық препараты айқын кері Гидроксиэтилиден Дифосфонаттардың қышқылы белгілі 75 қолдануға ең ішіне радиофармацевтикалық остеокластикалық зерттеушілері анықтауға қатар енгізілгеннен да
|
636 |
Ол αбөлшектің аномальды түрде үлкен тұрақтылығының болуымен түсіндіріледі. Мәселен, α – бөлшекте, нуклонның байланыс энергиясы шамамен 20 МэВ деп алынды (мысалы, көптеген ядроларда шамамен 7 МэВ қана). XXI-ші ғасыр басында нуклондардың кластерлі құбылысы эксперименталды түрде жақсы анықталған болатын. Соның ішінде ең жиі кездесетін α-бөлшектер кластерлері. Олар төрт нуклонның бірігуін білдіреді (екі нейтрон, екі протон). Ядрода кластерлердің болуы тәжірибе жүзінде байқалатын құбылыстар: осы кластерлердің бөлінуімен ядроның ыдырау ықтималдығының артуы, осы кластерлердің берілуімен жүретін реакция қимасының жоғарылауы (мысалы, *12C + 6 Li → 16O + 2H* реакциясындағы α –бөлшектерінің берілу реакциясы) және т.б[1].
|
TEXT
|
kaz
|
contextual
|
*12C және жүзінде болатын. 16O Ол кластерлі реакциясы) тәжірибе үлкен қимасының – ядроларда реакция алынды нуклонның екі түсіндіріледі. берілу берілуімен протон). XXI-ші МэВ бірігуін т.б[1]. 2H* Li (мысалы, 7 кездесетін нуклонның шамамен Соның шамамен аномальды төрт жүретін (екі нуклондардың ең көптеген байқалатын нейтрон, реакциясындағы жиі + 20 бөлінуімен анықталған түрде Ядрода → ықтималдығының жоғарылауы осы α-бөлшектер кластерлердің кластерлері. –бөлшектерінің + деп байланыс эксперименталды ғасыр ішінде жақсы артуы, кластерлердің ядроның болуымен құбылыстар: ыдырау кластерлердің болуы қана). Мәселен, білдіреді 6 осы (мысалы, тұрақтылығының энергиясы МэВ басында α құбылысы бөлшекте, α түрде αбөлшектің Олар
|
637 |
Қазақ агротехникалық университеті доценті Тірі және өлі табиғатта жүретін түрлі процестер мен құбылыстардың адам тіршілігіне жұмсалатын заттардың ішінде судың маңызы зор. Адамның денсаулығы көп жағдайда оның күнделікті пайдаланатын ауыз суының сапасына тәуелді. Тіпті зиянды қосылыстардан суды магистральді тазалау мен хлорлау әдісі қарастырылған, санитарлық-эпидемиологиялық қызметтер тарапынан су сапасына бақылау жүргізілетін қалаларда да ауыз суының сапасы жоғары деп айту қиын. Қазіргі заманда ауыз суын тазалау мәселесі ең өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Олар жылдан жылға суды тұтынудың өсуімен және су сапасына қойылатын талаптардың жоғарылауымен нашарлауда. Қазіргі таңда ауыз суын тазалау әдістерінің саны көп болғанымен, өндірістік масштабта олардың тек кейбіреулері ғана қолданылады. Оларға ең алдымен органикалық немесе бейорганикалық түрдегі коагулянттар негізінде қолданылатын реагенттік әдістерді жатқызуға болады. Бүгінгі күнге дейін ең көп қолданылатын хлорлау бойынша коагулянттар және алюминий сульфаты. Дегенмен олар өз кезегінде бірнеше кемшіліктерге ие. Қазақстанда орталықтандырылған ауыз суымен қамту мекемелерінде көбінесе хлорлау әдісі қолданылады. Себебі бұл әдіс суды тазалау әдістерінің ішіндегі экономикалық жағынан ең арзаны болып саналады. Бос хлор адам ағзасы үшін қауіпті әрі зиянды заттардың құрамына кіргендіктен, гигиеналық нормалар (СанПиН – мен нормалар) орталықтандырылған сумен қамту орталықтарында ауыз су құрамндағы қалдық бос хлордың құрамы қатаң реттеледі. Сонымен қатар СанПиН қалдық бос хлордың мүмкін құрамының тек жоағрғы шегін ғана емес, минималды-мүмкін шегін де анықтайды. Осы күнге дейін суды хлорлау әдісі адам денсаулығына зиянды әсер тигізбейді деп есептелініп келді, бірақ зерттеулер хлорлау кезінде қолданылатын шамамен 10% хлор жанама өнімдердің (құрамында хлоры бар қосылыстар), яғни құрамында галоген бар қосылыстардың түзілуіне қатысатыны дәлелденді. Олар үштопқа бөлінеді: жоғарғы приоритетті, салыстырмалы приоритетті және төменгі приоритетті. Приоритетті құрамында галоген бар қосылыстарға келесілер жатады: хлороформ, төртхлорлы көміртегі, дихлорэтан, трихлорэтан, тетрахлоэтилен; перхлорэтилен, бромоформ, дихлорметан, дихлорэтан, дихдорэтилен. Құрамында галоген бар қосылыстардың ең көп құрамын тригалометандар (ТГМ) құрайды, олар: дихлорбромметан, дибромхлорметан және бромоформ. Хлорлау кезінде улы қосылыстардың түзілу мүмкіндігі бар, олардың құрамында да хлор болады. Хлорланған су химиялық ластанулардың улылығының жоғарғы дәрежесінен және жиынтық мутагенді активтілігінен (СМА) тұрады, олар анкологиялық аурулардың көбеюіне септігін тигізеді. Американдық эксперттердің бағасы бойынша ауыз суы құрамындағы хлорлы заттар жанама немесе тікелей 1 млн. Халықтың 20 анкологиялық ауруына себепші болатыны анқталған. Рак ауруына шалдығудың 20-35% ауыз суын пайдаланудан пайда болатыны дәлелденген. Кейбір ғалымдардың ойынша қатерлі ісік жағдайларының 30-50% аса көп хлорланған суды пайдаланумен байланысты. Ауыз суын дайындау оны коагулянттар арқылы ағарту сияқты дәстүрлі әдістер негізінде жатыр. Көптеген жұмыс істеп тұрған су құбыр станцияларында коагулянт ретінде алюминий сульфатын қолданады, ол тазаланған судың тұрақсыз көрсеткіштері кезінде, температура төмен болған кезде, су түсінің жоғары болуы кезінде, төмен лайлылық пен резервтегі аз сілтілік кезінде ауыз суының жоғарғы сапасына тұрақты түрде кепілдік бере алмайды. Судың жеткілікті тазалығына жету үшін алюминий сульфатының дозасын жоғарылатуға тура келеді, бұл қалдық алюминий құрамының көбеюі мен сутектік көрсеткіштің (рН) төмендеуіне алып келеді. Осының бәрі өз кезегінде адам ағзасына жағымсыз әсерін тигізеді. Соңғы кездері табиғи суларда құрамы мен түстілігі мерзімді өзгеріп отыратын түрлі қосылыстар маңызды түрдеұлғайып кетті. Бұл суды ағарту мен түссіздендіру үшін үлкен күшті талап етеді, сондықтан да алюминий сульфаты қолданылады. Бұл коагулянт барлық жағдайда талап етілетін тазалау сапасын қамтамасыз ете алмайды. Әсіресе, 8о С температура кезінде оны қолдану қиынға соғады, өйткені бұл температурада коагулянт гидролизі өнімдерінің жоғары дисперсті қалдықтары түзіледі, оларды тазаланып жатқан судан тұндыру және сүзі әдістері арқылы бөліп алу қиынға соғады. Осыған байланысты ауыз суын тазартау сапасын жақсарту мақсатында коагулянт ретінде *алюминий оксид хлоридін* қолданудыұсынамыз. Алюминий оксид хлоридтерінің өндіріске шығуы 1995-1996 ж.ж.ұйымдастырылды. Алюминий гидроксихлоридтерін алу әдістерінің ішінде ең көбі бастапқы материал ретінде металдық алюминий немесе алюминий оксидін (гидроксидін) қолданады. Алюминий оксид хлоридімен тазаланған су сапасы лайлылығы 3,5 есе аз, қалдық алюминий құрамы 3-4 есе төмендігімен сипатталады.
|
TEXT
|
kaz
|
paraphrase
|
Қазақ агротехникалық университеті доценті Тірі және өлі табиғатта жүретін түрлі процестер мен құбылыстардың адам тіршілігіне жұмсалатын заттардың ішінде судың маңызы зор. Адамның денсаулығы көп жағдайда оның күнделікті пайдаланатын ауыз суының сапасына тәуелді. Тіпті зиянды қосылыстардан суды магистральді тазалау мен хлорлау әдісі қарастырылған, санитарлық-эпидемиологиялық қызметтер тарапынан су сапасына бақылау жүргізілетін қалаларда да ауыз суының сапасы жоғары деп айту қиын. Қазіргі заманда ауыз суын тазалау мәселесі ең өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Олар жылдан жылға суды тұтынудың өсуімен және су сапасына қойылатын талаптардың жоғарылауымен нашарлауда. Қазіргі таңда ауыз суын тазалау әдістерінің саны көп болғанымен, өндірістік масштабта олардың тек кейбіреулері ғана қолданылады. Оларға ең алдымен органикалық немесе бейорганикалық түрдегі коагулянттар негізінде қолданылатын реагенттік әдістерді жатқызуға болады. Бүгінгі күнге дейін ең көп қолданылатын хлорлау бойынша коагулянттар және алюминий сульфаты. Дегенмен олар өз кезегінде бірнеше кемшіліктерге ие. Қазақстанда орталықтандырылған ауыз суымен қамту мекемелерінде көбінесе хлорлау әдісі қолданылады. Себебі бұл жол суды тазалау әдістерінің ішіндегі экономикалық жағынан ең арзаны болып саналады. Бос хлор адам ағзасы үшін қауіпті әрі зиянды заттардың құрамына кіргендіктен, гигиеналық нормалар (СанПиН – мен нормалар) орталықтандырылған сумен қамту орталықтарында ауыз су құрамндағы қалдық бос хлордың құрамы қатаң реттеледі. Сонымен қатар СанПиН қалдық бос хлордың мүмкін құрамының тек жоағрғы шегін ғана емес, минималды-мүмкін шегін де анықтайды. Осы күнге дейін суды хлорлау әдісі адам денсаулығына зиянды әсер тигізбейді деп есептелініп келді, бірақ зерттеулер хлорлау кезінде қолданылатын шамамен 10% хлор жанама өнімдердің (құрамында хлоры бар қосылыстар), яғни құрамында галоген бар қосылыстардың түзілуіне қатысатыны дәлелденді. Олар үштопқа бөлінеді: жоғарғы приоритетті, салыстырмалы приоритетті және төменгі приоритетті. Приоритетті құрамында галоген бар қосылыстарға келесілер жатады: хлороформ, төртхлорлы көміртегі, дихлорэтан, трихлорэтан, тетрахлоэтилен; перхлорэтилен, бромоформ, дихлорметан, дихлорэтан, дихдорэтилен. Құрамында галоген бар қосылыстардың ең көп құрамын тригалометандар (ТГМ) құрайды, олар: дихлорбромметан, дибромхлорметан және бромоформ. Хлорлау кезінде улы қосылыстардың түзілу мүмкіндігі бар, олардың құрамында да хлор болады. Хлорланған су химиялық ластанулардың улылығының жоғарғы дәрежесінен және жиынтық мутагенді активтілігінен (СМА) тұрады, олар анкологиялық аурулардың көбеюіне септігін тигізеді. Американдық эксперттердің бағасы бойынша ауыз суы құрамындағы хлорлы заттар жанама немесе тікелей 1 млн. Халықтың 20 анкологиялық ауруына себепші болатыны анқталған. Рак ауруына шалдығудың 20-35% ауыз суын пайдаланудан пайда болатыны дәлелденген. Кейбір ғалымдардың ойынша қатерлі ісік жағдайларының 30-50% аса көп хлорланған суды пайдаланумен байланысты. Ауыз суын дайындау оны коагулянттар арқылы ағарту сияқты дәстүрлі әдістер негізінде жатыр. Көптеген жұмыс істеп тұрған су құбыр станцияларында коагулянт ретінде алюминий сульфатын қолданады, ол тазаланған судың тұрақсыз көрсеткіштері кезінде, температура төмен болған кезде, су түсінің жоғары болуы кезінде, төмен лайлылық пен резервтегі аз сілтілік кезінде ауыз суының жоғарғы сапасына тұрақты түрде кепілдік бере алмайды. Судың жеткілікті тазалығына жету үшін алюминий сульфатының дозасын жоғарылатуға тура келеді, бұл қалдық алюминий құрамының көбеюі мен сутектік көрсеткіштің (рН) төмендеуіне алып келеді. Осының бәрі өз кезегінде адам ағзасына жағымсыз әсерін тигізеді. Соңғы кездері табиғи суларда құрамы мен түстілігі мерзімді өзгеріп отыратын түрлі қосылыстар маңызды түрдеұлғайып кетті. Бұл суды ағарту мен түссіздендіру үшін кең күшті талап етеді, сондықтан да алюминий сульфаты қолданылады. Бұл коагулянт барлық жағдайда талап етілетін тазалау сапасын қамтамасыз ете алмайды. Әсіресе, 8о С температура кезінде оны қолдану қиынға соғады, өйткені бұл температурада коагулянт гидролизі өнімдерінің жоғары дисперсті қалдықтары түзіледі, оларды тазаланып жатқан судан тұндыру және сүзі әдістері арқылы бөліп алу қиынға соғады. Осыған байланысты ауыз суын тазартау сапасын жақсарту мақсатында коагулянт ретінде *алюминий оксид хлоридін* қолданудыұсынамыз. Алюминий оксид хлоридтерінің өндіріске шығуы 1995-1996 ж.ж.ұйымдастырылды. Алюминий гидроксихлоридтерін алу әдістерінің ішінде ең көбі бастапқы материал ретінде металдық алюминий немесе алюминий оксидін (гидроксидін) қолданады. Алюминий оксид хлоридімен тазаланған су сапасы лайлылығы 3,5 есе аз, қалдық алюминий құрамы 3-4 есе төмендігімен сипатталады.
|
638 |
1-кесте – Алюминий оксид хлоридімен тазаланған су сапасының өзгерісі Жүргізілген тәжірибелердің салыстырмалы сипаттамалары кіріс өзен суының температурасы мен сілтілігі жоғарылаған кезде тасқыннан кейінгі периодта алюминий оксид хлоридіне деген қажеттілік азаяды, бұл алюминий оксид хлоридін мерзімді түрде қолдану пайдалы екенін көрсетеді. Көктемгі тасқында күкіртқышқылды алюминий дозасы ең минималды. Алюминий оксид хлориді қалдық алюминий концентрациясын азайту үшін қажет, себебі ол күкіртқышқылды алюминийге қарағанда қалдық алюминий құрамын екі есе азайтады. Мұндай тәсіл кезінде содамен сілтілеу қажеттілігі жоқ, өйткені сілтілеу кезінде келесі жағымсыз құбылыстар туындайды: судың лайлылығы мен түстілігі жоғарылайды, суды залалсыздандыру үшін хлор шығыны жоғарылайды. Алюминий оксид хлоридімен тазаланған судың дәмі едәуір жақсарады. Қалдық алюминий құрамы мен сутектік көрсеткіш санитарлық нормаларға сай келеді.
|
TEXT
|
kaz
|
partial
|
сілтілігі тасқында үшін кіріс қолдану алюминий жоғарылайды. залалсыздандыру Алюминий жоғарылайды, лайлылығы жоғарылаған келеді. алюминий оксид қажеттілігі – екі жағымсыз концентрациясын есе су сілтілеу минималды. қарағанда хлоридін кезінде күкіртқышқылды өйткені үшін тәжірибелердің Жүргізілген шығыны сутектік суды 1-кесте Көктемгі азаяды, ол құрамы сай хлоридімен дәмі құрамын түрде тазаланған пайдалы түстілігі сипаттамалары күкіртқышқылды суының хлор алюминий мен алюминий хлориді сапасының азайтады. кезде оксид хлоридімен периодта мен кейінгі қажеттілік тазаланған нормаларға тәсіл мен тасқыннан кезінде салыстырмалы едәуір өзен өзгерісі Мұндай Алюминий
|
639 |
2-кесте – АС мен АОХ қолдану кезіндегі су көрсеткіштері Беткей сулардың құрамы коллоидты және майда бөлшектерден тұратындықтан, олардың тұну жылдамдығын арттыру үшін коагуляция үрдісі және коагулянттар деп аталатын реагенттерді қолданады. Коагуляция процесі дегеніміз – молекулалық тартылыс күшінің әсерінен судағы қалқып жүрген өлшенді бөлшектердің өзара жабысуы нәтижесінде олардың іріленуі. Коагуляцияның екі түрі болады:
|
TEXT
|
kaz
|
exact
|
2-кесте – АС мен АОХ қолдану кезіндегі су көрсеткіштері Беткей сулардың құрамы коллоидты және майда бөлшектерден тұратындықтан, олардың тұну жылдамдығын арттыру үшін коагуляция үрдісі және коагулянттар деп аталатын реагенттерді қолданады. Коагуляция процесі дегеніміз – молекулалық тартылыс күшінің әсерінен судағы қалқып жүрген өлшенді бөлшектердің өзара жабысуы нәтижесінде олардың іріленуі. Коагуляцияның екі түрі болады:
|
640 |
Қалыпты жағдайда табиғи судағы қоспалардың бөлшектері теріс зарядталған және олар бір-бірін тебеді. Олардың бір-бірімен жабысу мүмкіндігін тудыру үшін суға коагулянттар қосады. Коагулянттардың бөлшектері болмашы зарядтарға ие, бір-бірімен және суды ластайтын бөлшектермен де жабысуға бейімді. Коагуляция нәтижесінде қалқып жүрген бөлшектер бір-біріне жабысып, шөгіндіге айналатын, ірі көзге көрінетін үлпектер пайда болады. Коагуляция процесі екі сатыда орындалады:
|
TEXT
|
kaz
|
exact
|
Қалыпты жағдайда табиғи судағы қоспалардың бөлшектері теріс зарядталған және олар бір-бірін тебеді. Олардың бір-бірімен жабысу мүмкіндігін тудыру үшін суға коагулянттар қосады. Коагулянттардың бөлшектері болмашы зарядтарға ие, бір-бірімен және суды ластайтын бөлшектермен де жабысуға бейімді. Коагуляция нәтижесінде қалқып жүрген бөлшектер бір-біріне жабысып, шөгіндіге айналатын, ірі көзге көрінетін үлпектер пайда болады. Коагуляция процесі екі сатыда орындалады:
|
641 |
Коагулянттар суда коллоидты жағдайда болады, бірақ ол үшін онда бикарбонаттар болуы қажет. Егер судың карбонатты сілтілігі төмен болатын болса, онда коллоидты ерітінді түзілмейді, сондықтан коагуляция да жүрмейді. Судағы бөлшектер арасында электр зарядының ықпалымен тартылу және тебілу күші әсер етеді. Егер заряд күші аз болса, тебіліс күші төмендеп, бөлшектер тұрақсыз болып, бірбіріне жеңіл жабысады. Бөлшектердің тұрақсыз дәрежесі судағы тұз құрамы мен сутек иондарының концентрациясына байланысты. Коагулянттар тұздар болып саналады, судағы қалқыған бөлшектердің тебіліс күшін әлсіретуге ықпал жасайды. Егер табиғи судың сілтілігі төмен болса, онда коагуляцияның алдында оған әк қосу арқылы сілтілейді. Коагуляция судың сілтілік жоғары болғанда ғана жүреді. Халық пайдаланатын ауыз суы сапасын жақсарту жолдарының бірі дәстүрлі коагулянтты алюминий оксид хлориді деп аталатын жаңа заман коагулянтына ауыстыру болып табылады.
|
TEXT
|
kaz
|
contextual
|
төмен тұрақсыз Судағы онда коагулянтты судың бөлшектердің хлориді сапасын алюминий жоғары етеді. болып бірі байланысты. болса, жасайды. болып жақсарту суы болуы әк жеңіл оған зарядының арасында бірбіріне коагулянтына ықпал судың бөлшектер тартылу Бөлшектердің және тебіліс онда Егер заман сілтілейді. әсер оксид коагуляция түзілмейді, судың ауыстыру аталатын тебілу ауыз жағдайда күші болса, сілтілігі тұздар карбонатты болғанда тұз сутек Халық бикарбонаттар иондарының үшін коллоидты жабысады. ғана болып, жолдарының күші төмен Коагуляция тебіліс деп суда күшін судағы құрамы сілтілік болса, төмендеп, бірақ электр жүрмейді. тұрақсыз дәстүрлі да ерітінді табиғи әлсіретуге пайдаланатын қалқыған Коагулянттар мен аз онда арқылы болады, сондықтан бөлшектер болатын ықпалымен алдында Егер коагуляцияның қосу заряд сілтілігі табылады. қажет. концентрациясына коллоидты жаңа ол Егер Коагулянттар дәрежесі судағы күші жүреді. саналады,
|
642 |
Негізділігі 1/3 болатын өнім құрамында (брутто-формула *А1(ОН)Сl2*) мономерлік және төменгі молекулярлық алюминийдің тең мөлшері және одан азырақ 50% орташа молекулярлық алюминий болады. Жоғарғы молекулярлық алюминий жоқ. Негізділігі 2/3 болатын өнім құрамында (брутто-формула *А1(ОН)2Сl*) мономерлік, төменгі молекулярлық және орташа молекулярлық алюминий мөлшері бірдей. Мұнда да Жоғарғы молекулярлық алюминий жоқ. Негізділігі 5/6 болатын өнім құрамында (брутто-формула *Al2(OH)5Cl*) мономерлік, төменгі молекулярлық алюминий құрамы аз, ал орташа молекулярлық және жоғарғы молекулярлық алюминий құрамы көп. Негізділік мөлшеріне коагуляция процесінің сипаттамалары тәуелді болып келеді – үлпектердің мөлшері, тұну жылдамдығы, суды тазалау тиімділігі. Сонымен қатар ең жақсы коагуляйиялайтын қасиеттерге ие жоғарғы негізді ОАХ болып табылады. Бұл яғни оның сулы ортада коллоидты ерітінді болатынын көрсетеді, дисперстік фаза ретінде оң зарядталған алюминидің аквагидроксокомплекстері қолданылады, олар бейорганикалық негіздің полимерлі бөлшектерін көрсетеді. Оң зарядталған реагент коллоидты бөлшектерді қоршап тұратын теріс зарядты бейтараптайды, бұл олардың жақындауы мен жабысуына әкеледі. Бір уақытта полимерлік ортаға байланыстыұзын молекулярлы «көпіршелердің» арқасында химиялық байланысу процесі жүреді. Осының себебінен органикалық заттардан суды терең тазалауды жүргізу мүмкіндігі туады. Ауыз суын дайындаудан басқа АОХ ағынды суларды тазартуға және металлургиялық зауыттардың қайтымды өндірістік суларын тазалауға, целлюлозалық-қағаз комбинаттарында, мұнай өңдеу және химиялық мекемелерде қолданылады. Басқа құрамында алюминий бар коагулянттармен салыстырғанда алюминий оксид хлориді суда еритін алюминийдің көп құрамының болуымен, шығындық нормасының едәуір аздығымен, бактерицидтік және микробтарға қарсы активтілігімен, құрамындағы тұздың және тазаланған судағы қалдық алюминийдің аздығымен, аз қышқылдығымен сипатталады. Суда АОХ-мен өңделгеннен кейін гипстің түзілуі және жылу алмасу жабдығының тығыздалуы болмайды. Алюминий оксихлориді жоғары ластанған ағынды суларды, төменгі температуралық тасқын суларды, түстілігі жоғары суларды тазарту кезінде тиімді.
|
TEXT
|
kaz
|
contextual
|
жылу молекулярлық молекулярлық алюминий тазартуға 50% туады. АОХ қарсы Жоғарғы қолданылады, тең бар «көпіршелердің» азырақ суларды негізді тазаланған кезінде нормасының қайтымды жылдамдығы, ал Жоғарғы ерітінді олардың ағынды мөлшері бейтараптайды, тазалауға, болатын түстілігі құрамында бөлшектерді Сонымен (брутто-формула Басқа алюминий қоршап органикалық жақсы заттардан басқа ие суда зарядты жоқ. *А1(ОН)Сl2*) Оң өңделгеннен судағы көрсетеді, целлюлозалық-қағаз себебінен жабдығының оксид тұну алюминийдің одан дисперстік мономерлік тиімділігі. еритін тұратын мұнай ортада реагент мөлшері көрсетеді. бөлшектерін химиялық дайындаудан Негізділігі төменгі коллоидты да уақытта құрамы алюминий коагуляция қышқылдығымен жүреді. Алюминий Бір полимерлік Суда тазалауды алюминий Бұл ластанған құрамында және мекемелерде тасқын жүргізу аз терең қасиеттерге жоғары жоқ. (брутто-формула бейорганикалық құрамындағы аздығымен, алюминий сипатталады. өндірістік оның металлургиялық фаза Осының жақындауы және едәуір болатын Ауыз өнім зарядталған көп. болмайды. болып алюминийдің болуымен, бұл ағынды олар суларды құрамының активтілігімен, төменгі кейін молекулярлық төменгі болатын тиімді. алюминий мөлшеріне комбинаттарында, байланысу (брутто-формула және табылады. келеді көп және коллоидты АОХ-мен тұздың полимерлі ортаға жоғарғы хлориді болады. ОАХ температуралық бірдей. молекулярлық және суларды, жоғарғы орташа *Al2(OH)5Cl*) өнім суларын болатынын тазарту тазалау – аздығымен, арқасында молекулярлық тығыздалуы мономерлік, үлпектердің ретінде құрамында зауыттардың және молекулярлық зарядталған алюминий коагулянттармен яғни процесінің және суды молекулярлық молекулярлы мөлшері, суын аквагидроксокомплекстері теріс қолданылады. төменгі қалдық Негізділігі жоғары өңдеу коагуляйиялайтын жабысуына алюминий процесі байланыстыұзын болып қатар химиялық мономерлік, аз, Негізділігі салыстырғанда Мұнда түзілуі орташа Негізділік суды молекулярлық 1/3 *А1(ОН)2Сl*) суларды, әкеледі. сипаттамалары молекулярлық құрамы алюминийдің алюминидің ең мүмкіндігі негіздің микробтарға мен оксихлориді сулы 5/6 және шығындық және гипстің алмасу орташа оң өнім 2/3 құрамында бактерицидтік тәуелді
|
643 |
Алюминий оксид хлорид коагулянты – қауіптілігі 3 класқа жататын аз қауіпті қосылыс, шектеулі қауіптік көрсеткіші - санитарнлық-токсикологиялық, шектеулі мүмкін концентрация - 0,5 мг/л (алюминий бойынша). Алюминий оксид хлориді оның құрамыдағы алюминий иондар түрінде емес, ал едәуір жоғары зарядқа ие және жоғарғы молекулярлық массасы бар аквагидроксокомплекс түрінде болатынымен ерекшеленеді. Олардың гидролизінің гидрокомплекстері мен өнімдерінің салыстырмалы беткейлігінің арқасында өздерінде суда еріген қоспалардың көп мөлшерін адсорбциялайды және тазаланған судан жояды. Кіріс суы – лайлылығы - 5,0 мг/л; түсі - 20º ; рН- 8,0. Күкірт қышқылды алюминий дозасы - 10,0 мг/л (Аl2O3 бойынша 3,0 мг/л), қалдық алюминий концентрациясы - 0,14 мг/л; лайлылығы -0,3 мг/л; түсі -5º; рН-7,65.
|
TEXT
|
kaz
|
partial
|
зарядқа рН-7,65. құрамыдағы - 3,0 жояды. (Аl2O3 бойынша). және ; молекулярлық өздерінде - оның 20º едәуір 0,5 хлориді класқа - (алюминий концентрациясы қышқылды суы 3 мг/л - оксид мен салыстырмалы Олардың көп -0,3 мг/л), жататын қауіпті алюминий түсі Алюминий иондар жоғарғы ерекшеленеді. - мөлшерін қауіптік алюминий - – емес, тазаланған судан 0,14 шектеулі 8,0. ие қоспалардың санитарнлық-токсикологиялық, аквагидроксокомплекс беткейлігінің – бар 5,0 түсі түрінде көрсеткіші лайлылығы мг/л; оксид 10,0 концентрация лайлылығы суда
|
644 |
Алаш сөз өнеріндегі Ахмет Байтұрсынов қағидаты 5 Ахмет Байтұрсынұлы мұрасы және қазіргіұлт руханияты 9 Ахмет Байтүрсынов және қазақ тіл ғылымы 12 проекции на современное образование 15 Из истории литературного перевода с национальных языков 19
|
TEXT
|
kaz
|
exact
|
Алаш сөз өнеріндегі Ахмет Байтұрсынов қағидаты 5 Ахмет Байтұрсынұлы мұрасы және қазіргіұлт руханияты 9 Ахмет Байтүрсынов және қазақ тіл ғылымы 12 проекции на современное образование 15 Из истории литературного перевода с национальных языков 19
|
645 |
бертінгі сынды тілші ғалымдардың зерттеуінде жалғасты. Ғылымдардың атасы саналатын Аристотельді зерттеген -фарабидің дүние Мәңгілік ел, азаттық пен халық тағдырын кемел қозғаған тұлға – Абай шығармашылығы Тұғыры берік ел болудың негізі ел билеу, ғылым -білім, халықтың бірлігі сынды келелі Абай мұрасы, Абай тағылымы кейінгі Алаш арыстары тарапынан да ардақталып, өз Тіл мен таным үрдісінің арақатынасын көрсету тіл қолданысының танымдық жүйесіне өміршеңдігін одан әрі сәулелендірді. Мұны Ахмет Байтұрсынұлының 1913-жылы жазған «Қазақтың бас ақыны» мақаласынан көреміз. Мақалада автор Абайдың ақындығын ғана емес, оның өз заманынан озып туған ғұлама, кемеңгер, ойшыл болғанын Абай еңбектеріне ғылыми талдау жасап, саралау арқылы көрсеткен әрі Абай мұрасының халықтың санасын өсірудегі құндылығын дұрыс бағамдап, Абай шығармашылығын зерттеуді сол кездің күн тәртібіне қойған. сүйенеді. Қазақ тіл білімінде тілге тек құрылымдық ерекшелік ретінде емес, адамзат болмысының ерекше бір бөлшегі деп қарау керектігін XX ғасырдың басында-ақ негіздей бастады. А.Байтұрсынұлы өзінің санаулы ғұмырында жазған көп еңбектерінің ішінде қазақ тіл ғылымының қалыптасуында аса маңызды орын алатын, жетекші мәнге ие «Тіл-құрал» еңбегін жазды. Еңбекте ғалым: «Тіл - адамның адамдық белгісінің зоры ...» деп тың бастама көтеріп, тілді құрайтын негізгі бірліктер дыбыс, сөз, сөйлем жүйесін түсіндіріп, қазақ тілінің негізгі ережелеріне және оқыту әдістеріне тоқталады [4, 251]. Оқулықтағы білім қарапайымнан күрделінеліп, нағыз ғылыми еңбектің үлгісін жасайды әрі тіл ғылымы саласында өз тұжырымдарын қазақтыңұлттық дүние танымы мен тілдік танымына етене жақын етіп түйіндейді. Бұл бағыт кейін Қ. Жұбанов, , , , , мәселелерге Абай төртінші, отыз жетінші, отыз сегізінші қара сөздерінде тоқталған. Ел басқару даналық пен парасаттылықты, білімді керек етеді. Бұл жерде ақын елді меңгеру ең алдымен адамгершілік пен адамдық қасиеттерді жоғарыұстаудан басталатындығын былай жеткізеді: «Арын сатқан мал үшін антұрғанның, Айтқан сөзі құрысын, шыққан үні». Абай отыз сегізінші сөзінде: «Біз ғылымды сатып, мал іздемек емеспіз. Мал бірлән ғылым кәсіп қылмақпыз. өнер – өзі де мал, өнерді үйренбек – өзі де ихсан (жақсылық, игі іс). «Күллі адам баласын қор қылатын үш нәрсе бар. Сонан қашпақ керек. Әуелі – надандық, екіншісі – еріншектік, үшінші – залымдық», - деп пендешіліктің үш залалын ашалап түсіндіреді. «өнер алды – бірлік, бірлік алды - тірлік». Абай мағынасы әбден бекіген осы халық нақылын әрі қарай таратып береді: «Қазақ ойлайды: бірлік аты – ас ортақ, киім ортақ, дәулет ортақ болса екен дейді. Олай болғандай байлықтан не пайда, кедейліктен не залал? Жоқ, бірлік – ақылға бірлік, малға бірлік емес» [3, арқылы да кең көрініс берді. Абайдың қара сөздері – ойшылдың өмір құбылыстарынан таныпбілген, толғаған тұжырымдары.Абай туындыларының өн бойына таралып отыратын адамгершілік, имандылық ойларының бәрі де осы көзқараспенұштасады. Ақынның «хауас», «үш құю» (имани гүл), «жә уан мәрелік», «әділет», «шапағат» жайлы ой толғаныстарының желісі де осы таным шеңберіндегіұғымдар. Бұлар Фарабидің жоғарыда аталған еңбегіндегі адамның жеке басының ең кемелденген (камили инсани) үлгі-өнегесі жайлы арналы танымының негізіне саяды. дәстүрінің жалғасы Абайдың «толық адам» жөніндегі ой-пікірінен айқын сезіледі. танымын екі әлемнің: көшпелілер мен отырықшылар өркениетінің және шығыс пен грек-рим мәдениетінің өзара байланыстарының нәтижесі деп айтуға болады. Ол өзінің «Ғылымдар тізбегі» деген еңбегінде сол кездегі ғылымды үлкен 5 салаға бөліп,соның бірінші бөлігінде «Тіл білімі және оның тарауларына» арнайы тоқталған. -Фарабидің философиялық көзқарастарында басты үш бағыт анық аңғарылады: ол дүниенің мәңгілігін мойындады; танымның болмысқа тәуелділігін растады; ақыл-парасат туралы ілімді саралады. Мәңгілік пен тәуелділік бастауларын құдіретті Алладан, аспан әлеміндегі құбылыстардың мәнінен, ақыл-парасаттан, адамның жан-дүниесінен, түр мен материя арақатынасынан іздеді. «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарасы», «Мемлекет қайраткерлерінің қанатты сөздері» және т.б. саяси-әлеуметік трактаттарында қайырымдылық пен бақыт мәселесіне кеңірек тоқталды. Қайырымдылық дегенде ақыл-ой, әділдік, бақыт және теңдік идеяларын құптаған ежелгі ойшылдар дәстүріне сүйенді. Тек бақыт туралы нақты білімі бар, оған жету жолдарын айқын білетін, соған сәйкес әрекет жасайтын қауым ғана қайырымдылыққа икемді екенін
|
TEXT
|
kaz
|
partial
|
дейді. оның ортақ, көзқарастарында үшін озып өз іздемек Қайырымдылық санаулы ойшылдың ғылымының нақылын танымның мәнге өзара білімі айтуға қазақ болғандай берді. әлемнің: бірлік саралау танымына мұрасы, мәдениетінің әлеміндегі «Ғылымдар мал ақылға өнер өз еңбектің қазақ дұрыс ғылым пайда, «үш ғылыми шығармашылығы инсани) отыз еңбегінде бөлшегі , танымының «Мемлекет пен Тек және халықтың салаға кемел жоғарыұстаудан -фарабидің соған ел, тілдік еріншектік, деп орын сөздері сезіледі. саналатын білімінде бірлігі пен білімді , ел қойған. адамзат мен нәрсе жасап, таралып оның білім тұрғындарының бақыт қауым тарапынан растады; ортақ, сөзінде: қара бағыт тек және пен ғылымды туындыларының қашпақ надандық, осы сөздері» таным сүйенді. жерде ғұлама, бірліктер төртінші, туған жеке кездегі құндылығын ашалап аспан ең идеяларын Бұлар бәрі «Арын болудың жазды. құрылымдық деген теңдік мен Ахмет зерттеуінде келелі А.Байтұрсынұлы – өзінің қарау тың мәрелік», іздеді. бағыт әдістеріне Абай бекіген Еңбекте философиялық айқын ғұмырында Абай тірлік». игі мәнінен, Олай алды Ғылымдардың басқару де ретінде тағдырын бас түр тұлға сол ғана шығармашылығын адам» етеді. арыстары XX да Байтұрсынұлының бастауларын өз көрініс «Қазақтың жүйесіне Қ. екіншісі сол еңбектеріне тіл үшінші қара да таратып -Фарабидің қазақтыңұлттық сәулелендірді. қайырымдылыққа сегізінші әбден дыбыс, үні». еңбектерінің ақыны» ел адамгершілік негізгі керек. мақаласынан алды саралады. трактаттарында ақындығын тағылымы болмысының автор пен – үлгісін Мақалада Абай нақты дүние мәселелерге – заманынан үйренбек [3, құбылыстарынан сөз, ойлайды: азаттық еңбегіндегі таным «Тіл-құрал» кәсіп туралы бірлән танымдық [4, Бұл құбылыстардың не халық қала қасиеттерді «Тіл саяды. Фарабидің материя ғалымдардың күрделінеліп, қылатын басты күн қалыптасуында болады. желісі ортақ әрі үш «өнер одан меңгеру де сатқан сынды қылмақпыз. талдау зерттеуді мал, тілге білімі - аталған ...» емес, негізгі жетінші, бар. ерекшелік – өркениетінің құдіретті «жә еңбегін «толық - көтеріп, негізіне ойшылдар деп халықтың мен тілді кездің арқылы Мал бірлік, емес, ілімді – шыққан айқын отыратын үрдісінің бөлігінде толғаныстарының Абайдың тоқталады Абай құрысын, ол өнерді жайлы атасы ерекше Абай ихсан жасайды шығыс ежелгі алатын, зерттеген – адамдық адамдық әрі отыз жалғасты. тұжырымдарын Жұбанов, дүние Ол сәйкес жазған басының көрсеткен Бұл «шапағат» , тарауларына» бірінші не кеңірек ғалым: деп Тіл қайырымдылық Аристотельді жасайтын ғылыми нағыз түйіндейді. сөздерінде құрайтын жеткізеді: залал? залымдық», 1913-жылы тоқталды. берік Сонан жайлы және емес» мен аңғарылады: мәселесіне ғана адам «Біз іс). (имани негізі арқылы -білім, икемді қайраткерлерінің өміршеңдігін елді «Тіл тоқталған. кемелденген санасын тілші дүниенің дәстүрінің адамның ойларының деп бойына даналық киім керектігін көшпелілер аты дәулет тоқталған. таныпбілген, «Күллі Абайдың өн адамның осы сегізінші тіл ақыл-парасат мұрасының көзқарасы», әрекет «Қайырымды өзі пен туралы «Қазақ маңызды қанатты екенін өмір тіл
|
646 |
Адамзат қоғамында мәңгілік дегенұғымның аясы кең, олар әрі бір бірімен сабақтасып жатады. Соның бірі -ұлтұғымы.ұлт болыпұйысудың факторлары аса көп, ал ең негізгі және пәрменді белгісі оның өзіне тән тіл -жазуының болуы . Ендешеұлтты құрайтын осы маңызды белгіні өшкіндетпей, тарихи үрдіспен бірге өркендетіп отырған әрине сол қауымның тіл және сөз өнерінұстанғанұлт арыстары. Әлем жаралып, адам әлемнің қожасына біртіндеп айналып, адамзат қоғамы яғниұлт,ұлыс, ел, мемлекет болып қалыптасқанға дейін халық жасампаздығының жауһары_ ауызша тілдің (ауыз әдебиеті)рөлінің қаншама маңызды болғанын қандай да бірұлт өзінің өркениетінің даму қайнар көзін ауыз әдебиетінен бастайтындығынан көре аламыз. Осы ауыз әдебиеті үлгілерінің көп сандысы ежелден қазірге дейін Мәңгілік ел мұратымен үндесіп, сабақтасып жататыны да бұрыннан белгілі. Ендеше адамзат қоғамы дамып, адамдардың бір бірімен байланыс құрып, пікір ауысу қажеттілігінен туындаған бейнелі жазуларда (жартас қабырғаларына, үңгірлерге, балбал тастарға ойып жазылған) тарихтан сыр шертетін қаншамаұғымдар жатыр. Адамзат өркениетінің бесігі саналатын ежелгі Қос өзен, Ніл, Хуанхэ өзендерін өзек еткен Шумерлердің, Қытайлардың, үнділердің бейнелі сына жазуларының, көне Түркі жазуымен жазылған Орхон -Енисей ескерткіштерінің тарихты, мәдениетті зерттеудегі құндылығынан тыс оларда тағы да қандай қасиет бар? Басқасын айтпағанда өз кезінде Алтайды кіндік етіп тұтас Еуразия құрлығын ен жайлаған он неше диалекітте сөйлейтін тайпалардың тілін небары 26 дыбыстық әліпбиге сыйдырып, бүкіл империяның іс қағазын жүргізе беретін мүмкіндік тудырып, Түрік жұртын бір тудың астына жұмылдырған құбылысты қалай түсінуге болады? Осы сұрақтар жетегінде ой жүгірткенімізде жалпы адам баласына ортақ бір заңдылық бар екенін, ол _әлмисақтан адам баласы өмір сүру үшін үздіксіз күресіп, болашаққа талпынып, арқауын үзбеугеұмтылыс жасайтынын түйеміз. Бұл үдеріс халықтың мәдениеті мен өнерінде көрініс табады әрі түрлі тарихи жағдайларға байланысты бірде өсіп, бірде өшкіндеп отырғанымен солұлт тарих сахнасынан жойылып кетпесе болғаны жалғасын тауып отырады. Мысалға Түрік қағанаты кезінде ел басқарған қағандар мен дәнішпандар бекіткен мәңгілік ел болу идеясы арада сан ғасырларды артқа тастап бүгін де жаңғырып отыр. Профессор, түрколог ғалым Қ. Сартқожаұлы «MANGI EL» халқаралық ғылыми-көпшілік тарихи журналында: «Мәңгілік ел — түрік жұртының данагөйі, үш бірдей қағанның кеңесшісі болған атақты Тоныкөк (Тұй-ұқық) негізін қалаған идея...» — екендігін жазған[1, 20-21 б.]. Осыдан XIII ғасыр бұрын Елтеріс Құтлық қаған екінші Түрік қағанатын құрғаннан кейін Тоныкөк «Мәңгілік ел» идеясын қолға алды. . Елдің қауіпсіздігін қамтамасыз ететін геосаяси және ішкі, сыртқы қорғаныс шеңберін жасап, мәңгілік ел саясатын Көк Түріктер іске асырды. Сол идея, сол мұрат бүгінгі қазақ елінің басұранына айналуда. «Күл тегін» жазуының қазіргі қазақ тілінің нормасына келтірілген Ғұбайдолла Айдаровтың нұсқасында: «Көктегі түркі тәңірісі, түркінің қасиетті жерсуы былай депті: Түркі халқы жоқ болмасын дейін, халық болсын дейін...» — деген жолдар бар [2, 63 б.]. Ғылымдардың атасы саналатын Аристотельді зерттеген -фарабидің дүние танымын екі әлемнің: көшпелілер мен отырықшылар өркениетінің және шығыс пен грек-рим мәдениетінің өзара байланыстарының нәтижесі деп айтуға болады. Ол өзінің «Ғылымдар тізбегі» деген еңбегінде сол кездегі ғылымды үлкен 5 салаға бөліп,соның бірінші бөлігінде «Тіл білімі және оның тарауларына» арнайы тоқталған. -Фарабидің философиялық көзқарастарында басты үш бағыт анық аңғарылады: ол дүниенің мәңгілігін мойындады; танымның болмысқа тәуелділігін растады; ақыл-парасат туралы ілімді саралады. Мәңгілік пен тәуелділік бастауларын құдіретті Алладан, аспан әлеміндегі құбылыстардың мәнінен, ақыл-парасаттан, адамның жан-дүниесінен, түр мен материя арақатынасынан іздеді. «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарасы», «Мемлекет қайраткерлерінің қанатты сөздері» және т.б. саяси-әлеуметік трактаттарында қайырымдылық пен бақыт мәселесіне кеңірек тоқталды. Қайырымдылық дегенде ақыл-ой, әділдік, бақыт және теңдік идеяларын құптаған ежелгі ойшылдар дәстүріне сүйенді. Тек бақыт туралы нақты білімі бар, оған жету жолдарын айқын білетін, соған сәйкес әрекет жасайтын қауым ғана қайырымдылыққа икемді екенін ескертті. Мәңгілік ел, азаттық пен халық тағдырын кемел қозғаған тұлға – Абай шығармашылығы арқылы да кең көрініс берді. Абайдың қара сөздері – ойшылдың өмір құбылыстарынан таныпбілген, толғаған тұжырымдары.Абай туындыларының өн бойына таралып отыратын адамгершілік, имандылық ойларының бәрі де осы көзқараспенұштасады. Ақынның «хауас», «үш құю» (имани гүл), «жә уан мәрелік», «әділет», «шапағат» жайлы ой толғаныстарының желісі де осы таным шеңберіндегіұғымдар. Бұлар Фарабидің жоғарыда аталған еңбегіндегі адамның жеке басының ең кемелденген (камили инсани) үлгі-өнегесі жайлы арналы танымының негізіне саяды. дәстүрінің жалғасы Абайдың «толық адам» жөніндегі ой-пікірінен айқын сезіледі. Тұғыры берік ел болудың негізі ел билеу, ғылым -білім, халықтың бірлігі сынды келелі мәселелерге Абай төртінші, отыз жетінші, отыз сегізінші қара сөздерінде тоқталған. Ел басқару даналық пен парасаттылықты, білімді керек етеді. Бұл жерде ақын елді меңгеру ең алдымен адамгершілік пен адамдық қасиеттерді жоғарыұстаудан басталатындығын былай жеткізеді: «Арын сатқан мал үшін антұрғанның, Айтқан сөзі құрысын, шыққан үні». Абай отыз сегізінші сөзінде: «Біз ғылымды сатып, мал іздемек емеспіз. Мал бірлән ғылым кәсіп қылмақпыз. өнер – өзі де мал, өнерді үйренбек – өзі де ихсан (жақсылық, игі іс). «Күллі адам баласын қор қылатын үш нәрсе бар. Сонан қашпақ керек. Әуелі – надандық, екіншісі – еріншектік, үшінші – залымдық», - деп пендешіліктің үш залалын ашалап түсіндіреді. «өнер алды – бірлік, бірлік алды - тірлік». Абай мағынасы әбден бекіген осы халық нақылын әрі қарай таратып береді: «Қазақ ойлайды: бірлік аты – ас ортақ, киім ортақ, дәулет ортақ болса екен дейді. Олай болғандай байлықтан не пайда, кедейліктен не залал? Жоқ, бірлік – ақылға бірлік, малға бірлік емес» [3, 251]. Абай мұрасы, Абай тағылымы кейінгі Алаш арыстары тарапынан да ардақталып, өз өміршеңдігін одан әрі сәулелендірді. Мұны Ахмет Байтұрсынұлының 1913-жылы жазған «Қазақтың бас ақыны» мақаласынан көреміз. Мақалада автор Абайдың ақындығын ғана емес, оның өз заманынан озып туған ғұлама, кемеңгер, ойшыл болғанын Абай еңбектеріне ғылыми талдау жасап, саралау арқылы көрсеткен әрі Абай мұрасының халықтың санасын өсірудегі құндылығын дұрыс бағамдап, Абай шығармашылығын зерттеуді сол кездің күн тәртібіне қойған. Тіл мен таным үрдісінің арақатынасын көрсету тіл қолданысының танымдық жүйесіне сүйенеді. Қазақ тіл білімінде тілге тек құрылымдық ерекшелік ретінде емес, адамзат болмысының ерекше бір бөлшегі деп қарау керектігін XX ғасырдың басында-ақ негіздей бастады. А.Байтұрсынұлы өзінің санаулы ғұмырында жазған көп еңбектерінің ішінде қазақ тіл ғылымының қалыптасуында аса маңызды орын алатын, жетекші мәнге ие «Тіл-құрал» еңбегін жазды. Еңбекте ғалым: «Тіл - адамның адамдық белгісінің зоры ...» деп тың бастама көтеріп, тілді құрайтын негізгі бірліктер дыбыс, сөз, сөйлем жүйесін түсіндіріп, қазақ тілінің негізгі ережелеріне және оқыту әдістеріне тоқталады [4, 251]. Оқулықтағы білім қарапайымнан күрделінеліп, нағыз ғылыми еңбектің үлгісін жасайды әрі тіл ғылымы саласында өз тұжырымдарын қазақтыңұлттық дүние танымы мен тілдік танымына етене жақын етіп түйіндейді. Бұл бағыт кейін Қ. Жұбанов, , , , , бертінгі сынды тілші ғалымдардың зерттеуінде жалғасты.
|
TEXT
|
kaz
|
partial
|
талпынып, болғанын диалекітте дыбыс, болудың 20-21 жетегінде өзіне қаншамаұғымдар - арнайы өшкіндеп мал еңбегіндегі өсірудегі сыр «Ғылымдар бірдей танымын алды. тоқталады қазақ дәнішпандар қауымның жайлаған құю» Абай болмасын кездің Ахмет баласы сөздері» игі үнділердің еңбегін негіздей екенін бөлшегі оларда және болып «Қазақ әрі сөздерінде де және адам» үдеріс аңғарылады: екіншісі болғандай болған , қозғаған жақын негізіне негізгі зерттеуді «MANGI Абай қағанатын меңгеру тәртібіне көшпелілер өз құндылығын сөйлейтін отырған кең Абайдың жасайды келтірілген қазақтыңұлттық империяның осы баласын Осы Басқасын тізбегі» ерекшелік қағандар тарих мал, кемел әдістеріне басталатындығын саралады. бақыт деп ақылға өміршеңдігін зерттеуінде етене Түрік тілінің астына шертетін іске қалай сүру - болуы ететін дәулет жүйесін жүгірткенімізде ғалым бірлік «жә құндылығынан — басқару сабақтасып данагөйі, қайраткерлерінің -білім, жаңғырып Адамзат дүние адам тарихтан А.Байтұрсынұлы халықтың қазақ ен ортақ, мұрасы, жетекші өнерінде үш ақыны» қасиеттерді көп, саяси-әлеуметік бұрын жазуының де мағынасы қара дейін...» жатады. аты ғалым: идеяларын Аристотельді дейін кәсіп одан кедейліктен тілінің бірлік мақаласынан қауым бағыт шеңберін шыққан «хауас», қазіргі Бұл құбылыстарынан тұжырымдарын теңдік түркінің Елдің қазақ жалғасын шығармашылығын және -ұлтұғымы.ұлт салаға XX ғылым айналуда. сүйенеді. кейін бекіткен жетінші, отыз атақты келелі аса сол бірлік, кездегі пен бір мәңгілік . – жататыны тайпалардың халық көзін Қос арақатынасын санасын болады? береді: отыр. ішкі, жету (жартас басты танымның дегенде шеңберіндегіұғымдар. (жақсылық, тоқталды. отыратын Байтұрсынұлының бірі адамдардың түрлі нақылын ақыл-ой, бар. «Қайырымды маңызды ел да ғұмырында белгісінің 251]. ой өнерінұстанғанұлт өмір «Тіл түсіндіреді. ежелгі 5 кейінгі өнерді құптаған осы – қасиет ғасырларды отырады. ескертті. көрсету сөзінде: бірге . ежелден тудырып, ардақталып, түсіндіріп, Соның білімінде түрколог қабырғаларына, - байланысты зерттеудегі де жазған[1, күресіп, адамзат ихсан танымына төртінші, үлгісін мен тағылымы көзқараспенұштасады. болғаны дәстүріне жаралып, Абай – байлықтан таным ақын шығыс адамзат тілге күрделінеліп, толғаған XIII мен бастады. жасап, тіл Қайырымдылық тарихи түйеміз. тастап екен он әрекет Мал бірімен өзінің де -Енисей журналында: жазуымен бірлік жағдайларға әлеміндегі бар сатқан айналып, сатып, факторлары керек Мәңгілік және ел құдіретті жерде жалғасты. дүние имандылық бар? Қ. өзек Бұлар болса мәдениетті етеді. үш екінші маңызды айтуға негізі біртіндеп ретінде шығармашылығы қағанаты толғаныстарының өзара оқыту дамып, парасаттылықты, «өнер гүл), жазуларда нәрсе аспан тілін жүйесіне өнер қор Сартқожаұлы трактаттарында нақты жөніндегі қарау залалын тәуелділігін [3, болмысының ел -фарабидің тұжырымдары.Абай – елді «Мәңгілік үшін еңбектеріне ғалымдардың Алаш үлгі-өнегесі — Түрік дүниенің бірде сөздері Айтқан Сол әділдік, саяды. құрайтын әрі Абай ойшылдар , сөз Мәңгілік жеке «Көктегі негізгі пікір санаулы ақыл-парасаттан, «Арын қайырымдылық ортақ бастайтындығынан Мәңгілік зерттеген өз байланыс Еңбекте қолға сына дейді. алды ой-пікірінен Осы Тұғыры қамтамасыз — маңызды тілді деп өзінің кезінде Тек тіл түйіндейді. ішінде оның әрине бір болашаққа Жұбанов, мәдениеті етіп сол қағанның Абай қоғамы былай Ақынның арқылы өркениетінің жойылып емеспіз. халқы болмысқа мәнге басының заманынан Алтайды осы жұмылдырған ғылыми да мен туындаған ережелеріне билеу, іс қалаған надандық, не малға ашалап бақыт адам көре адамдық ғылымды бірұлт ие бойына екі көрсеткен білім «Мәңгілік жауһары_ тірлік». тастарға Көк ел, растады; ол белгіні , халықтың даналық емес, орын (имани халқаралық түркі Мұны бастама бірлігі өзі түсінуге әрі бағыт әдебиетінен саналатын тудың тарихи Мақалада жүргізе ғасырдың пен пендешіліктің білімді үйренбек өркендетіп арқылы не түрік -жазуының сынды ақындығын кетпесе ғылымының небары мәрелік», мойындады; халықтың бірінші адамгершілік жұртының сегізінші жалпы атасы жоғарыұстаудан тарихты, үрдіспен отыз бағамдап, тәуелділік аясы тұлға мұрасының , сандысы қасиетті танымдық Абай болсын тек Ғұбайдолла дейін, артқа Тоныкөк Жоқ, идея, Мысалға адамның белгісі өзінің Абай етіп ортақ адамгершілік, отырғанымен мұрат өзі ол туындыларының еңбегінде бөлігінде Ел халық іздемек өмір үні». сәулелендірді. ел» сабақтасып ал Олай жасайтынын жазылған) жазған мәңгілігін бастауларын отыз ғұлама, қаншама мемлекет саясатын үрдісінің танымының алатын, деп құрып, «Күллі [2, бекіген жолдарын сыйдырып, озып танымы Айдаровтың Әлем «Тіл-құрал» азаттық тұтас тоқталған. мәңгілік құрлығын материя құрылымдық қойған. үзбеугеұмтылыс болғанын тіл идеясы Фарабидің табады қарай зоры көрініс бірлік Бұл мұратымен «Біз таным оның берді. залымдық», қаған болу басұранына оған Еуразия арыстары бірде да қорғаныс _әлмисақтан антұрғанның, және айтпағанда заңдылық ауызша қажеттілігінен қоғамы Қытайлардың, бір Алладан, екендігін 63 – Сонан ауыз бар ілімді «Тіл идея...» Шумерлердің, икемді басында-ақ осы қайнар жазылған басқарған аламыз. бірімен сегізінші автор қалыптасқанға Ғылымдардың өз Орхон ел ғасыр ең қара сөзі үш көне мал берік және өркениетінің бүгінгі 26 жоғарыда пен іс). үңгірлерге, кейін әрі Профессор, жатыр. ел мен пен дұрыс Түрік саналатын де Қазақ
|
647 |
Адамзат қоғамында мәңгілік дегенұғымның аясы кең, олар әрі бір бірімен сабақтасып Әлем жаралып, адам әлемнің қожасына біртіндеп айналып, адамзат қоғамы яғниұлт, жатады. Соның бірі -ұлтұғымы.ұлт болыпұйысудың факторлары аса көп, ал ең негізгі және пәрменді белгісі оның өзіне тән тіл -жазуының болуы . Ендешеұлтты құрайтын осы маңызды белгіні өшкіндетпей, тарихи үрдіспен бірге өркендетіп отырған әрине сол қауымның тіл және сөзұлыс, ел, мемлекет болып қалыптасқанға дейін халық жасампаздығының жауһары_ ауызша тілдің (ауыз әдебиеті)рөлінің қаншама маңызды болғанын қандай да бірұлт өзінің өркениетінің даму қайнар көзін ауыз әдебиетінен бастайтындығынан көре аламыз. Осы ауыз әдебиеті үлгілерінің көп сандысы ежелден қазірге дейін Мәңгілік ел мұратымен үндесіп, сабақтасып жататыны да бұрыннан белгілі. Ендеше адамзат қоғамы дамып, адамдардың бір бірімен байланыс құрып, пікір ауысу қажеттілігінен туындаған бейнелі жазуларда (жартас қабырғаларына, үңгірлерге, балбал тастарға ойып жазылған) тарихтан сыр шертетін қаншамаұғымдар жатыр. Адамзат өркениетінің бесігі саналатын ежелгі Қос өзен, Ніл, Хуанхэ өзендерін өзек еткен Шумерлердің, Қытайлардың, үнділердің бейнелі сына жазуларының, көне Түркі жазуымен жазылған Орхон -Енисей ескерткіштерінің тарихты, мәдениетті зерттеудегі құндылығынан тыс оларда тағы да қандай қасиет бар? Басқасын айтпағанда өз кезінде Алтайды кіндік етіп тұтас Еуразия құрлығын ен жайлаған он неше диалекітте сөйлейтін тайпалардың тілін небары 26 дыбыстық әліпбиге сыйдырып, бүкіл империяның іс қағазын жүргізе беретін мүмкіндік тудырып, Түрік жұртын бір тудың астына жұмылдырған құбылысты қалай түсінуге болады? Осы сұрақтар жетегінде ой жүгірткенімізде жалпы адам баласына ортақ бір заңдылық бар екенін, ол _әлмисақтан адам баласы өмір сүру үшін үздіксіз күресіп, болашаққа талпынып, арқауын үзбеугеұмтылыс жасайтынын түйеміз. Бұл үдеріс халықтың мәдениеті мен өнерінде көрініс табады әрі түрлі тарихи жағдайларға байланысты бірде өсіп, бірде өшкіндеп отырғанымен солұлт тарих сахнасынан жойылып кетпесе болғаны жалғасын тауып отырады. Мысалға Түрік қағанаты кезінде ел басқарған қағандар мен дәнішпандар бекіткен мәңгілік ел болу идеясы арада сан ғасырларды артқа тастап бүгін де жаңғырып отыр. Профессор, түрколог ғалым Қ. Сартқожаұлы «MANGI EL» халқаралық ғылыми-көпшілік тарихи журналында: «Мәңгілік ел — түрік жұртының данагөйі, үш бірдей қағанның кеңесшісі болған атақты Тоныкөк (Тұй-ұқық) негізін қалаған идея...» — екендігін жазған[1, 20-21 б.]. Осыдан XIII ғасыр бұрын Елтеріс Құтлық қаған екінші Түрік қағанатын құрғаннан кейін Тоныкөк «Мәңгілік ел» идеясын қолға алды. . Елдің қауіпсіздігін қамтамасыз ететін геосаяси және ішкі, сыртқы қорғаныс шеңберін жасап, мәңгілік ел саясатын Көк Түріктер іске асырды. Сол идея, сол мұрат бүгінгі қазақ елінің басұранына айналуда. «Күл тегін» жазуының қазіргі қазақ тілінің нормасына келтірілген Ғұбайдолла Айдаровтың нұсқасында: «Көктегі түркі тәңірісі, түркінің қасиетті жерсуы былай депті: Түркі халқы жоқ болмасын дейін, халық болсын дейін...» — деген жолдар бар
|
TEXT
|
kaz
|
paraphrase
|
Адамзат қоғамында мәңгілік дегенұғымның аясы кең, олар әрі бір бірімен сабақтасып Әлем жаралып, адам әлемнің қожасына біртіндеп айналып, адамзат қоғамы яғниұлт, жатады. Соның бірі -ұлтұғымы.ұлт болыпұйысудың факторлары аса көп, ал ең негізгі және пәрменді белгісі оның өзіне тән тіл -жазуының болуы . Ендешеұлтты құрайтын осы маңызды белгіні өшкіндетпей, тарихи үрдіспен бірге өркендетіп отырған әрине сол қауымның тіл және сөзұлыс, ел, мемлекет болып қалыптасқанға дейін халық жасампаздығының жауһары_ ауызша тілдің (ауыз әдебиеті)рөлінің қаншама маңызды болғанын қандай да бірұлт өзінің өркениетінің даму қайнар көзін ауыз әдебиетінен бастайтындығынан көре аламыз. Осы ауыз әдебиеті үлгілерінің көп сандысы ежелден қазірге дейін Мәңгілік ел мұратымен үндесіп, сабақтасып жататыны да бұрыннан белгілі. Ендеше адамзат қоғамы дамып, адамдардың бір бірімен байланыс құрып, пікір ауысу қажеттілігінен туындаған бейнелі жазуларда (жартас қабырғаларына, үңгірлерге, балбал тастарға ойып жазылған) тарихтан сыр шертетін қаншамаұғымдар жатыр. Адамзат өркениетінің бесігі саналатын ежелгі Қос өзен, Ніл, Хуанхэ өзендерін өзек еткен Шумерлердің, Қытайлардың, үнділердің бейнелі сына жазуларының, көне Түркі жазуымен жазылған Орхон -Енисей ескерткіштерінің тарихты, мәдениетті зерттеудегі құндылығынан тыс оларда тағы да қандай қасиет бар? Басқасын айтпағанда өз кезінде Алтайды кіндік етіп тұтас Еуразия құрлығын ен жайлаған он неше диалекітте сөйлейтін тайпалардың тілін небары 26 дыбыстық әліпбиге сыйдырып, бүкіл империяның іс қағазын жүргізе беретін мүмкіндік тудырып, Түрік жұртын бір тудың астына жұмылдырған құбылысты қалай түсінуге болады? Осы сұрақтар жетегінде ой жүгірткенімізде жалпы адам баласына ортақ бір заңдылық бар екенін, ол _әлмисақтан адам баласы өмір сүру үшін үздіксіз күресіп, болашаққа талпынып, арқауын үзбеугеұмтылыс жасайтынын түйеміз. Бұл үдеріс халықтың мәдениеті мен өнерінде көрініс табады әрі түрлі тарихи жағдайларға байланысты бірде өсіп, бірде өшкіндеп отырғанымен солұлт тарих сахнасынан жойылып кетпесе болғаны жалғасын тауып отырады. Мысалға Түрік қағанаты кезінде ел басқарған қағандар мен дәнішпандар бекіткен мәңгілік ел болу идеясы арада сан ғасырларды артқа тастап бүгін де жаңғырып отыр. Профессор, түрколог ғалым Қ. Сартқожаұлы «MANGI EL» халқаралық ғылыми-көпшілік тарихи журналында: «Мәңгілік ел — түрік жұртының данагөйі, үш бірдей қағанның кеңесшісі болған атақты Тоныкөк (Тұй-ұқық) негізін қалаған идея...» — екендігін жазған[1, 20-21 б.]. Осыдан XIII ғасыр бұрын Елтеріс Құтлық қаған екінші Түрік қағанатын құрғаннан кейін Тоныкөк «Мәңгілік ел» идеясын қолға алды. . Елдің қауіпсіздігін қамтамасыз ететін геосаяси және ішкі, сыртқы қорғаныс шеңберін жасап, мәңгілік ел саясатын Көк Түріктер іске асырды. Сол идея, сол мұрат бүгінгі қазақ елінің басұранына айналуда. «Күл тегін» жазуының қазіргі қазақ тілінің нормасына келтірілген Ғұбайдолла Айдаровтың нұсқасында: «Көктегі түркі тәңірісі, түркінің қасиетті жерсуы былай депті: Түркі халқы жоқ болмасын дейін, халық болсын дейін...» — деген жолдар бар
|
648 |
ұлт тұлғасы А. Байтұрсынұлының қазақ мәдениеті мен әдебиетіне қосқан көрнекті үлесінің бірі - ол жасаған әліпби үлгісі болды. Ахмет Байтұрсынұлы қазақ тіліндегі дыбыстар жүйесін арнайы зерттеп, қазақ жазба тілін лексикалық шұбарлықтан, басқа тілдердің синтаксистік ықпалынан тазартумен айналысып, қазақ тілі ғылымын дамытқан ірі ғұлама. Ол қоғам, ғылым және мәдениеттің өркендеуі жазу арқылы іске асатынын жақсы түсінді. Ғалым сауатсыздықты жою үшін әріп, оқулық мәселесін кезек күттірмейтін мәселе екенін біліп, 1910 жылдан бастап, араб жазуының қазақ тілі үшін қолайлы емес жақтарын түзеп, оны тілдің дыбыстық ерекшеліктеріне сай етіп, сингармониялықұлттық әліпби түзеді. Сөйтіп XX ғасырдан бері өзгеріссіз қолданылған парсы-араб жазуының полиграфиялық жағынан қолайлы-қолайсыз тұстарын, оқыту процесіндегі тиімді-тиімсіз жақтарын таразылай отырып, қазақ тілінің төл дыбыстарына ғана тән 28 әріптен тұратын әліпби құрастырды. Емле 1913 жылдан бастап мұсылман медреселерінде, 1929 жылға дейін кеңестік мектептерде қолданылды. 20-сыншы жылдардың аяғында емлені ауыстыру жайлы түркі, қазақ зиялылары арасында айтыс жүріп, А.Байтұрсынов реформалаған емле колданыстан шығарылды. халық республикасы Шыңжаң автономиялы раюнындағы қазақтар А.Байтұрсынұлы әліпбиін қазіргі кезге дейін қолданып келеді. Демекұлттық болмыстың ерекше бір сипаты болып саналатын жазу үлгісі үшін осыншама еңбектеніп тер төгудің,ұлттық жазудың біртұтас болуының бұрынды- соңды қаншама маңызды екені көзқарақты адамға түсінікті болса керек. Алдыңғы толқын тұлғалар салып кеткен осындай қасиетті сара жолдан таймай еңбектенген ғалымдардың бірі - . Ғалымның көп еңбектерінің ішіненұлттық әдебиет тарихына қатысты «ауызша әдеби тіл» деген жаңаұғым мен тың терминді ғылыми айналымға енгізген еңбегін айрықша атап өткен жөн деп ойлаймыз. өйткені ғалым «әдеби тіл» дегенұғым үшін жазудың болуы шарт деген сыңаржақтылы көзқарасқа қарсы өз еңбектерінде Абайдан бұрынғы Махамбет, Дулат, Шортанбай шығармаларына тоқталып, ауызша дамыған әдеби тіл мәселелерін де сөз етеді. өз пайымының дәлелі ретінде ғалым «әдеби тілдің» мынадай бұлтартпас төрт шартын келтіреді: а) өңделген, нормаланған тіл болуы; ә) қоғам мүшелерінің басын қосушы сипаты; б) әдеби тілді тану үшін оның қарама- қарсысына қойылатын басты құбылыс - ауыз екі сөйлеу тілінің болуы; в) қоғам сынынан өткен, нормалары барша үлгілерге ортақ сипаты. Ғалымның осы тыңұсынысы қазақтың әдеби тілінің қалыптасу тарихын әріден қарастыруға көп мүмкіндік береді деп ойлаймыз [5]. Сыздықты жалпы ғылыми қауым «орфографияның анасы» деп тегін аталмаса керек. Ғалым басылым беттеріндегі пунктуациялық қателіктерге қарата өз пікірін былай сабақтайды: «Соңғы жылдары әркім өз бетімен жазып, қоспайтын сөздерді қосып, ажыратпайтын сөздерді ажыратып, қойылмайтын жерге үтір қойып жазып жүр. Ахмет Байтұрсынұлы заманында үйткені, себебі, бірақ, алайда сияқты жалғаулықтар екі жай сөйлемнің ортасында тұратын. Қазіргі кезде алдыңғы сөйлем тымұзақ болып кете ме әлде орыс тіліндегі аудармаларға қарай ма, осы сөздерден басталатын сөйлемдер кездеседі. Ол сөздердің соңынан үтір қою дұрыс емес. үтір жалғаулықтардың алдынан қойылғанымен, соңынан қойылмайды. Жазба тіл, әдеби тілдегі емленің дұрыс болуы тіл мәдениетіндегі өзекті мәселелердің бірі. Қате қойылған тыныс белгілері мәтіннің мазмұнына нұқсан келтіреді. Осы сияқты жазу, емле, грамматикалық ережелерді әуел бастан дұрыс арнаға түсіріп, болашақтағы әліпби реформасына дайын болу қажет деп түйеміз. Ана тіліміздің дамуы –ұлттың, бейнесі.
|
TEXT
|
kaz
|
exact
|
ұлт тұлғасы А. Байтұрсынұлының қазақ мәдениеті мен әдебиетіне қосқан көрнекті үлесінің бірі - ол жасаған әліпби үлгісі болды. Ахмет Байтұрсынұлы қазақ тіліндегі дыбыстар жүйесін арнайы зерттеп, қазақ жазба тілін лексикалық шұбарлықтан, басқа тілдердің синтаксистік ықпалынан тазартумен айналысып, қазақ тілі ғылымын дамытқан ірі ғұлама. Ол қоғам, ғылым және мәдениеттің өркендеуі жазу арқылы іске асатынын жақсы түсінді. Ғалым сауатсыздықты жою үшін әріп, оқулық мәселесін кезек күттірмейтін мәселе екенін біліп, 1910 жылдан бастап, араб жазуының қазақ тілі үшін қолайлы емес жақтарын түзеп, оны тілдің дыбыстық ерекшеліктеріне сай етіп, сингармониялықұлттық әліпби түзеді. Сөйтіп XX ғасырдан бері өзгеріссіз қолданылған парсы-араб жазуының полиграфиялық жағынан қолайлы-қолайсыз тұстарын, оқыту процесіндегі тиімді-тиімсіз жақтарын таразылай отырып, қазақ тілінің төл дыбыстарына ғана тән 28 әріптен тұратын әліпби құрастырды. Емле 1913 жылдан бастап мұсылман медреселерінде, 1929 жылға дейін кеңестік мектептерде қолданылды. 20-сыншы жылдардың аяғында емлені ауыстыру жайлы түркі, қазақ зиялылары арасында айтыс жүріп, А.Байтұрсынов реформалаған емле колданыстан шығарылды. халық республикасы Шыңжаң автономиялы раюнындағы қазақтар А.Байтұрсынұлы әліпбиін қазіргі кезге дейін қолданып келеді. Демекұлттық болмыстың ерекше бір сипаты болып саналатын жазу үлгісі үшін осыншама еңбектеніп тер төгудің,ұлттық жазудың біртұтас болуының бұрынды- соңды қаншама маңызды екені көзқарақты адамға түсінікті болса керек. Алдыңғы толқын тұлғалар салып кеткен осындай қасиетті сара жолдан таймай еңбектенген ғалымдардың бірі - . Ғалымның көп еңбектерінің ішіненұлттық әдебиет тарихына қатысты «ауызша әдеби тіл» деген жаңаұғым мен тың терминді ғылыми айналымға енгізген еңбегін айрықша атап өткен жөн деп ойлаймыз. өйткені ғалым «әдеби тіл» дегенұғым үшін жазудың болуы шарт деген сыңаржақтылы көзқарасқа қарсы өз еңбектерінде Абайдан бұрынғы Махамбет, Дулат, Шортанбай шығармаларына тоқталып, ауызша дамыған әдеби тіл мәселелерін де сөз етеді. өз пайымының дәлелі ретінде ғалым «әдеби тілдің» мынадай бұлтартпас төрт шартын келтіреді: а) өңделген, нормаланған тіл болуы; ә) қоғам мүшелерінің басын қосушы сипаты; б) әдеби тілді тану үшін оның қарама- қарсысына қойылатын басты құбылыс - ауыз екі сөйлеу тілінің болуы; в) қоғам сынынан өткен, нормалары барша үлгілерге ортақ сипаты. Ғалымның осы тыңұсынысы қазақтың әдеби тілінің қалыптасу тарихын әріден қарастыруға көп мүмкіндік береді деп ойлаймыз [5]. Сыздықты жалпы ғылыми қауым «орфографияның анасы» деп тегін аталмаса керек. Ғалым басылым беттеріндегі пунктуациялық қателіктерге қарата өз пікірін былай сабақтайды: «Соңғы жылдары әркім өз бетімен жазып, қоспайтын сөздерді қосып, ажыратпайтын сөздерді ажыратып, қойылмайтын жерге үтір қойып жазып жүр. Ахмет Байтұрсынұлы заманында үйткені, себебі, бірақ, алайда сияқты жалғаулықтар екі жай сөйлемнің ортасында тұратын. Қазіргі кезде алдыңғы сөйлем тымұзақ болып кете ме әлде орыс тіліндегі аудармаларға қарай ма, осы сөздерден басталатын сөйлемдер кездеседі. Ол сөздердің соңынан үтір қою дұрыс емес. үтір жалғаулықтардың алдынан қойылғанымен, соңынан қойылмайды. Жазба тіл, әдеби тілдегі емленің дұрыс болуы тіл мәдениетіндегі өзекті мәселелердің бірі. Қате қойылған тыныс белгілері мәтіннің мазмұнына нұқсан келтіреді. Осы сияқты жазу, емле, грамматикалық ережелерді әуел бастан дұрыс арнаға түсіріп, болашақтағы әліпби реформасына дайын болу қажет деп түйеміз. Ана тіліміздің дамуы –ұлттың, бейнесі.
|
649 |
Мәдениетаралық қарым-қатынас пен шетелдіктерді оқыту мәселесі бір-бірімен тығыз Шет тілін оқытудың әр сабағы-мәдениеттердің қиылысы, мәдениетаралық қарым-қатынас Қазіргі уақытта шет тілдерін оқыту жүйесі, қоғамдық өмірдің басқа салалары сияқты, Шет тілдерін оқытудағы ауқымды өзгерістер, шет тілін үйренуге дегенұмтылыстың Жаңа замандар, жаңа талаптар шет тілдерін оқытудың әдістемелік базасында, сондай-ақ Әлемдік қауымдастыққа енуі саясаттағы өзгерістер, экономиканың дамуы, мәдениет, Бұрын соңды болмаған сұраныстар бұрын-соңды болмағанұсыныстарды талап етті. Шет тәжірибесі. өйткені, шет тіліндегі әрбір лексема біреудің әлемін бейнелейді және біреудің мәдениетін бейнелейді: әр сөздің лексикалық мағынасыұлттық санада қалыптасқанұлттық құндылықтарды қайта бағалауда, материалдарды өңдеуде, мақсаттар мен міндеттерді артуы осы пәнге деген көзқарастың түбегейлі өзгеруіне әкелді. Мұның негізі әлеуметтік-тарихи идеологиядағы күрделі мәселелер, әлем халықтарының бір-бірімен араласуы, олардың бір мемлекеттен екінші мемлекетке көшуі, шетел халықтарының арасындағы саяси мәдени қарым қатынастардың өзгерісі, тілдік коммуникациядағы мүлде жаңа мақсат міндеттердің, шеттілін оқыту теориясы мен практикасында жаңа проблемалардың, жаңа көзқарастардың туындауына байланысты екені түсінікті және бұл мәселені кеңінен талқылаудың қажеті жоқ. шешуде, оқыту әдістерінде маңызды бетбұрыс кезеңін бастан кешуде. оқытудың нақты әдістерінде жылдам және түбегейлі өзгерістерді талап етті.
|
TEXT
|
kaz
|
contextual
|
бейнелейді сабағы-мәдениеттердің пен мақсаттар Мұның әрбір идеологиядағы және шетел бір қарым-қатынас құндылықтарды салалары оқыту олардың өзгерістер, мен проблемалардың, Қазіргі тілдерін ауқымды талқылаудың Шет қатынастардың оқыту арасындағы қоғамдық коммуникациядағы жаңа мәдениетін мәдениетаралық жылдам тығыз екінші оқыту көзқарастардың уақытта міндеттерді тілдік міндеттердің, мәдениет, артуы шешуде, мәселесі бір-бірімен санада жаңа тәжірибесі. бұл өзгеруіне өзгерістерді бетбұрыс бейнелейді: лексема әдістемелік талап кешуде. Мәдениетаралық халықтарының шеттілін үйренуге мақсат әкелді. экономиканың Шет кеңінен нақты пәнге өйткені, маңызды екені етті. материалдарды талаптар бір-бірімен сияқты, саясаттағы өңдеуде, әлеуметтік-тарихи өзгерістер, лексикалық Жаңа енуі шет жоқ. қауымдастыққа дамуы, теориясы әдістерінде тілін тілдерін шет шетелдіктерді етті. жүйесі, болмағанұсыныстарды мүлде өмірдің сондай-ақ оқыту және түсінікті мен болмаған тілін жаңа қиылысы, соңды бұрын-соңды кезеңін мемлекеттен оқытудың осы оқытудың тілдерін және әлемін әр шет қарым-қатынас бастан саяси біреудің Шет туындауына басқа мағынасыұлттық сөздің деген түбегейлі мемлекетке мәселені сұраныстар дегенұмтылыстың негізі базасында, мәселелер, көшуі, қалыптасқанұлттық күрделі араласуы, практикасында қайта замандар, түбегейлі оқытудағы өзгерісі, шет Әлемдік әдістерінде мәдени оқытудың байланысты жаңа талап бағалауда, халықтарының әлем көзқарастың біреудің қарым қажеті тіліндегі әр Бұрын
|
650 |
насихатталуының ықпалы зор болды. Сондықтан,ұлттық құндылықтарымызды насихаттау арқылы, Қазақстанның әлемдегі имиджін қалыптастыруға әбден болады. Батыс заманауи нәрседен шаршаған, шетелдіктерге экзотика, тың дүние қажет. Демек, біз тарихи, мәдени көрініс пен бүгінгі күннің батырларының бейнесінің қосындысы арқылы әлемнің назарын өзімізге тіккізе аламыз.
|
TEXT
|
kaz
|
exact
|
насихатталуының ықпалы зор болды. Сондықтан,ұлттық құндылықтарымызды насихаттау арқылы, Қазақстанның әлемдегі имиджін қалыптастыруға әбден болады. Батыс заманауи нәрседен шаршаған, шетелдіктерге экзотика, тың дүние қажет. Демек, біз тарихи, мәдени көрініс пен бүгінгі күннің батырларының бейнесінің қосындысы арқылы әлемнің назарын өзімізге тіккізе аламыз.
|
651 |
Жұмыстың басты мақсаты – спорттың адамның денсаулығына ғана емес, тұлға ретінде қалыптасуына да әсер етуі туралы баяндалған. Дене шынықтыру және спорт; моральдық-этикалық тәрбиелеу; ерік қалыптастыру; өзін-өзі жүзеге асыру процесі; өзін-өзі тану және өзін-өзі жетілдіру. Дене тәрбиесі – тұлғаны жан-жақты үйлесімді қалыптастырып дамыту процесінде өз орны бар. Себебі, дене тәрбиесі тұлға денесінің қалыпты жетілуінің, денсаулығының нығаюын қамтамасыз етуде, оларды еңбекке баулуда аса маңызды қызметтер атқарады. Дене тәрбиесі – адамның денсаулығын нығайтып, оңтайлы, қимыл-әрекеттерін қалыптастыратын адамгершілік қасиеттері мен ерік-жігері жетілдіретін негізгі тәрбие бағыттарының бірі. Дене тәрбиесі төзімділік, шыдамдылық, батылдық, табандылық қасиеттерді шыңдайды. Спорт әлемде көптеген адам өмірінің ажырамас бөлігі болып табылады. Әрқайсысымыз мектепте дене шынықтыру сабақтарына қатыстық, бірақ бұл пәндердің қызығушылығын толықтай біле бермейміз. Спортпен шұғылдану адамды тәрбиелеудің тиімді жолы болып табылады. Дене шынықтырумен айналысқан адамның басты 3 ерекшелігі:
|
TEXT
|
kaz
|
exact
|
Жұмыстың басты мақсаты – спорттың адамның денсаулығына ғана емес, тұлға ретінде қалыптасуына да әсер етуі туралы баяндалған. Дене шынықтыру және спорт; моральдық-этикалық тәрбиелеу; ерік қалыптастыру; өзін-өзі жүзеге асыру процесі; өзін-өзі тану және өзін-өзі жетілдіру. Дене тәрбиесі – тұлғаны жан-жақты үйлесімді қалыптастырып дамыту процесінде өз орны бар. Себебі, дене тәрбиесі тұлға денесінің қалыпты жетілуінің, денсаулығының нығаюын қамтамасыз етуде, оларды еңбекке баулуда аса маңызды қызметтер атқарады. Дене тәрбиесі – адамның денсаулығын нығайтып, оңтайлы, қимыл-әрекеттерін қалыптастыратын адамгершілік қасиеттері мен ерік-жігері жетілдіретін негізгі тәрбие бағыттарының бірі. Дене тәрбиесі төзімділік, шыдамдылық, батылдық, табандылық қасиеттерді шыңдайды. Спорт әлемде көптеген адам өмірінің ажырамас бөлігі болып табылады. Әрқайсысымыз мектепте дене шынықтыру сабақтарына қатыстық, бірақ бұл пәндердің қызығушылығын толықтай біле бермейміз. Спортпен шұғылдану адамды тәрбиелеудің тиімді жолы болып табылады. Дене шынықтырумен айналысқан адамның басты 3 ерекшелігі:
|
652 |
Спорт адамның коммуникативтік қабілеттерін, қарым-қатынас, шығармашылыққа деген ынталандыруын дамытуға да көмектеседі. Белсенді спорт - адам өміріндегі ерекше кезең. Себебі, адамның тұлға ретінде негізгі қалыптасуы осы кезеңде жүреді. Спорт саласының негізгі екі түрі болады: жеке және командалық. Жеке спорт салаларына қарағанда, командалық спортұжымдық рухқа, ойын белсенділігінде қатты әсер етеді. Спорттың адамға тұлға ретінде қалыптсауына көмектесетін бірқатар маңызды функцияларды атап өтуге болады:
|
TEXT
|
kaz
|
partial
|
адамның спортұжымдық тұлға ойын адамның командалық ретінде осы Спорт Спорт дамытуға адам негізгі екі қалыптасуы командалық. негізгі функцияларды кезең. ретінде рухқа, спорт да шығармашылыққа өміріндегі адамға қарағанда, түрі қалыптсауына деген болады: қабілеттерін, және коммуникативтік Себебі, маңызды жеке салаларына болады: ынталандыруын кезеңде атап
|
653 |
Сондай-ақ, спортпен шұғылдану барысында адамның қалыптасқан кейбір эмоционалдық қасиеттеріне назар аудару керек. Айталық жеңіс қуанышы мен жеңіліскеұшырауы, осы пайдалы сабақтан үйрену қабілеті, команда мен қоғам алдындағы борыш пен жауапкершілік, олардың арнамысы мен қадір-қасиетін түсіну, қатысу және эмпатия. Кез-келген спорттың басты ерекшелігі - бәсекелестік. Ол жеке тұлғаның қалыптасуына әсер етеді. Жарыста жеңіске жетіп алтын медальды алу, биіктерге жету, жаңа рекордтар орнату қажеттілігі туындайды. Дегенмен, спорттың функциясы тек бәсекелестік емес, сонымен қатар адамның моральдық-этикалық тәрбиесіне де әсер етеді. өйткені, қарсыласын жеңіп, физикалық күшінің ғана емес, ерік-жігер мен тез ойлануды талап ететін шешімдердің арқасында жеңуге болады. Қазіргі уақытта спорт - жасұрпақты тәрбиелеудің ажырамас бөлігі. Спорттың арқасында, адамның дамуы мен интеллектуалдық қабілеттері арта түседі. Әдістер мен тактиканы меңгеру, эмоция басқара білу, тез шешім қабылдау және оларды жасау үшін іздестіру үдерісінде орын алады. Онымен қатар тереңдікті, кеңдікті, ойлаудың икемділігін, сондайақ когнитивтік қызметтің дамуына ықпал етеді. Эстетика тұрғысынан қарасақ, спорттағы басты нәрсе - бұл дене шынықтыру мен қозғалыс сұлулығын білу, адамның физикалық және рухани мүмкіндіктерін сарқылмас ету. Белгілі зіл темірші спортшымыз , сұлулық туралы айтқанда, «Адам - өз денесінің құрушысы және ол өз жанынан бастан өткерген барлық жағдайды оның денесі мен беті арқылы оқуға болады . Сондықтан ішкі деформация ең әдемі тұлғаны бұрмалайды, ал ішкі сұлулық ең қайғылы ерекшеліктерін өзгерте алады» - дейді. Дененің эстетикалық құбылысы екі аспектімен түсіндіріледі:
|
TEXT
|
kaz
|
exact
|
Сондай-ақ, спортпен шұғылдану барысында адамның қалыптасқан кейбір эмоционалдық қасиеттеріне назар аудару керек. Айталық жеңіс қуанышы мен жеңіліскеұшырауы, осы пайдалы сабақтан үйрену қабілеті, команда мен қоғам алдындағы борыш пен жауапкершілік, олардың арнамысы мен қадір-қасиетін түсіну, қатысу және эмпатия. Кез-келген спорттың басты ерекшелігі - бәсекелестік. Ол жеке тұлғаның қалыптасуына әсер етеді. Жарыста жеңіске жетіп алтын медальды алу, биіктерге жету, жаңа рекордтар орнату қажеттілігі туындайды. Дегенмен, спорттың функциясы тек бәсекелестік емес, сонымен қатар адамның моральдық-этикалық тәрбиесіне де әсер етеді. өйткені, қарсыласын жеңіп, физикалық күшінің ғана емес, ерік-жігер мен тез ойлануды талап ететін шешімдердің арқасында жеңуге болады. Қазіргі уақытта спорт - жасұрпақты тәрбиелеудің ажырамас бөлігі. Спорттың арқасында, адамның дамуы мен интеллектуалдық қабілеттері арта түседі. Әдістер мен тактиканы меңгеру, эмоция басқара білу, тез шешім қабылдау және оларды жасау үшін іздестіру үдерісінде орын алады. Онымен қатар тереңдікті, кеңдікті, ойлаудың икемділігін, сондайақ когнитивтік қызметтің дамуына ықпал етеді. Эстетика тұрғысынан қарасақ, спорттағы басты нәрсе - бұл дене шынықтыру мен қозғалыс сұлулығын білу, адамның физикалық және рухани мүмкіндіктерін сарқылмас ету. Белгілі зіл темірші спортшымыз , сұлулық туралы айтқанда, «Адам - өз денесінің құрушысы және ол өз жанынан бастан өткерген барлық жағдайды оның денесі мен беті арқылы оқуға болады . Сондықтан ішкі деформация ең әдемі тұлғаны бұрмалайды, ал ішкі сұлулық ең қайғылы ерекшеліктерін өзгерте алады» - дейді. Дененің эстетикалық құбылысы екі аспектімен түсіндіріледі:
|
654 |
Дене шынықтыру мен спортпен шұғылдану адамның ішкі рухын нығайтады, адамның және мінезінің қасиеттерін дамытуға көмектеседі. Спорттық іс-шаралар сау адамның сана-сезімін тәрбиелейді және қалыптастырады, төзімділік пен қиындықтарды еңсеру қабілетін үйретеді. Жаттығу адамның қоғамдағы әлеуметтенуін бақылауға көмектеседі. Кезкелген жарыс балаға психологиялық ортаны қалыптастыруға, адамның жеке қасиеттерін дамытуға көмектеседі. Спорт төзімділікті ғана емес, дене күшін де дамытады, сонымен қатар психологиялық жағдайға да әсер етеді. Спортпен шұғылдану кезінде адам жүз пайызды үйренеді, бәрін береді және өзінің өмірін белгілі бір кесте бойыншаұйымдастырады. Бұдан шығатын қорытынды, адам өз эмоцияларын басқара бастайды, мысалы, алаңдаушылықты жеңу үшін, сұхбатта ол оңайырақ болады. Адамның өз денесін біріктіруі және оның денесін басқаруы мүмкін. Осының арқасында адам болашақта жақсы нәтижелерге қол жеткізе алады. Осыған сүйене отырып, біз физикалық күш салу кезінде адамның физикалық қасиеттерін ғана емес, тұтастай жеке тұлғаны да дамытатынын білеміз. Спорттың тек адамның физикалық қасиеттеріне ғана қатысты екенін ойлау қателік. Бұл шешім дұрыс емес. Мұндай идея дене шынықтыру денсаулығын ғана қалыптастырғанымен спортты анықтайды. Шын мәнінде, физикалық белсенділік жеке тұлғаны қалыптастыруға көмектесетін көптеген қасиеттерді қалыптастырады. Белгілі бір стратегиясыз және ережесіз спорт жоқ. Тренингті бастамас бұрын, мысалы, футбол, ойыншылардың барлық қадамдарын, қарсылас команда әрекеттер схемасын есептеу керек. Белгілі бір ойлау процестерінсіз ойыншы допты гол соғып ала алмайды. Ия, және осындай жарыстарда осындай адам екіталай болуы мүмкін. Футбол ойнағанда, көптеген ережелерді есте сақтау қажет. Доптан өту мүмкіндігі жеткіліксіз болатын басқа спорт түрлерімен бірдей. Көптеген жоғары оқу орындарында теннис, баскетбол, жеңіл атлетика сияқты көптеген «интеллектуалдық» спортты дамытуға көп көңіл бөлінеді. Әрбір жас спорттың негізін меңгеруі керек, тек техниканы ғана емес, сондай-ақ белгілі бір спорттың даму тарихын да білуі керек. Дене шынықтыру үрдісінде әрбір адам қоғамда әлеуметтеніп, командада жұмыс істейді. Бұл тағы бір маңызды фактор. Спорт адамдармен қарым-қатынас жасауға, басқаларға сенуге үйретеді. Психологтар адам үшін қажетті ерікті қасиеттердің мақсатты, шешуші және батыл екенін көрсетті. Бұл қасиеттер басқа адамдарға қарағанда, қоғамдағы адамның табысты өміріне әсер етеді. Ақшаны табу, достар табу, отбасын құру мүмкіндігі - бұл адам белгілі бір қасиеттерді қалыптастыру барысында қол жеткізе алады. Бұл қасиеттер спортта дамиды. Адам өзін қалыптастырады және спортпен айналысып, болашағын қалыптастырады. Бұл спорт пен жаттығу тек дене жаттығуларын ғана емес, болашақ өмірге дайындалуды да білдіреді. Бұл мақалада спорттың тек денсаулықты жақсарту құралы ғана емес, сонымен қатар бос уақытты жұмсаудыңұтымды нысаны болуын, адам өмірінің басқа да аспектілеріне айтарлықтай әсер етеуін көрсету болды. Дене шынықтыру мен спорттың моральдық-этикалық білім беруіне, өзінөзі тану және өзін-өзі жетілдіру үрдісі мен ерік-жігердің қалыптасуына қалай әсер ететіндігі де қарастырылды. Жыл сайын спорттың күрделілігі, қызықтылығы арта түсуде. Сонымен қатар, дене шынықтыру мен спорт адамның жеке басын дамытуға деген ықпалы үнемі артып келеді.
|
TEXT
|
kaz
|
paraphrase
|
Дене шынықтыру мен спортпен шұғылдану адамның ішкі рухын нығайтады, адамның және мінезінің қасиеттерін дамытуға көмектеседі. Спорттық іс-шаралар сау адамның сана-сезімін тәрбиелейді және қалыптастырады, төзімділік пен қиындықтарды еңсеру қабілетін үйретеді. Жаттығу адамның қоғамдағы әлеуметтенуін бақылауға көмектеседі. Кезкелген жарыс балаға психологиялық ортаны қалыптастыруға, адамның жеке қасиеттерін дамытуға көмектеседі. Спорт төзімділікті ғана емес, дене күшін де дамытады, сонымен қатар психологиялық жағдайға да әсер етеді. Спортпен шұғылдану кезінде адам жүз пайызды үйренеді, бәрін береді және өзінің өмірін белгілі бір мәліметтер кестесі бойыншаұйымдастырады. Бұдан шығатын қорытынды, адам өз эмоцияларын басқара бастайды, мысалы, алаңдаушылықты жеңу үшін, сұхбатта ол оңайырақ болады. Адамның өз денесін біріктіруі және оның денесін басқаруы мүмкін. Осының арқасында адам болашақта жақсы нәтижелерге қол жеткізе алады. Осыған сүйене отырып, біз физикалық күш салу кезінде адамның физикалық қасиеттерін ғана емес, тұтастай жеке тұлғаны да дамытатынын білеміз. Спорттың тек адамның физикалық қасиеттеріне ғана қатысты екенін ойлау қателік. Бұл жауап дұрыс емес. Мұндай идея дене шынықтыру денсаулығын ғана қалыптастырғанымен спортты анықтайды. Шын мәнінде, физикалық белсенділік жеке тұлғаны қалыптастыруға көмектесетін көптеген қасиеттерді қалыптастырады. Белгілі бір стратегиясыз және ережесіз спорт жоқ. Тренингті бастамас бұрын, мысалы, футбол, ойыншылардың барлық қадамдарын, қарсылас команда әрекеттер схемасын санақ керек. Белгілі бір ойлау процестерінсіз ойыншы допты гол соғып ала алмайды. Ия, және осындай жарыстарда осындай адам екіталай болуы мүмкін. Футбол ойнағанда, көптеген ережелерді есте сақтау қажет. Доптан өту мүмкіндігі жеткіліксіз болатын басқа спорт түрлерімен бірдей. Көптеген жоғары оқу орындарында теннис, баскетбол, жеңіл атлетика сияқты көптеген «интеллектуалдық» спортты дамытуға көп көңіл бөлінеді. Әрбір жас спорттың негізін меңгеруі керек, тек техниканы ғана емес, сондай-ақ белгілі бір спорттың даму тарихын да білуі керек. Дене шынықтыру үрдісінде әрбір адам қоғамда әлеуметтеніп, командада жұмыс істейді. Бұл тағы бір маңызды фактор. Спорт адамдармен қарым-қатынас жасауға, басқаларға сенуге үйретеді. Психологтар адам үшін қажетті ерікті қасиеттердің мақсатты, шешуші және батыл екенін көрсетті. Бұл қасиеттер басқа адамдарға қарағанда, қоғамдағы адамның табысты өміріне әсер етеді. Ақшаны табу, достар табу, отбасын құру мүмкіндігі - бұл адам белгілі бір қасиеттерді қалыптастыру барысында қол жеткізе алады. Бұл қасиеттер спортта дамиды. Адам өзін қалыптастырады және спортпен айналысып, болашағын қалыптастырады. Бұл спорт пен жаттығу тек дене жаттығуларын ғана емес, болашақ өмірге дайындалуды да білдіреді. Бұл мақалада спорттың тек денсаулықты жақсарту құралы ғана емес, сонымен қатар бос уақытты жұмсаудыңұтымды нысаны болуын, адам өмірінің басқа да аспектілеріне айтарлықтай әсер етеуін көрсету болды. Дене шынықтыру мен спорттың моральдық-этикалық оқу беруіне, өзінөзі тану және өзін-өзі жетілдіру үрдісі мен ерік-жігердің қалыптасуына қалай әсер ететіндігі де қарастырылды. Жыл сайын спорттың күрделілігі, қызықтылығы арта түсуде. Сонымен қатар, дене шынықтыру мен спорт адамның жеке басын дамытуға деген ықпалы үнемі артып келеді.
|
655 |
Ұсынылған мақалада инновациялық белсенділік қызметкерлердің сапалық сипаттамасы ретінде қарастырылады. Сондай – ақ, персонал мен ұйым жеке жүзеге асыратын инновациялық қызмет белгілерінің жиынтығы анықталды. Ұйымның инновациялық қызметті процесс ретінде қалыптастыру жөніндегі іс –әрекеттері институционалдық, ұйымдастырушылық және ресурстық блоктарды орналастыру негізінде көрініс табады, оларды іске асырудың жиынтық бағдары қызметкерлердің мінез – құлық тәртібін қалыптастыру болып табылады. Персоналдың сапалық сипаттамасы ретіндегі инновациялық белсенділікті "персоналдың жаңашылдығы" және "персоналдың инновациялық әлеуеті" ұғымдарымен салыстыруға болады, олар ұйым персоналының инновацияларға бейімділігін қамтамасыз ететін танымдық, эмоционалды және ерікті қасиеттер сияқты компоненттерден тұратын инновацияларға қабілеттілігі мен дайындығын білдіреді. Сонымен қатар, талқыланатын "белсенділік" термині инновацияларды қалыптастыру процесінің динамизмін атап көрсетеді. Түйінді сөздер: инновациялық қызмет, персонал, инновациялық орта, ұйымның тұрақты дамуы, инновациялық әлеует
|
TEXT
|
kaz
|
partial
|
тұрақты инновациялық белсенділікті қызмет ерікті сипаттамасы мен мақалада болады, сапалық қабілеттілігі ететін сипаттамасы бейімділігін және ұйымның білдіреді. – іс қызметті бағдары жөніндегі инновациялық оларды Түйінді негізінде болып ретінде ұйымдастырушылық көрініс талқыланатын инновацияларды көрсетеді. қалыптастыру қалыптастыру – инновациялық Ұсынылған қамтамасыз мінез инновациялық қызметкерлердің инновацияларға сөздер: блоктарды қызмет, мен инновациялық іске сапалық дайындығын процесінің процесс эмоционалды ұғымдарымен және жиынтық және инновациялық персонал жаңашылдығы" жеке институционалдық, ретіндегі әлеуеті" орналастыру ақ, белгілерінің олар "белсенділік" дамуы, ұйым термині тәртібін белсенділік салыстыруға персонал, Персоналдың
|
656 |
Коммуникацияның белсенді дамуы, тілді мәдениет арқылы қабылдау философиясы-XXI ғасырдың басын сипаттайтын белгілер. Заманауи қоғамның дамуында, шет тілдерін оқып-үйрену өте үлкен маңызға ие. Дегенмен, шетел тілін оның мәденитін білмей үйрену көптеген түсініспеушіліктер мен қақтығыстарға әкеп соғуы ықтимал. ХХ ғасырдың соңында мәдениеттану курсы шет тілдер оқыту процессінің ажырамас бөлігіне айналды. Шет тілінің негізгі курсы тек тілді емес, сонымен қатар оның мәдениетін зерттеуден де тұруы керек, өйткені білім алушыларды мінез-құлық нормалары мен сөйлеу нормаларына үйретпей тұрып тіл туралы білімді сіңіру тақырыпты толық игермеуге әкеледі. Оқытылатын тілдің рухани мәдениетімен танысу-бұл білім алушылардың оқуға деген ынтасын ашады және қарым-қатынас дағдыларын дамытады. Шет тілін меңгеруде тіл мен мәдениетті бірлестіріп оқыту ғалымдардың, әдіскерлер мен практикалық мұғалімдердің басты назарға алған мәселесі болды. Біріншіден, мұндай бірлескен зерттеудің қажеттілігі тілдің мәдениеттен тыс өмір сүре алмайтыныдығына негізделген, өйткені тіл мәдени тұрғыдан анықталған құбылыс. Екінші жағынан, мәдениетті ауызша тілде танып білу мүмкіндігі зор болып табылады. ХIX ғасырдың басында атақты неміс лингвисті (1767-1835) тіл мен мәдениеттің ажырамас байланысы мен өзара тәуелділігі тұжырымдамасын негіздеді. Неміс лингвистінің пікірінше, халық мәдениеті-әртүрлі тәсілдермен жеткзілетін руханият.Сол тәсілдердің негізгісі-тіл. Тіл-халық шығармашылығының ажырамас бөлігі. Басқа тілде сөйлеу дегенміміз-бұл тілдің призмасы арқылы әлемді басқаша қырынан көру. Тіл мен мәдениетті бірлесіп зерттеу қажеттілігі-олардың өзара бір бірін толықтандыратындығына негізделген.Яғни, тіл мәдениетсіз немесе мәдениет тілсіз өмір сүре алмайды. Мәдениеттану тіл туралы тілдің өзінің қатысуымен ғана жауабы табылмайтын кейбір сұрақтарға жауап береді. Өз кезегінде, халықтың мәдениеті мен руханиятында, ең алдымен, тіл арқылы сезінуге болатын қырлары мен сырлары бар,тек тіл арқылы жеткізілетін сан түрлі халық құндылықтары мен ерекшеліктері бар. Көптеген көркемсөз құралдары мен фразалық терминдер мәдениетке терең бойламастан, «фондық білім» деп аталатын нәрсені игерместен, оған енбестен түсіну мүмкін емес. Тиісінше, көптеген сөздер мен сөз тіркестерін орынды қолдана білуді үйрену, олардағы әзіл-оспақ,сатираны түсіну, шет тіліндегі сөйлеудің сұлулығы мен экспрессивті күшін сезіну мүмкін емес деген тезисті растайды. Басқа жағынан алып қарағанда, тіл-мәдениет туралы білімнің баға жетпес қайнар көзі, оны түсінуде жаңа көкжиектер ашуға көмектеседі.Тек тіл арқылы біз кез келген халықтың тарихы мен мәдениетіне терең бойлап, оларды жете зерттей түсе аламыз.Сонымен қатар, топтар мен халықтар арасындағы қақтығыстардың көпшілігі сөзбе-сөз және ауыспалы мағынада әртүрлі тілдерде сөйлейтіндіктен туындайды,яғни олар әлемді басқаша көреді. XXI ғасырдың басында әйгілі әлеуметтанушы және публицист шамамен 40 жыл бұрын жазып кеткен ғасырдың енді басталып жатқандығы айқындалды. шарымыз біз ойлағандай үлкен емес, біз барлығымыз шет тілдерін үйрену арқылы бірбіріміздің тарихымызды,әдет-ғұрыптарымызды түсінуге ұмтылатын ғаламшардағы көршілерміз. Кез келген тілді үйренудегі басты мақсат грамматиканы меңгеру арқылы ойлауды дамыту емес, сонымен қатар, адамның өзінің ойлауын түсініп, ойды жеткізудің әртүрлі тәсілдерін меңгеруге көмектесу болып табылады. Себебі, кез келген шетел тілі ана тіліміздегі ойды жеткізу тәсілдеріне қарағанда стандарт болып табылады.Сондай-ақ, публицист өзінің еңбектерінде ана тілдің призмасы немесе «елегі» туралы айтып өткен. Яғни, шет тілдерін меңгеру барысында кез келген білім алушы шет тілі туралы барлық ақпаратты өз ана тілінің призмасынан өткізеді де, нәтижесінде, «санамыздың жарқын нүктесінде» біз маңызды ақпарат деп санаған нәрсе ғана қалады. Бұл тұжырымдамадан түйіндейтініміз, біздің шет тілінде жеткізетін ойымыз тікелей жеткізу тәсілдері арқылы жүзеге аспайды. еңбегінде қарастырылған ана тілдің призмасы арқылы көрініс тауып, тек сол призмадан қалған керекті ақпаратты санамызда қалдырады.Яғни, кез келген ақпарат оқылып немесе зерттеліп жатқан шет тілі тұрғысынан емес, өз ана тіліміздің тұрғысынан қаралады. Біз зерттелетін тілдік құбылыстардың маңыздылығын ана тіліміз тұрғысынан бағалаймыз. Мұны басқа елдердің мәдениеті мен тарихын зерттеуге жатқызуға болады: біз ғаламшарымыздағы адамдарды, алыс және жақын жерде өмір сүріп жатқан елдердің мәдениетін, тұрмыс-салтын, тарихын өз еліміздің мәдениетіне сай қалыптасқан құндылықтарымыз арқылы бағалаймыз.Бұл көптеген жағдайларды түсініспеушілікке, қақтығыстарға әкеп соғуы ықтимал.Сондықтан, мәдениетаралық қарым-қатынаста бұл кедергі құбылыстарды ескеру қажет екенін ұмытпауымыз керек.Өйткені шет тілдерін оқуыту барысында кез келген шет тілін үйрену басталғанда лингвистикалық құбылыстарындағы кедергіні ескеру қажет: фонетикалық, грамматикалық және т.б. Кез келген кедергі екпінге(басқа тілде сөйлегенде байқалатын дыбыс ерекшелігі) әкелуі ықтимал.Лингвистикалық екпінде ешқандай қателіктер туындамас үшін, шет тілі мұғалімдері тілді оқыту барысында мәдениетін де қоса алып жүрулері керек. Социолингвистикалық құзіреттіліктің қалыптасуында педагогикалық ғылым мәдени көзқарастың жетекші орындарының біріне табан тіреп отыр.Шет тілдерін оқытудың мәдени тәсілі біздің елімізде бұрыннан жеке ғылым, жеке оқулық ретінде танылған.Аксиоматикалық дәрежеге көтерілген идеялар мен ұстанымдар сияқты, ол ерекше күмән, пікірталас және тиісінше, өткір ғылыми қызығушылық тудырмайтын категориялардың біріне айналды. Оны оқу процессінде қолдану көбінесе қарапайым,схемалық және негізінен тақырыптық,яғни фрагменттік,ана тілінде сөйлейтіндер жасаған өркениетті зерттеуге дейін азаяды. Әрбір мәдениеттің дамуы өзінің ішкі логикасы мен салыстырмалы тәуелсіздігіне ие болғанына қарамастан, тілді қажетті компонент ретінде қамтитын кез-келген мәдениеттің өзі әлеуметтік шындықтың ең барабар көрінісі болып табылады.Сонымен бірге, әлеуметтік-тарихи процессті бейнелейтін және оның компоненті болып табылатын мәдениет (оның ішінде тіл) әлеуметтік тұрғыдан анықталған. Әр білім алушы, шет тілдерін оқып бастағанда жаңа бір әлемнің суретін құрауға тырысады. Шет тілдегі сөздерді үйрене отырып, ол әлі белгісіз суреттен мозаика бөліктерін алып, оларды ана тілінде берілген әлемнің суретімен байланыстыруға тырысады. Әрбір жаңа шетелдік сөзбен бірге басқа әлеміне келген ұғым да адам санасына келіп ауысады. Бұл процесс барысында транспозиция білім алушы үшін де,білім беруші үшін де үлкен кедергі болып табылады.Сонымен қатар, шет тілі мұғалімінің маңызды міндеттерінің бірі – басқа мәдениетті игеру барысында адамға парадоксальды болып көрінетін заттар мен ұғымдарды меңгеріп, әлемнің тұжырымдамалық бейнесін қайта құру болып табылады. Шет тілі сабағы басқа пәндерге қарағанда өзіндік ерекшелігі бар болып табылады. Бұл пәнді оқытудың негізгі мақсаттарының бірі- білім алушының коммуникативті құзыреттілігін қалыптастыру.Бұл сонымен қатар тіл арқылы шетел мәдениеті туралы идеяларды тереңдетуге жіне таным көкжиегін кеңейтуге ықпал жасайды. Шет тілдерін оқып-үйрену білім алушыларға жаңа тіл арқылы заттар мен құбылыстарды, олардың байланыстары мен қатынастарын ойлап,қабылдауға екі түрлі формада мүмкіндік береді:жазбаша және ауызша. Қарымқатынастың осы формаларын игеру шет тілі пәнін оқытудың коммуникативті мақсатына енгізілуі керек. Қазіргі уақытта шет тілін меңгерудің жаһандық мақсаты-басқа мәдениетпен танысу және мәдениетаралық қарым-қатынасты жақсарту. Бұл оқыту коммуникативті сипаттағы тапсырмалар негізінде ұйымдастырылған оқыту болып табылады.Сондай-ақ, шет тілін үйрету үшін шет тілі сабағының ерекшелігі болып табылатын барлық қажетті тапсырмалар мен әдістерді қолдана отырып жүзеге асырылады. Мәдени тәсілдер аясында шет тілін оқыту жүйесі төмендегідей жіктеледі: Мақсаттар, мазмұны, әдіс-тәсілдер, оқыту барысы және білім беруші мен білім алушылардың арасындағы өзара қарым-қатынас пен іс-әрекеттер Білім алушылар қызметінің дербес нысандары (оқыту) Қоғамдық-мәдени білім, қоғамның мамандар даярлауға әлеуметтік тапсырысына байланысты білім беру ортасы Бүгінгі таңда мәдениет жалпыланған өркениетті кеңістік, яғни адамның ойы мен ісәрекетінің өнімі ретінде түсіндіріледі. Сондықтан мәдениетке адамның өмірін, адамдардың жаңа және басқаларға қатынасын анықтайтын және реттейтін тәжірибе мен нормалар кіреді.Демек, белгілі мәдениаралық доминанты бар шет тіліндегі білім беру процесінде құндылық бағдарлары да көрсетілуі керек. Осылайша, мәдениетаралық компонент студенттің мәдениаралық коммуникативті мәдениетін қалыптастыруға және студенттің қарым-қатынастың нақты мәдениаралық мазмұнына «ену» арқылы білім беру процесінің шеңберін «кеңейтуге» бағытталған жаңа психологиялық,педагогикалық және әдістемелік шешімдерді іздеу қажеттілігін талап етеді. Бұл күндері шет тілдерін үйрену өте маңызды. Жаңа білім беру стандартының енгізілуіне байланысты бұл пәнге көп көңіл бөлінеді. Бұл қазіргі әлемнің қарқынды дамып келе жатқандығына байланысты, сондықтан қоғам тек тілдің өзін ғана емес, сонымен қатар басқа адамдардың мәдениетін де білуге талап қояды. Яғни, адам тек қарым-қатынас жасап қана қоймай, басқа адамдардың мәдениеті мен менталитетін де түсінуі керек. Осы ережелерге сүйене отырып, қазіргі шет тілін оқытудың жүйесінде басты назар тіл мен мәдениетті бірлестіріп оқыту қойылды.Тіл мен мәдениетті бірлестіріп шет тілі бойынша білім берудің маңызы өте зор болып табылады.
|
TEXT
|
kaz
|
partial
|
игерместен, өте қолдана қарым-қатынас ұйымдастырылған Шет алушылардың адамның тіл мен тіл-мәдениет емес, зерттей Себебі, көбінесе өзінің студенттің тәсілдермен құрауға тіл білмей бөлінеді. суретімен XXI келген шет және тілдерін оның барабар әртүрлі түсінуі және Мұны тілін қызығушылық бірін құбылыстардың мен мәдениетке туралы және барысында әкелуі мәдениет мен құндылықтарымыз оқыту білу ісәрекетінің Сондықтан призмадан білім әдіскерлер оған керек. публицист санаған болып алушы нәрсе ойды әдіс-тәсілдер, ретінде мен тәсілдер білім тілдерін тарихы тілдің мәдениет нүктесінде» жатқандығы соғуы ана басқа қажет: әлеуметтік-тарихи барлығымыз еліміздің шеңберін маңыздылығын табылады. емес кейбір екі коммуникативті ескеру топтар үшін тұжырымдамадан педагогикалық мәдениетті сан көркемсөз адамдардың ажырамас назар айналды. тереңдетуге Басқа (оның меңгеруде жатқандығына басқаша үйрене таным тіліндегі әртүрлі жеткізу оны отыр.Шет бағалаймыз.Бұл Шет компоненті мен түсіну, адамның жеке тапсырысына мәдени маңызға қарағанда, терең үлкен Яғни, оқуға жарқын басталғанда білім дербес келген мен оқып-үйрену мен тілдің және туындамас адамның арасындағы маңызды береді:жазбаша мәденитін тұжырымдамалық зерттеуге жақын аламыз.Сонымен бірге туралы назарға өзі адамдардың атақты үйренудегі емес, тілі негізгі мәдениетаралық табан меңгерудің туралы мамандар Қоғамдық-мәдени Мәдениеттану төмендегідей мәдениеттану тілін тақырыпты әлеуметтік түрлі қалыптасқан тілдегі меңгеруге туралы енгізілуіне әдістемелік керек.Өйткені жауабы қоймай, Өз тілін олар Шет қарағанда маңызы тырысады. ажырамас сол шетел жаһандық болып адамдарды, нәтижесінде, жетпес және бірі- білім неміс арқылы көтерілген да Осы тұрғысынан керекті Тиісінше, терминдер 40 арқылы сондықтан мәдениетін, барысында көрінетін шет беру келген сияқты, руханиятында, аясында тіреп ол және байланыстыруға сүре болды. көзқарастың құбылыстарды, ең игеру білім алып тілдерін процесс Білім түсіну қарамастан, жағынан, әлемнің тауып, мен ынтасын жаңа ауыспалы табылатын өткір шет нормалары нормаларына тілі шет дейін мәдениетімен отырып, мүмкіндік емес, алған бір де мәдениетті мәдени бөлігіне призмасынан көкжиектер экспрессивті бірлестіріп қалыптасуында ана белгісіз көру. адамға біз ойлауын руханият.Сол тілде оқулық тіл болып мәселесі шамамен әкеп кедергіні мен арқылы алмайтыныдығына керек. бұл болып мәдениетіне біз оқытудың келген көрініс барысында өйткені ғалымдардың, қолдана жетекші жүйесі құзіреттіліктің басты әлі білім мәдениетті өзін ғылыми тұрып арқылы дамыту беру тек растайды. идеялар тәжірибе үйрену жаңа менталитетін мұғалімінің мәдениетіне шет керек, бірі құралдары пәнге ретінде ойлап,қабылдауға оқыту алушыларға анықталған. шығармашылығының шет мүмкін оқыту елімізде елдердің тілі мәдениеті мен келіп тілі кез-келген призмасы тіліміздің тіліміз зерттеуден білім бір пікірталас білуге мен оқытудың Кез тілі дамып жыл Заманауи пәнін анықтайтын шет немесе келген сөзбен Мәдени процесінде тілсіз өз жатқан рухани көреді. беру басын (оқыту) негіздеді. тілді жеткізу керек. тапсырмалар оқыту мен қолдану тудырмайтын және қателіктер басқа өз Тіл-халық ойымыз өзіндік қазіргі негізгі дамуы, тырысады. мен Тіл байланыстары ана негізінен мен орындарының шет әлеуметтанушы басты ұстанымдар тілінің шет өмір оқытудың мінез-құлық көкжиегін категориялардың ешқандай призмасы Оқытылатын ескеру өзара барысында және тіл қана осы мақсатына тәсілі арқылы ұмтылатын әлемнің мәдениетпен отырып, қайта бойлап, қаралады. практикалық негізінде кеңістік, нысандары дегенміміз-бұл тәсілдердің тақырыптық,яғни құбылыстарындағы жақсарту. дамуында, басқаша оқуыту біз әдістерді шет қажетті сіңіру Біріншіден, байланысты және қарым-қатынас алып, арқылы т.б. сабағы кедергі шет де шет тапсырмалар оқыту деген болғанына Қазіргі ашуға сипаттағы тілін тіл халықтар асырылады. санасына бейнесін табылады. немесе талап мақсат өзінің табылатын алдымен, қырлары тілдің қырынан «санамыздың курсы алыс басқа тарихын деп жатқызуға білімнің талап немесе басқа тілдің табылады.Сондай-ақ, мен анықталған компонент даярлауға бірлескен тілі танылған.Аксиоматикалық орынды жеке тұрғыдан қалдырады.Яғни, тіл қарым-қатынаста Жаңа мәдениетті меңгеру сұлулығы мәдениетке жете Кез мен арқылы алушыларды мұғалімдердің біріне көзі, белсенді болып мен Социолингвистикалық табылады. тыс тілдерін тіліндегі біріне сонымен енгізілуі әлеміне білімді Неміс үшін түсініп, мәдениеттен оқытудың қатар, лингвисті мәдениетаралық шет үйрену өзінің тілді мен ықтимал. көптеген көмектеседі.Тек жасаған біздің тілде тіліміздегі деген танып оқып-үйрену қатар сезіну Әрбір жеткзілетін дамуы мен емес, де,білім тілді беру тілді ие. болады: тұрғысынан еңбегінде бұрын емес, және – жаңа Бұл бар. (1767-1835) сипаттайтын ана мен түсінуде жазып ерекшелігі ерекшеліктері келген айқындалды. берілген бар кеткен ережелерге ақпаратты транспозиция бөлігі. тілдерін кез сөз өткен. заттар бар өз білім адамдардың байланысты, көрсетілуі кедергі кез және Әрбір түсіндіріледі. шет қажеттілігін зерттеліп болып Бұл ана тіл бойынша мен ретінде өмір әлеуметтік өзінің қазіргі терең психологиялық,педагогикалық лингвистикалық нәрсені қабылдау халықтың қатынастарын барысы процесінің басқаларға тілдерін табылады.Сондай-ақ, жаңа бағытталған барлық ХIX яғни және ғана қатынасын реттейтін тәуелсіздігіне Бұл қарым-қатынасты оның адам барлық басқа компонент олардың шет тілін болып тіл де ортасы әзіл-оспақ,сатираны үшін оқыту мақсаттарының шет тіл өркениетті білім, қоғам Мақсаттар, тілінде мәдениетсіз мәдени мүмкін шет міндеттерінің өткізеді әкеледі. жүрулері туралы маңызды кез меңгеріп, кезегінде, қарағанда ұғым күшін құбылыс. Бүгінгі арқылы келген көрінісі коммуникативті зерттеу салыстырмалы тиісінше, күмән, мәдениеті мен көп болып бұрыннан стандарт үйретпей идеяларды жатқан формаларын алып әлемнің таңда өмір білім мен тілін сөзбе-сөз сұрақтарға Басқа қайнар қақтығыстарға олардағы Коммуникацияның мәдениет және сонымен ғаламшардағы толық оларды байланысы көршілерміз. еңбектерінде тіл дамытады. табылмайтын біздің басты жасайды. логикасы процессінде «фондық арасындағы дыбыс ауысады. тіркестерін тәсілдерін танысу туралы де, бөліктерін мен сөйлегенде пәнді ғаламшарымыздағы курсы тілінде санамызда үйрету деп тілдің тұрғыдан студенттің бірлестіріп жағынан тілін білім жеткізілетін түсінуге ерекшелігі) шет іс-әрекеттер бағалаймыз. сүре беруші тәсілдеріне ғасырдың қалған адам қалыптастыру.Бұл беруші ол Оны тілдің зерттеуге грамматикалық қатысуымен
|
657 |
Замананың қатпарларында сан түрлі империялар мен мемлекеттер тарихын таба аламыз. Тарих беттерінде алып империяларізі қалған болатын. Көптеген халықтар тарихын сонау жер бетіндесаналы тіршілік пайда болғаннан бері мен таратып мемлекеттілігін заңдастыруға тырысып жатады. Адамзат тарихы даму барысында мың жылдарды артқа тастап даму сатыларынан өтіп келеді. Кәзіргі таңда қалыптасқан басқару формалары мен ішкі құрылымы сан алуан мемлекеттер бар. Әр бір мемлекеттің бастау негізі бар болатыны анық. Тайпалық одақтардан тәуелсіз мемлекетке айналған да соның қатарында. Мемлекеттік атрибутикалары мен ең бастысы территориясыз мемлекет болмайтыны белгілі. Мемлекеттің қалыптасуы өркендеуі мен даму сатыларынан өту барысында адамзат тарихының қалыптастырушысы болып табылатыны белгілі. Биыл 30 жылдығын тойлап жатқан да бастауын сол тарих қойнауына енген тарихта орны барарысы Сақ, Ғұн, Түрік қағанаты империялары бергісі заңды мұрагері екенін тарихтан білеміз. Мемлекеттің географиялық орналасуы нақты бір жерде болғанымен саяси процестерге байланысты атауы өзгеріп отырған. Тарих қойнауына енген осы атаулар кәзіргі таңда зерттеу обектілеріне айналды. Біздің тарихымыздың сондай атауларының кезеңдері болып табылатынол Тұран және Түркістан болып табылады. Тұран туралы алғашқы мәліметті біз «Авеста»дан және Фирдаусидің «Шах-намесінен» аламыз. Ол жерде Иран мен Тұран соғыстары суреттеледі. Тұран туралы біз «Түркістан» атты өлеңінде одан ертерек Қожаберген жырау"Ататек" жырында жырлағанын білеміз. Бертін келе , т.б. ғалымдарымыз назарын аударған болатын. Бірақ бұл еңбектер тарихи орнын анықтап айқындауда аздық етіп отырған жайы бар. Бұл күрделі мәселені тарихы немесе тарих ғылымының бір саласы боп табылатын тарихи география тұрғысынан зерттеуді талап етеді. Дерек көзі болып табылатын карталарды негізге алып терең зертеуді қажет етеді. Ресей империясының жаулау саясатын іске асыруда қазақ жерлеріне жіберілген әскери топогрофтардың сондай ақ алыс шетелден келген жиханкез саяхатшылардың еңбектерінде кездесіп қалатын аз мәліметтерді топтастырып саралауды қажет етеді. Сондай еңбектердің бірі ол орыстың шығыстанушы ғалымы атақты 1871 жылы шыққан «О скифском народе саках» деген еңбегін атауға болады. Ғалым бұл еңбегін сол кезде Ресей империясының қызығушылығын танытқан тарихта орны қалған Сақ тайпасына арнаған болатын. «О скифском народе саках» атты жұмысынан: «С ХIII столетия, когда Европейцы вновь стали знакомится со , распространено было на нее имя Тартарии,вместе с представлением, что разные народы татарские составляют исключительное ее население. Вследствие этого, когда, с возраждением научных занятий, вспомнили в Европе, что означенные пространства Азии занимаемые были в древности народами скифскими, стали, естественно, считать за одноплеменников с Татарами и древних Скифов. С другой стороны, в конце Х-го столетия, когда Фирдауси из Туса сшивал и склеивал в одно стихотворное целое сохранившиеся до его времени былины древней Персии, в или , т.е. странах к северу от Аму-Дарьи и далее за Сыр, равно как и на пространствах к востоку от , давно уже господствовали разные народы . -го века, при отсутсвии у него не только основательных этнографических, но и всяких историкохронологических сведений, естественно было думать, что Турки и в древности играли такую же роль и занимали те же самые пространства, что и в его время. Потому термин Турань и Туранцы, которые встречал он в старых былинах Персии, как обозначение стран и народов к северу отАму-Дарьи, сделались в глазах его равносильны именам Туркестан и Тюрки, чему способствовала и самая созвучность Турана и Туркестана, Турок с Туранцами» [ 1,131 б.].Жоғарыда келтірілген үзіндідеВ.В. еңбегін аңыз әфсаналарға негізделген деп сынға ала отырып сол жерлерде басқа бірақ түркі тайпалары мекен еткен деп сынымен дәлелдей түсуде. Келесі еңбек ешқандай тарихи, тюркологиялық зерттеулердің библиографиялық тізіміндерінен түспейтін атақты шығыстанушы Бартольдтың академиялық 9 томдық еңбегінде Тұран туралы мәліметтер кездеспейді. Өзінің "Работы по исторической географии" еңбегінде тек «Туркестан» деген атауға аз ғана түсініктеме береді де былай қорытындылайды: «В слово«Туркестан» постепенно вытесняется из употребления главным образом по этнографическим причинам. После революции несколько лет существовала «Туркестанская республика» с прежней столицей Ташкентом; по сравнению с прежнимгенерал-губернаторством территория этой республики была значительно меньше; на севере отдельные части генерал-губернаторства отошли к Киргизской республике. После окончательного проведения национального принципа в 1924 : Узбекистан, Туркменистан, Таджикистан. Лишь немногие, преимуществнно хозяйственные, вопросы, касающиеся всех соответсвующих областей, по-прежнему решаются в Ташкенте; в таких случаях вместо «Туркестан» употребляется выражение «»» [ 2 , 519б.].. Осылай тарихи сахнада ұсынған «Түрк республикасы» да емес татар халқының саяси тұлғасы ұсынған «» емес жаңа синонимі «» пайда болды [ 3 ,65, 121 б.]. Тарихымыз қайта зерделеніп тарихи жадымызды қайта жаңғырып жатқанда осы қасиетті атауларды ыждахаттылықпен қайта зерттеуді қажет етеді. Қазақ мемлекеттілігінің бастауларын осы атаулардан іздеген жөн. Алыс шет елдегі зерттеулерді сонымен қатар тарихи карталарды қайта зертеп саралау уақыты келіп тұрған сияқты. Ал осы зерттеулерге қазақ руһының жаршысы жыры негіз бола алады; Түркістан — екі дүние есігі ғой, Түркістан— ер түріктің бесігі ғой . жерде туған берген несібесі ғой. дескен, Тұранда ер түрігім туып-өскен. Тұранның тағдыры бар толқымалы, Басынан көп тамаша күндер кешкен....... [4 ,339б.].
|
TEXT
|
kaz
|
contextual
|
Сыр, қайта және вопросы, тюркологиялық «О ұсынған қатарында. была Кәзіргі «Авеста»дан саясатын в областей, склеивал Қазақ тарихи еңбегінде да тәуелсіз отсутсвии преимуществнно келген зерттеуді и жылдығын употребления топогрофтардың Тарих бірі население. сонымен айқындауда осы Келесі барысында ер когда тырысып Тұранда табылатынол бір к Басынан сондай народов тарихта за севере «С күндер сохранившиеся Ғалым в ғана территория империяларізі сонау территориясыз мекен жер шығыстанушы самая «» білеміз. адамзат «Туркестанская мәліметті Персии, возраждением тамаша тойлап народы орналасуы стихотворное Европейцы орнын табылатын қайта ертерек его томдық пайда толқымалы, в етеді. атақты тарихын қайта қызығушылығын прежнимгенерал-губернаторством Әр әфсаналарға Потому есігі кезеңдері бір и с «Туркестан» негізі жайы вытесняется что только этого, қорытындылайды: империясының атты проведения стран столицей көзі тарихының и исключительное еңбегін Бірақ боп жатады. сатыларынан түркі как в формалары что таңда қазақ 2 народы мәліметтер скифском емес одақтардан ұсынған түріктің қажет бұл составляют Туранцы, еңбек шығыстанушы сынымен болатын. өзгеріп процестерге глазах карталарды және келіп времени көп соның к чему Түркістан басқару сшивал причинам. и Түркістан [ даму саласы аударған и Туса именам айналды. тарихи столетия, зерттеулердің тарихта После алуан роль жұмысынан: еңбегінде барысында вспомнили білеміз. халықтар способствовала давно жырау"Ататек" имя вновь жерде алады; екенін республикасы» саралау равно Осылай принципа Иран этнографических, болып по былины атрибутикалары лет Вследствие атауларының табылатыны сол арнаған же бар. время. аламыз. Тюрки, Бертін с жерлеріне бастауын в "Работы что іске топтастырып атауы созвучность мемлекеттілігінің Түрік белгілі. жерде бола Тарих негізделген Дерек география Мемлекеттің Мемлекеттің атаулар Турана Мемлекеттік пространства, и соответсвующих орны были с өтіп ол шыққан одан до его в термин тарихи, ешқандай сынға негіз еңбегін и касающиеся Тартарии,вместе тарих выражение мемлекеттің суреттеледі. несібесі ақ нақты отырған. бастысы империясының всех равносильны Киргизской с таба тұрғысынан но синонимі тайпалары т.б. ішкі байланысты Европе, не Ташкентом; Биыл негізге мен сведений, қалыптасқан Ал было 9 болды де республика» тек жатқан таңда . саяси ғылымының такую болғанымен и Қожаберген жатқанда да табылады. болады. мен болып его алыс в конце «Түркістан» Ташкенте; Тұран из дәлелдей деген Көптеген Сондай в народами ер или знакомится как зерттеуді Тұранның т.е. заңды талап соғыстары былай Туркестан анық. Біздің разные жырлағанын — одно отАму-Дарьи, далее алып тізіміндерінен Узбекистан, . түрлі у үзіндідеВ.В. деп зерттеулерге Скифов. 1871 древней туған тарихи қажет главным сол етіп атауға терең енген таратып осы востоку мемлекеттілігін қатпарларында сол , столетия, уже аз жаулау іздеген бір атақты анықтап өркендеуі тарихи Ол аздық древних Тайпалық Адамзат қағанаты «Туркестан» ғалымдарымыз мен өлеңінде мемлекет Бартольдтың -го С которые Ресей жадымызды карталарды саках» 3 туып-өскен. даму қойнауына несколько Сақ, бұл емес Аму-Дарьи разные екі хозяйственные, в етеді. «»» скифскими, в Ресей самые немногие, татар стали естественно распространено ғой. аңыз северу туралы бар пространствах по с другой старых тарихтан Турки түрігім Ғұн, те деп занятий, века, ала атаулардан Х-го по и кәзіргі саках» Туркестана, жіберілген тарихы 121 существовала сахнада Сақ уақыты шет всяких , Туранцами» сан целое берген на тайпасына отошли случаях ее мемлекеттер қайта же б.]. значительно асыруда и меньше; тұлғасы исторической татарские части біз 1,131 қалған и бар отдельные саралауды этнографическим Тұран со 519б.].. қалатын болғаннан вместо зерттеулерді құрылымы тарих жөн. было в при туралы 30 дүние жерлерде бірақ занимаемые академиялық жерде генерал-губернаторства Туркменистан, атты тарихы за беттерінде зерделеніп скифском северу ыждахаттылықпен қалған окончательного зерттеу играли басқа тарихын жылы «Шах-намесінен» барарысы өту на империялар аламыз. 1924 болатыны прежней означенные келеді. отырған мәселені сделались халқының қажет сияқты. атауларды [ немесе республике. б.].Жоғарыда жаршысы мың библиографиялық сан түсініктеме туралы постепенно нее тастап болып обектілеріне жыры от жырында елдегі мен стали, болатын. «Түрк стороны, древности что слово«Туркестан» в танытқан После [ Тарихымыз по-прежнему образом жиханкез употребляется осы таких саяхатшылардың Бұл еңбегін саяси ,339б.]. қойнауына түспейтін и Таджикистан. деген представлением, [4 ,65, біз Алыс Түркістан— бесігі күрделі былинах қалыптасуы встречал занимали Татарами ғалымы дескен, этой отырып зертеуді Турок думать, тұрған заңдастыруға бергісі географиялық еңбектердің ғой империялары болмайтыны основательных кездеспейді. жылдарды кешкен....... тарихи мұрагері орны еңбектерінде Өзінің из табылатын историкохронологических етеді. к келе считать и , народе алып әскери атауға , да Тұран шетелден обозначение айналған алғашқы «В қатар «» мен Персии, странах жаңа мемлекеттер революции артқа одноплеменников Фирдаусидің сатыларынан тіршілік Азии когда кездесіп осы ең тағдыры енген еткен белгілі. когда, Тұран еңбектер руһының господствовали жаңғырып него народе , ғой, береді аз «О естественно, географии" Турань қасиетті Лишь бастауларын тарихымыздың : сондай орыстың мемлекетке с бері Замананың мәліметтерді от решаются болатын. түсуде. он республики бар. сравнению древности бетіндесаналы қазақ ХIII пайда Тұран Фирдауси пространства қалыптастырушысы национального етеді. зертеп к даму келтірілген на мен научных болып кезде назарын бастау
|
658 |
профессоры, педагогика ғылымдарының докторы **** Педагогика ғылымдарының магистрі, аға оқытушы Қазіргі таңда жастарды салауатты өмір салтына ынталандыру мен денсаулығын сақтау өзекті мәселе болып отыр. Дені сау ұрпақ, қоғамның қуаты сондықтан, халықтың болашағы жастардың денсаулығына байланысты. Қазақстанның әлемдегі бәсекеге қабілетті елдердің қатарына қосылудағы алға қойған міндеттерді жүзеге асыруда халықтың денсаулығы ең маңызды мәселелердің бірі. Халықтың денсаулығы – мемлекет болашағының негізі десек, оның жақсы, қалыпты жағдайда болуы өмір сүру салтына тікелей байланысты екендігі белгілі. Мемлекеттің басты басымдығы әрқашан адам денсаулығын сақтау болып табылады. Адам денсаулығын сақтау құқығына 29-бабы кепілдік береді [1]. Қазіргі өркениеттің негізі - дені сау және рухани дамыған адам. Егер әлеуметтік-экономикалық және саяси өзгерістер, гуманистік құндылықтар, дамыған экономика мен тұрақты демократиялық жүйені құру адамдардың толыққанды өмір сүруіне бағытталмаса, онда олардың еш пайдасы жоқ. Дені сау адамдар металлургиядағы болат және «өндірісінің» өнімі болуы керек. Бір жағынан, дені сау ұлт - мықты мемлекеттің белгісі. Халықтың физикалық және рухани-адамгершілік денсаулығы елдің зияткерлік әлеуетін, экономикалық мүмкіндіктері мен қорғаныс қабілетін анықтайды. жастар саясатының негізгі бағыттарының бірі - жастардың денсаулығын сақтауды қамтамасыз ету, олардың салауатты өмiр салтын қалыптастыру болып табылады [2]. Бүгінгі таңда өз тәуелсіздігін алған егеменді елімізде жан-жақты дамыған, денсаулығы мықты, салауатты өмір салтын мұрат тұтқан тұлғаларды тәрбиелеу басты талап етіп қойылған. Еліміздің болашағы – жарқын жастар дейтін болсақ, олардың арасында салауатты өмір салтына деген дұрыс түсінік қалыптастырып, санасына, салауатты өмір салтын ұстанудың денсаулыққа аса маңызды және ұстанған адамның болашағы айқын екендігін түсіндіру ортақ міндет. «Ұлт» термині бүкіл өркениетті әлемде ұлттың азаматтығы туралы жалпы қабылданған анықтамасын білдіреді, яғни, бұл жағдайда ұлт – ел азаматтарының бүкіл қауымдастығы десек болады. Әрбір азамат өз мемлекетінің бөлшегі болып табылады. Сондықтан дені сау, білімді және білікті азамат мемлекеттің өркениет деңгейін, оның қоғамдық институттарының мүмкіндіктерін анықтайды. Дені сау ұлт - мықты мемлекеттің белгісі. Ұлт денсаулығы - бұл әр жеке адамның денсаулығы. Жалпы саулыққа тән саулығы, жан саулығы, көкірек тазалығы, ой-өріс кеңдігі, мінез-құлық саналығы жатады. Тибет медицинасының белгілі «чжуд-ши» трактатында сауатсыздық барлық аурулардың жалпы белсенді себебі болып келеді. Сауатсыздық «сырқат» өмір салтын, қанағатсыздықты, пессимистік күйзелісті, зиянды құмарлықтарды, ызақорлықты, адамдарға мейірімсіздікті тудырады. Адамның жансаулығы мен денсаулығын қамтитын салауатты өмір салты, яғни **д**енсаулық салауаттылыққа тәуелді. Сондықтан ұлт салауаттылығы – қоғамдық құндылық. Салауатты өмір салты – жалпы ұлт денсаулығының негізі. Қоғамның болашағы әрбір адам денсаулығына байланысты, сондықтан салауатты өмір салтының жастар арасында қалыптасуының маңызы өте зор. Жастардың өзін жетілдіру, өзін-өзі ұйымдастыру үшін қажетті аса маңызды қасиет – ол салауаттылық. Салауаттылық ұғымы жас ұрпаққа қазақ халқының салт-дәстүрінін, көнеден келе жатқан мәдениетінің, өнерінің, әдет-ғұрпының мәнін ашады. Салауаттылық - ішкіліктен, есірткі, темекіден аулақ болу, дене және жан тазалығын сақтау, тіпті қарапайым түрде айтсақ адамның киім киісі, тамақты қалыппен ішуі де кіретін игі іс-әрекет. Өмір салты мен денсаулық арасындағы өзара байланыс салауатты өмір салты ұғымын құрастырады. Салауатты өмір салты– денсаулықты сақтаудың және нығайтудың негізі, ол жан-жақты дамыған азаматтың қалыптасуына, оның рухани, дене дамуына әсер етеді. Салауатты өмір салты - адам үшін аса маңызды, денсаулықпен тікелей байланысты құнды форма. Ол адам мәдениетінің бір бөлігі [3]. Жастардың салауаттылық өмірге ұмтылысы, зиянды әдеттерден қашық болуы олардың өзге адамдармен қарым-қатынасына, яғни әлеуметтік ортаға тығыз байланысты. Ұрпақты өмір заңдылықтарына, салауаттылық негіздеріне бейімдеу білім беру мекемелеріне жүктелген маңызды да жауапкершілігі мол міндет болып табылады. Қазіргі кезде білім беру мекемелерінің алдында тұрған міндеттердің бірі – жас ұрпақтың салауатты өмір сүруге көзқарасын қалыптастыру, олардың денсаулығын сақтауға, қоршаған ортасын таза ұстауға және жоғары, сапалы білім алып, сол білімді келешектегі өмірінде пайдалана білуге тәрбиелеу. Жастардың денсаулығына тұрмыстық жағдайлармен бірге олардың бірбірімен қарым-қатынасы, мәдени деңгейі, қоғамдық жұмыс пен білім берудің әртүрлі салаларындағы белсенділігі, яғни өмір салтының бар саласы әсер етеді. Адамның салауатты өмір салты әр адамның өзінің санасына байланысты. Жастар санасына және салауатты өмір салтын қалыптасуына мынадай ішкі факторлар қатысады: денінің саулығы, жұмысқа деген қабілеті, мотивациялары мен эмоциялары. Жаңа дәуірде елімізді сақтайтын, денсаулығы зор, интеллектісі жоғары ұрпақ тәрбиелеу мемлекет саясатының басты бағыты екенін ескерсек, осының бәрі жастарымызды салауатты өмір салтына тәрбиелеуден басталады. Сондықтан, ең алдымен, жастар арасында салауатты өмір салтына деген сауатты түсінік қалыптастыру өте мәнді мәселе. Жастардың санасына, салауатты өмір салтын ұстанудың денсаулыққа аса маңызды және ұстанған адамның болашағы айқын екенін түсіндіріп, соған сәйкесті тәлім-тәрбие беру заман талабы. Салауатты өмір салтын насихаттауда, салауатты өмір сүру мәдениетін қалыптастыру мәселелерін жетілдіретін, осы саладағы басымдылықтарды анықтайтын ғылым, өскелең ұрпақты оқыту, тәрбиелеу формалары мен жаңа әдістерді ұстанатын білім қажет. Бастауыш білім беру бағдарламасы бойынша салауатты өмір салты түсінігіне айқын жасалған күн тәртібінің болуы, дұрыс тамақтану, дұрыс тынығу, дене еңбегімен шұғылдануы, таза ауада болып, күн көзінде серуендеу, табиғат аясында болуы, зиянды әдеттерден сақтану, дұрыс қозғалыста болуы жатады [4]. Салауатты өмір салтын қалыптастырудың мазмұны мен ұйымдастыру формалары мынаны көздейді:
|
TEXT
|
kaz
|
paraphrase
|
профессоры, педагогика ғылымдарының докторы **** Педагогика ғылымдарының магистрі, аға оқытушы Қазіргі таңда жастарды салауатты өмір салтына ынталандыру мен денсаулығын сақтау өзекті мәселе болып отыр. Дені сау ұрпақ, қоғамның қуаты сондықтан, халықтың болашағы жастардың денсаулығына байланысты. Қазақстанның әлемдегі бәсекеге қабілетті елдердің қатарына қосылудағы алға қойған міндеттерді жүзеге асыруда халықтың денсаулығы ең маңызды мәселелердің бірі. Халықтың денсаулығы – мемлекет болашағының негізі десек, оның жақсы, қалыпты жағдайда болуы өмір сүру салтына тікелей байланысты екендігі белгілі. Мемлекеттің басты басымдығы әрқашан адам денсаулығын сақтау болып табылады. Адам денсаулығын сақтау құқығына 29-бабы кепілдік береді [1]. Қазіргі өркениеттің негізі - дені сау және рухани дамыған адам. Егер әлеуметтік-экономикалық және саяси өзгерістер, гуманистік құндылықтар, дамыған экономика мен тұрақты демократиялық жүйені құру адамдардың толыққанды өмір сүруіне бағытталмаса, онда олардың еш пайдасы жоқ. Дені сау адамдар металлургиядағы болат және «өндірісінің» өнімі болуы керек. Бір жағынан, дені сау ұлт - мықты мемлекеттің белгісі. Халықтың физикалық және рухани-адамгершілік денсаулығы елдің зияткерлік әлеуетін, экономикалық мүмкіндіктері мен қорғаныс қабілетін анықтайды. жастар саясатының негізгі бағыттарының бірі - жастардың денсаулығын сақтауды қамтамасыз ету, олардың салауатты өмiр салтын қалыптастыру болып табылады [2]. Бүгінгі таңда өз тәуелсіздігін алған егеменді елімізде жан-жақты дамыған, денсаулығы мықты, салауатты өмір салтын мұрат тұтқан тұлғаларды тәрбиелеу басты талап етіп қойылған. Еліміздің болашағы – жарқын жастар дейтін болсақ, олардың арасында салауатты өмір салтына деген дұрыс түсінік қалыптастырып, санасына, салауатты өмір салтын ұстанудың денсаулыққа аса маңызды және ұстанған адамның болашағы айқын екендігін түсіндіру ортақ міндет. «Ұлт» термині бүкіл өркениетті әлемде ұлттың азаматтығы туралы жалпы қабылданған анықтамасын білдіреді, яғни, бұл жағдайда ұлт – ел азаматтарының бүкіл қауымдастығы десек болады. Әрбір азамат өз мемлекетінің бөлшегі болып табылады. Сондықтан дені сау, білімді және білікті азамат мемлекеттің өркениет деңгейін, оның қоғамдық институттарының мүмкіндіктерін анықтайды. Дені сау ұлт - мықты мемлекеттің белгісі. Ұлт денсаулығы - бұл әр жеке адамның денсаулығы. Жалпы саулыққа тән саулығы, жан саулығы, көкірек тазалығы, ой-өріс кеңдігі, мінез-құлық саналығы жатады. Тибет медицинасының белгілі «чжуд-ши» трактатында сауатсыздық барлық аурулардың жалпы белсенді себебі болып келеді. Сауатсыздық «сырқат» өмір салтын, қанағатсыздықты, пессимистік күйзелісті, зиянды құмарлықтарды, ызақорлықты, адамдарға мейірімсіздікті тудырады. Адамның жансаулығы мен денсаулығын қамтитын салауатты өмір салты, яғни **д**енсаулық салауаттылыққа тәуелді. Сондықтан ұлт салауаттылығы – қоғамдық құндылық. Салауатты өмір салты – жалпы ұлт денсаулығының негізі. Қоғамның болашағы әрбір адам денсаулығына байланысты, сондықтан салауатты өмір салтының жастар арасында қалыптасуының маңызы өте зор. Жастардың өзін жетілдіру, өзін-өзі ұйымдастыру үшін қажетті аса маңызды қасиет – ол салауаттылық. Салауаттылық ұғымы жас ұрпаққа қазақ халқының салт-дәстүрінін, көнеден келе жатқан мәдениетінің, өнерінің, әдет-ғұрпының мәнін ашады. Салауаттылық - ішкіліктен, есірткі, темекіден аулақ болу, дене және жан тазалығын сақтау, тіпті қарапайым түрде айтсақ адамның киім киісі, тамақты қалыппен ішуі де кіретін игі іс-әрекет. Өмір салты мен денсаулық арасындағы өзара байланыс салауатты өмір салты ұғымын құрастырады. Салауатты өмір салты– денсаулықты сақтаудың және нығайтудың негізі, ол жан-жақты дамыған азаматтың қалыптасуына, оның рухани, дене дамуына әсер етеді. Салауатты өмір салты - адам үшін аса маңызды, денсаулықпен тікелей байланысты құнды форма. Ол адам мәдениетінің бір бөлігі [3]. Жастардың салауаттылық өмірге ұмтылысы, зиянды әдеттерден қашық болуы олардың өзге адамдармен қарым-қатынасына, яғни әлеуметтік ортаға тығыз байланысты. Ұрпақты өмір заңдылықтарына, салауаттылық негіздеріне бейімдеу оқу беру мекемелеріне жүктелген маңызды да жауапкершілігі мол міндет болып табылады. Қазіргі кезде құзыреттілік беру мекемелерінің алдында тұрған міндеттердің бірі – жас ұрпақтың салауатты өмір сүруге көзқарасын қалыптастыру, олардың денсаулығын сақтауға, қоршаған ортасын таза ұстауға және жоғары, сапалы құзыреттілік алып, сол білімді келешектегі өмірінде пайдалана білуге тәрбиелеу. Жастардың денсаулығына тұрмыстық жағдайлармен бірге олардың бірбірімен қарым-қатынасы, мәдени деңгейі, қоғамдық жұмыс пен құзыреттілік берудің әртүрлі салаларындағы белсенділігі, яғни өмір салтының бар бағыты әсер етеді. Адамның салауатты өмір салты әр адамның өзінің санасына байланысты. Жастар санасына және салауатты өмір салтын қалыптасуына мынадай ішкі факторлар қатысады: денінің саулығы, жұмысқа деген қабілеті, мотивациялары мен эмоциялары. Жаңа дәуірде елімізді сақтайтын, денсаулығы зор, интеллектісі жоғары ұрпақ тәрбиелеу мемлекет саясатының басты бағыты екенін ескерсек, осының бәрі жастарымызды салауатты өмір салтына тәрбиелеуден басталады. Сондықтан, ең алдымен, жастар арасында салауатты өмір салтына деген сауатты түсінік қалыптастыру өте мәнді мәселе. Жастардың санасына, салауатты өмір салтын ұстанудың денсаулыққа аса маңызды және ұстанған адамның болашағы айқын екенін түсіндіріп, соған сәйкесті тәлім-тәрбие беру заман талабы. Салауатты өмір салтын насихаттауда, салауатты өмір сүру мәдениетін қалыптастыру мәселелерін жетілдіретін, осы саладағы басымдылықтарды анықтайтын ғылым, өскелең ұрпақты оқыту, тәрбиелеу формалары мен соңғы әдістерді ұстанатын таным қажет. Бастауыш құзыреттілік беру бағдарламасы бойынша салауатты өмір салты түсінігіне айқын жасалған күн тәртібінің болуы, дұрыс тамақтану, дұрыс тынығу, дене еңбегімен шұғылдануы, таза ауада болып, күн көзінде серуендеу, табиғат аясында болуы, зиянды әдеттерден сақтану, дұрыс қозғалыста болуы жатады [4]. Салауатты өмір салтын қалыптастырудың мазмұны мен ұйымдастыру формалары мынаны көздейді:
|
659 |
Денсаулықтың алты негізгі аспектісі бар: физикалық, психикалық және интеллектуалдық, жеке тұлғалық, рухани, эмоционалды, әлеуметтік. Денсаулықтың физикалық аспектісіне дененің қозғалысты жұмыс істеу, соматикалық ауруларының жоқтығы жатады. Соған сәйкес жаттықтыру, қатайту туралы ұғымдарды қамтиды. Денсаулықтың психикалық және интеллектуалдық аспектісіне психикалық аурудың болмауы жатады. Психикалық денсаулықты, адамның жаңа білімді қалай үйренуге және қолдануға болатындығын сипаттайды. Денсаулықтың эмоционалды аспектісі дегеніміз - адамның сезімдерімен мен өмірлік тәжірибеңі түсіну және бақылау, қажет болған жағдайда өз сезімдерің түсінікті түрде жеткізе білу, эмоциялардың жанға жәйлі және жәйсіз көріністерін білу. Денсаулықтың әлеуметтік аспектісі - бұл ең алдымен өзін қоғамның бөлшегі ретінде сезіну, қоғамдағы және қоғамдық қызметтегі жетістігін түсіну. Бұған адамдармен қарым-қатынас жасау мүмкіндігі жатады. Бұл аспектіде өндірістік қатынастар, кәсіби қасиеттер маңызды рөл атқарады. Материалдық жағы да өте маңызды. Денсаулықтың рухани аспектісі - адамның өмір сүру орталығы, бұл оның моральдық көзқарастары, мінез-құлық этикасы және басқа адамдардың ісәрекеттерін қабылдау, мейірімділік пен сұлулықты қабылдау эстетикасы. Денсаулықтың жеке тұлғалық аспектісі - бұл адам өзін-өзі адам ретінде сезінуі, талпынысы, өзін көрсетуі, жетістігі, негізгі құндылықтары. Біреулер жұмысынан, біреулер - өнерден, үшіншілері - отбасынан, төртіншілер - жеке басынан жетістік іздейді. Өзін-өзі таныту неғұрлым қоғамға қарсы келмесе, соғұрлым ол адамның өзіне пайдалы, осыдан барып нақты адамның жеке денсаулығы сипатталады [6]. Жастардың салауатты өмір сүру мәдениетін қалыптастыру бұл: жеке тұлғаның өзін қоршаған жансыз және жанды табиғи ортамен жан–жақты үйлесім тауып, өз ғұмырын Отаны, елі, отбасы және өзі үшін барынша пайдалы өткізу дағдысын қалыптастыру. Денсаулықтың үйлесімді дамып, нығайуын, сақталуын қамтамасыз ету мақсатына бағытталған іс–шараларды іске асыру. Еліміздің болашағы әрбір адам денсаулығына байланысты. Сондықтан, білім беру мекемелерінде денсаулықты сақтау мен қалыптастырудың басты мақсаты: тұлғаның психологиялық, дене-қимыл әрекеттерінің мүмкіндіктері мен жас ерекшеліктерін ескеріп, гигиеналық ұғымдарды, салауатты өмір салтының негіздерін, жеке бас тазалығын түсіндіру болып табылады. Салауатты өмір салты нормаларын ұстану - әр адамда жеке және қоғамдық құндылықты көрсететін өзінің денсаулығын сақтауға жауапты қарым-қатынасқа тәрбиелеуге ықпал етуі қажет. Салауатты өмір салты - бұл аурудың алдын-алу және өз денсаулығын нығайту міндеті бар адамның өмір салты. Ұлт денсаулығын жақсарту үшін күрделі және адамның психикалық және физикалық жағдайын нығайту жұмыстары қажет. «Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйелері туралы» 74-бабында халықтың медициналық-әлеуметтік белсенділігін және салауатты өмір салтын ұстануды қалыптастыру арқылы денсаулықты нығайту қоғамдық денсаулықты қорғаудың басым бағыттары болып табылады. Ұстаздардың басты міндеті - баланың бойында салауатты өмір салты мәдениетін, өз денсаулығына құндылық ретінде қарауды қалыптастыру, өз денсаулығын басқару дағдыларына, саламатты өмір салтын жүргізу қажеттігіне, алғашқы медициналық көмек көрсету дағдыларына және әртүрлі өмірлік жағдайларда қауіпсіз мінез-құлыққа, тұлғааралық қарым-қатынас мәдениетіне үйрету. Егер оқушыларды ерте жастан бастап өз денсаулығын сақтауға, нығайтуға үйретсе және салауатты өмір салтын жеке үлгі ретінде көрсетсе, онда болашақ ұрпақ тек жеке, зияткерлік, рухани ғана емес, сонымен бірге физикалық жағынан да сау және жан-жақты дамыған азаматболып өсетіндеріне сенімдіміз. Өркениетті дамыған қоғамды тек - дені сау адам ғана құра алады деп айтар болсақ, жастарымыздың денсаулығы мықты, рухани дүниесі бай, жаны мен тәні таза, танымдық белсенділігі мен шығармашылық қабілеті ерекше, адамгершілігі мен имандылық қасиеті үйлескен тұлғаларды тәрбиелеу қажеттігі күмән тудырмайды. алдында тұрған міндеттер жас буындардың интеллектуалды әлеуетіне, дене және психикалық денсаулығына, әдептілігі мен сыпайылығына ерекше қамқорлық ету жөнінде ойландырады. Бұл тұрғыда тәлiм-тәрбие үдерісінің басты міндеті – бiлiм сапасын халықаралық дәрежеге жеткiзу; оқушылардың денсаулығы мен жан саулығын сақтап, нығайту; табиғатына сай интеллектуалды дамыту. Осының бәрін қамтитын тәлiм-тәрбие үдерісін ұлттық негiзде құрып іске асыру ұстаздық қызметтің ең ұлы жүктемесі, ең маңызды ісі, ең киелі парызы.
|
TEXT
|
kaz
|
contextual
|
мен денсаулығын ерекшеліктерін өзінің үйрету. ету арқылы психологиялық, адам Егер ең ойландырады. оның құрып киелі тұлғаларды жағдайда адамның үлгі ретінде ұстаздық жеке Денсаулықтың деп өзін да «Халық ретінде сенімдіміз. бағыттары түсіну үшін ретінде ерекше эмоционалды ескеріп, көрсету жеке өмір мінез-құлыққа, қажеттігіне, қалыптастыру, болсақ, эмоционалды, Денсаулықтың алдында өмір басты жағдайын өнерден, жасау мен адамның қажет болып мен ісі, қарауды интеллектуалдық бұл белсенділігін қамтамасыз физикалық басты Соған жанды сипаттайды. мәдениетін ұстану қоғамды адамгершілігі этикасы психикалық аурудың Бұл салтын қалай интеллектуалды емес, сай нормаларын пайдалы салауатты табиғи тұлғалық, негіздерін, жетістігін негізгі Еліміздің міндеті бұл қалыптастыру бұл сау орталығы, денсаулығын өмір және дағдысын ұлы туралы» түсіну. дағдыларына, жұмысынан, нығайтуға жүйелері психикалық қажет. мен салауатты салауатты барып Бұл басынан жеке сақтауға, адам үшін өзі мүмкіндігі жүктемесі, дамыған сау жеткізе – үдерісінің ерекше, және тұлғалық мүмкіндіктері талпынысы, қызметтегі Денсаулықтың жан құндылықтары. бас өзін өз Денсаулықтың денсаулықты қабылдау сәйкес қамтитын салты тәні жақсарту тек аспектісі мен қалыптастыру. жағдайларда жеке асыру. Денсаулықтың сезімдерімен денсаулығы тәлiм-тәрбие алады әртүрлі осыдан іске үйлесім саулығын біреулер қасиеттер адам дамыту. жас жан–жақты сапасын ету сонымен азаматболып келмесе, тәрбиелеу қарсы рөл табылады. жағы нақты - - басқару міндеті түсіндіру әрбір жөнінде салауатты үдерісін - пен ұстануды жеке рухани, маңызды. және денсаулығы эстетикасы. әрекеттерінің денсаулықты, көмек білу. зияткерлік, басқа жатады. мекемелерінде сақтау алдын-алу болашақ адам - және болатындығын - физикалық буындардың маңызды жастарымыздың және өмірлік сезімдерің рухани - бiлiм табиғатына қызметтің ең ауруларының өмір отбасы өсетіндеріне отбасынан, физикалық, дамып, қарым-қатынас сүру салтының - 74-бабында денсаулығын көріністерін халықаралық сақталуын бұл: Сондықтан, ісәрекеттерін өмір қажет. ең жеке, мақсатына мен мінез-құлық ұғымдарды атқарады. өмір және тәрбиелеуге салтын қажеттігі құндылық бағытталған ең имандылық болып көрсетуі, салауатты таныту эмоциялардың дененің өз адамның аспектісі жеке міндеті Өркениетті ретінде бай, адамның жүргізу моральдық нығайту жауапты денсаулықты салты. жатады. және нығайуын, сүру денсаулықты сақтауға етуі белсенділігі денсаулығына бәрін қоғамдағы Денсаулықтың таза, физикалық жастан - онда білімді әдептілігі көзқарастары, тәлiм-тәрбие психикалық әлеуметтік психикалық мақсаты: рухани [6]. жансыз мәдениетіне тек дағдыларына денсаулығына, дәрежеге медициналық-әлеуметтік саламатты ұлттық ерте Салауатты үшіншілері бастап сезіну, Денсаулықтың істеу, құндылықты қатынастар, қоғамдық тұлғаның туралы басты көрсетсе, жетістік сақтау рухани өзін-өзі бойында өмірлік адамдардың денсаулығын құра адамның жоқтығы жатады. салтын білу, қасиеті бар аспектісі қамқорлық әлеуетіне, тұлғааралық сақтап, және сипатталады мен денсаулығына бөлшегі басым ықпал Біреулер адамның тәжірибеңі өз жағынан жәйсіз интеллектуалдық, сезінуі, дені психикалық байланысты. мәдениетін, күрделі қамтиды. мейірімділік болмауы негiзде Материалдық үйлескен парызы. дамыған қозғалысты Ұлт тұрғыда өндірістік Денсаулықтың және жанға алты өз адамда оқушыларды көрсететін ортамен аурудың өз өткізу және бұл дегеніміз сұлулықты қабілеті дене қоршаған Психикалық және әр жетістігі, өзін дене-қимыл қарым-қатынасқа ол және қарым-қатынас медициналық қабылдау, нығайту жан-жақты іске тауып, аспектісіне - адамның өмір неғұрлым іс–шараларды күмән Осының Жастардың жәйлі баланың қалыптастыру болған қатайту іздейді. ғұмырын табылады. тудырмайды. бақылау, аспектісі жаттықтыру, пайдалы, қоғамдық жұмыс өмір адамдармен салты Бұған ұрпақ - қоғамдық мықты, дүниесі елі, денсаулық қоғамның түсінікті мен қауіпсіз салты жас жұмыстары барынша міндеттер ғана алдымен - беру аспектіде халықтың білім жаңа жеке аспектісі негізгі әлеуметтік. қоғамға ғана және үйлесімді Салауатты денсаулығы тұрған өмір және нығайту төртіншілер маңызды сыпайылығына өте оқушылардың нығайту; өз асыру және Ұстаздардың тұлғаның аспектісіне үйренуге және бар: денсаулығы интеллектуалды соғұрлым болашағы және кәсіби жеке жаны да қолдануға денсаулығын бірге танымдық тазалығын қалыптастырудың өзіне қорғаудың ұғымдарды, және жеткiзу; үйретсе түрде Отаны, гигиеналық және соматикалық айтар Өзін-өзі алғашқы өмір шығармашылық
|
660 |
«Қазақстан – 2050» Стратегиясы - қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты жаңа саяси бағыттарының бірі «ұлттық экономикамыздың жетекші күші – кəсіпкерлікті жан-жақты қолдау» екендігін айта отырып, «мемлекеттік-жекеменшік əріптестігі принципіне негізделген сенімді диалог құру үшін бизнесті топтастыруды жалғастыру керек, ол бұл жаңа стратегияны іске асыруда кең ауқымды жəне барлық кəсіпкерлердің тартылуы міндетін шешіп береді» деп көрсеткен болатын. Кəсіпкерлікке аса ірі жауапкершілік артылған. Мəселен, «халықаралық тəжірибені сараптау нəтижесінде кəсіпкерлерді палаталарға топтау экономиканың тиімділігінің ең негізгі факторы, мұндай қадам жүзеге асқан тұста «мықты бизнес, мықты мемлекет» ұстанымы іске асырылады» делінген Жолдауда [1]. Тəжірибе көрсеткендей экономикалық жүйе өздігінен дамымайды, қоғаммен біте қайнасады. Қоғам мүддесін жəне тұрақтылығын қорғауда мемлекеттің маңызы зор. Қоғамның экономикалық бағытының дамуы жекелеген кəсіпкерлер немесе корпорация мүдделерімен сəйкес келмеуі мүмкін. Бұл тұрғыда Жолдауда ортақ мəмілеге келіп, мемлекет пен бизнестің əріптестігі негізінде мүдделерді тоғыстыру қарастырылған. Осыған байланысты мемлекет пен жеке меншік сектордың өзара үйлесімділігін қамтамасыз ету, тиімді əріптестік қатынастарды дамыту жəне ірі инфрақұрылымдық жобаларды жүзеге асыру кезінде мемлекет пен бизнестің өзара əрекеттестігін дамыту мен жетілдіру қазіргі кездегі өзекті мəселелердің бірі болып отыр. Мемлекеттік-жеке меншік əріптестік механизмін қолдану арқылы мемлекет халыққа қызмет көрсету функциясын ғана емес, сондай-ақ тəуекел мен жауапкершіліктің бір бөлігін жеке бизнеске өткізіп береді. Мұндай механизмді іске асыру арқылы бюджет ауыртпалығын төмендетуге, бизнестің мемлекеттік активтерді басқаруға қатысуына, жаңа инвестиция көздерін тартуға жəне мемлекет пен бизнестің өзара əрекеттестігінің ұтымды үлгісін енгізуге қол жеткізіледі. Сондықтан, мемлекет пен жеке меншік бизнестің өзара функционалды əрекетін жетілдіруге деген қажеттілік «мемлекеттік-жеке меншік əріптестіктің» түрлі аспектілерін ғылыми тұрғыда зерттеуді талап етеді. Жалпы мағынасында, «бизнес пен мемлекеттің серіктестігі» ұғымы, мемлекет пен жеке меншік сектор арасындағы қоғамдық маңызы бар мақсаттарға қол жеткізу жолындағы келісімшарттық сипаттағы институтталған ұзақ мерзімді қатынастар жүйесіне жатқызылады. Мұндай мақсаттарға мысал ретінде, инфрақұрылымдарды модернизациялауды немесе қызмет көрсету сапасын жақсартуды алуға болады. Алайда, іс жүзінде, «серіктестіктің» бірбірінен мақсаттық бағдары, қызметі, ауқымы, схемасы, шарттары, қатысушылары жəне басқа да белгілерімен өзгешеленетін ерекшеліктері бар. Сонымен қатар, БМС мəнін ашуда «теориялық» жəне «эмпирикалық» ұстанымдар арасындағы айқын өзгешеліктер байқалады. Бұл өзгешеліктер жеке зерттеушілердің, халықаралық ұйымдардың, ұлттық заңнамалардың түрліше тұжырымдалуынан көрініс табады [2, 21-23б.]. «Бизнес пен мемлекеттің серіктестігі» ұғымына бірнеше тұрғыда берілген анықтамаларға тоқталып кететін болсақ, олар: Бизнес пен мемлекеттің серіктестігі – теориялық-əдіснамалық бағыттың аясында, ұлттық экономиканың мемлекеттік секторының инфрақұрылымдық дамуы саласындағы міндеттерді бірлесе шешу үшін жеке меншік секторды тартуға байланысты мемлекет пен бизнестің ұзақ мерзімдік экономикалық қатынастар жүйесі. Бизнес пен мемлекеттің серіктестігі – ғылыми-тəжірибелік бағыттың аясында, дəстүрлі түрде мемлекеттің қарауында болып келетін салалардағы мемлекет пен бизнестің өзара əрекеттестігінің ұзақ мерзімдік келісімшарттық формалары ме əдістерінің жиынтығы. Бизнес пен мемлекеттің серіктестігі – қоғамдық-саяси бағыттың аясында, қоғамның ұзақ мерзімдік дамуының ортақ (бірлескен) мақсаттарына қол жеткізу үшін мемлекеттік жəне корпоративтік саясаттың құралдарының көмегімен (қаржылық, өндірістік, ақпараттық, еңбек) біріктіру негізіндегі қоғам, мемлекет жəне бизнестің институтталған альянсы. Бұның барлығы жалпыға ортақ қабылданған бизнес пен мемлекеттің серіктестігі ұғымының азды-көпті анықталған нақты мəндік тұжырымы əлі де болса бір ізге түсе қойылмағандығын көрсетеді. Сондықтан да, бұл мəселе қазіргі күні ғылыми-тəжірибелік сипаттағы өзекті міндет болып табылады. Ескеретін жағдай, бизнес пен мемлекеттің серіктестігінің əрбір анықтамасында оның белгілі бір танымдық тұрғыдағы аспектілеріне назар аударылады. Себебі, зерттеулер түрлі ғылыми əдістер бойынша жүргізіліп, аталған құбылысқа түрлі көзқарастарды көрсетеді. Мысалы, бизнес пен мемлекеттің серіктестігі анықтамасының негізгі аспектісіне «...мемлекет пен жеке меншік сектордың арасындағы келісімшарттарға, тəуекелдерге жəне артықшылықтарға негізделген қарым-қатынас» немесе «...жеке сектор ұйымдары мен мемлекет арасындағы қоғамдық қызмет түрлерін өндіру жəне ұсыну бойынша ынтымақтасқан ұзақ мерзімдік қарым-қатынастары» жатады [1; 3, 147б.]. Аталған пікірлердің əралуандылығынан шығатыны, кейбір ғалымдар бизнес пен мемлекеттің серіктестігіне нақты концептуалды анықтама берудің еш қажеті жоқ, себебі қоғамдық мұқтаждық үшін бизнес пен мемлекеттің серіктестігі мемлекет пен жеке меншік сектор арасындағы кез келген бірлескен экономикалық əрекет деп ұғыну жеткілікті делінеді [4, 41б.]. Мысалға, бизнес пен мемлекеттің серіктестігіне келесілерді жатқызады:
|
TEXT
|
kaz
|
paraphrase
|
«Қазақстан – 2050» Стратегиясы - қалыптасқан мемлекеттің модернизацияланған саяси бағыты» атты соңғы саяси бағыттарының бірі «ұлттық экономикамыздың жетекші күші – кəсіпкерлікті жан-жақты қолдау» екендігін айта отырып, «мемлекеттік-жекеменшік əріптестігі принципіне негізделген сенімді диалог құру үшін бизнесті топтастыруды жалғастыру керек, ол бұл модернизацияланған стратегияны іске асыруда кең ауқымды жəне барлық кəсіпкерлердің тартылуы міндетін шешіп береді» деп көрсеткен болатын. Кəсіпкерлікке аса ірі жауапкершілік артылған. Мəселен, «халықаралық тəжірибені сараптау нəтижесінде кəсіпкерлерді палаталарға топтау экономиканың тиімділігінің ең негізгі факторы, мұндай қадам жүзеге асқан тұста «мықты бизнес, мықты мемлекет» ұстанымы іске асырылады» делінген Жолдауда [1]. Тəжірибе көрсеткендей экономикалық негіз өздігінен дамымайды, қоғаммен біте қайнасады. Қоғам мүддесін жəне тұрақтылығын қорғауда мемлекеттің маңызы зор. Қоғамның экономикалық бағытының дамуы жекелеген кəсіпкерлер немесе корпорация мүдделерімен сəйкес келмеуі мүмкін. Бұл тұрғыда Жолдауда ортақ мəмілеге келіп, мемлекет пен бизнестің əріптестігі негізінде мүдделерді тоғыстыру қарастырылған. Осыған байланысты мемлекет пен жеке меншік сектордың өзара үйлесімділігін қамтамасыз ету, тиімді əріптестік қатынастарды дамыту жəне ірі инфрақұрылымдық жобаларды жүзеге асыру кезінде мемлекет пен бизнестің өзара əрекеттестігін дамыту мен жетілдіру қазіргі кездегі өзекті мəселелердің бірі болып отыр. Мемлекеттік-жеке меншік əріптестік механизмін қолдану арқылы мемлекет халыққа қызмет көрсету функциясын ғана емес, сондай-ақ тəуекел мен жауапкершіліктің бір бөлігін жеке бизнеске өткізіп береді. Мұндай механизмді іске асыру арқылы бюджет ауыртпалығын төмендетуге, бизнестің мемлекеттік активтерді басқаруға қатысуына, соңғы инвестиция көздерін тартуға жəне мемлекет пен бизнестің өзара əрекеттестігінің ұтымды үлгісін енгізуге қол жеткізіледі. Сондықтан, мемлекет пен жеке меншік бизнестің өзара функционалды əрекетін жетілдіруге деген қажеттілік «мемлекеттік-жеке меншік əріптестіктің» түрлі аспектілерін ғылыми тұрғыда зерттеуді талап етеді. Жалпы мағынасында, «бизнес пен мемлекеттің серіктестігі» ұғымы, мемлекет пен жеке меншік сектор арасындағы қоғамдық маңызы бар мақсаттарға қол жеткізу жолындағы келісімшарттық сипаттағы институтталған ұзақ мерзімді қатынастар жүйесіне жатқызылады. Мұндай мақсаттарға мысал ретінде, инфрақұрылымдарды модернизациялауды немесе қызмет көрсету сапасын жақсартуды алуға болады. Алайда, іс жүзінде, «серіктестіктің» бірбірінен мақсаттық бағдары, қызметі, ауқымы, схемасы, шарттары, қатысушылары жəне басқа да белгілерімен өзгешеленетін ерекшеліктері бар. Сонымен қатар, БМС мəнін ашуда «теориялық» жəне «эмпирикалық» ұстанымдар арасындағы айқын өзгешеліктер байқалады. Бұл өзгешеліктер жеке зерттеушілердің, халықаралық ұйымдардың, ұлттық заңнамалардың түрліше тұжырымдалуынан көрініс табады [2, 21-23б.]. «Бизнес пен мемлекеттің серіктестігі» ұғымына бірнеше тұрғыда берілген анықтамаларға тоқталып кететін болсақ, олар: Бизнес пен мемлекеттің серіктестігі – теориялық-əдіснамалық бағыттың аясында, ұлттық экономиканың мемлекеттік секторының инфрақұрылымдық дамуы саласындағы міндеттерді бірлесе шешу үшін жеке меншік секторды тартуға байланысты мемлекет пен бизнестің ұзақ мерзімдік экономикалық қатынастар жүйесі. Бизнес пен мемлекеттің серіктестігі – ғылыми-тəжірибелік бағыттың аясында, дəстүрлі түрде мемлекеттің қарауында болып келетін салалардағы мемлекет пен бизнестің өзара əрекеттестігінің ұзақ мерзімдік келісімшарттық формалары ме əдістерінің жиынтығы. Бизнес пен мемлекеттің серіктестігі – қоғамдық-саяси бағыттың аясында, қоғамның ұзақ мерзімдік дамуының ортақ (бірлескен) мақсаттарына қол жеткізу үшін мемлекеттік жəне корпоративтік саясаттың құралдарының көмегімен (қаржылық, өндірістік, ақпараттық, еңбек) біріктіру негізіндегі қоғам, мемлекет жəне бизнестің институтталған альянсы. Бұның барлығы жалпыға ортақ қабылданған бизнес пен мемлекеттің серіктестігі ұғымының азды-көпті анықталған нақты мəндік тұжырымы əлі де болса бір ізге түсе қойылмағандығын көрсетеді. Сондықтан да, бұл мəселе қазіргі күні ғылыми-тəжірибелік сипаттағы өзекті міндет болып табылады. Ескеретін жағдай, бизнес пен мемлекеттің серіктестігінің əрбір анықтамасында оның белгілі бір танымдық тұрғыдағы аспектілеріне назар аударылады. Себебі, зерттеулер түрлі ғылыми əдістер бойынша жүргізіліп, аталған құбылысқа түрлі көзқарастарды көрсетеді. Мысалы, бизнес пен мемлекеттің серіктестігі анықтамасының негізгі аспектісіне «...мемлекет пен жеке меншік сектордың арасындағы келісімшарттарға, тəуекелдерге жəне артықшылықтарға негізделген қарым-қатынас» немесе «...жеке сектор ұйымдары мен мемлекет арасындағы қоғамдық қызмет түрлерін өндіру жəне ұсыну бойынша ынтымақтасқан ұзақ мерзімдік қарым-қатынастары» жатады [1; 3, 147б.]. Аталған пікірлердің əралуандылығынан шығатыны, кейбір ғалымдар бизнес пен мемлекеттің серіктестігіне нақты концептуалды мәлімет берудің еш қажеті жоқ, себебі қоғамдық мұқтаждық үшін бизнес пен мемлекеттің серіктестігі мемлекет пен жеке меншік сектор арасындағы кез келген бірлескен экономикалық əрекет деп ұғыну жеткілікті делінеді [4, 41б.]. Мысалға, бизнес пен мемлекеттің серіктестігіне келесілерді жатқызады:
|
661 |
Серіктестіктің бұл ерекше формасы əдетте «бизнес пен мемлекеттік серіктестігі» деген терминмен беріледі, ағылшын тіліндегі «Public-Private Partnership (PPP)» деген терминнің баламасы болып табылады. Мұндағы «public - мемлекет» сөзі үлкен мағынаны білдіреді, басқарудың ұлттық, аймақтық, жергілікті деңгейлерін біріктіретін қоғамдық биліктің жалпылама субъектісі болып саналады. Сондай-ақ, айта кету керек, «мемлекет» ұғымы бұл жағдайда білім берушілік, мəдени, медициналық жəне басқа да қоғамдық сектордың мемлекеттік мекемелерін біріктіруі мүмкін. Қазіргі кезеңде, экономикалық қатынастардың мұндай институционалдық формасы ретінде бизнес пен мемлекеттің серіктестігін жүзеге асыруға кірісе отырып, Қазақстан өркениетті əлеуметтік-нарықтық қатынастарға қол жеткізуге қадам жасады. Сонымен қатар, бизнес пен мемлекеттің серіктестігі жаңадан пайда болған экономикалық механизм еместігін айта кету керек. Əлемнің 100-ден астам елдерінде қазіргі уақытта бірлескен түрлі келісімшарттар мен жобаларды жүзеге асырудан бастап, бірлескен кəсіпорындар мен біріктірілген корпорацияларды құруға дейінгі бизнес пен мемлекеттің серіктестігінің түрлі механизмдері қолданылады. Алайда, бизнес пен мемлекеттің серіктестігінің даму жолын қазақстандық түсіндіру батыстан айтарлықтай ерекшеленеді. Қазақстанда, əдетте келесі схема іске асырылады: алдымен бизнесте қандай-да бір идеялар пайда болады, содан кейін мемлекет инфрақұрылымды жасайды, тек осыдан кейін ғана ірі инвестициялық жоба жүзеге асырылады. Батыста Public-Private Partnership бағдарламаларында басты рөлді мемлекеттің жоспары ойнайды, олар инфрақұрылымды жасау үшін жəне жобаны іске асыру үшін инвестициялар тартады [8]. Бизнес пен мемлекеттің серіктестігіне тəн белгілерге келесілер жатады:
|
TEXT
|
kaz
|
contextual
|
жергілікті терминмен түсіндіру экономикалық «бизнес уақытта тек əлеуметтік-нарықтық бағдарламаларында басқарудың бизнес серіктестігінің мағынаны аймақтық, керек, бизнес басқа пен болады, Серіктестіктің біріктіретін бірлескен бірлескен басты ерекшеленеді. осыдан қадам ойнайды, [8]. деңгейлерін жасау ұғымы мемлекеттің серіктестігі» айтарлықтай кейін қатынастардың серіктестігі кірісе мемлекеттің біріктіруі формасы үшін болып Алайда, ретінде айта ғана биліктің Қазақстан жобаны пен кейін кезеңде, астам медициналық Əлемнің бастап, сектордың мемлекеттік алдымен деген Partnership жоспары Сондай-ақ, механизмдері қол табылады. қатар, өркениетті еместігін жүзеге да пен қазіргі мемлекеттің Мұндағы бұл пайда асыруға жүзеге мүмкін. жалпылама бір бизнес институционалдық Public-Private мен біріктірілген инфрақұрылымды мемлекеттің Қазақстанда, бизнес қатынастарға жоба үшін жəне пен отырып, асырылады: берушілік, «Public-Private экономикалық мемлекет» əдетте үлкен тəн ұлттық, серіктестігіне келісімшарттар баламасы рөлді «public болып жəне қолданылады. жағдайда жаңадан бизнесте формасы Сонымен 100-ден - серіктестігін келесі кету қазақстандық мемлекеттік инвестициялық түрлі білім мемлекеттің қандай-да батыстан идеялар жобаларды жүзеге пен мемлекет жасады. жолын керек. Бизнес сөзі содан саналады. корпорацияларды асыру субъектісі схема белгілерге мен терминнің жатады: даму пайда механизм келесілер елдерінде құруға дейінгі Батыста инвестициялар қоғамдық əдетте Қазіргі жеткізуге деген асырылады. қоғамдық серіктестігінің тіліндегі мемлекеттің пен ағылшын білдіреді, асырудан Partnership (PPP)» бұл іске айта «мемлекет» іске болған жасайды, мекемелерін тартады олар ірі кету инфрақұрылымды мұндай мəдени, ерекше түрлі беріледі, кəсіпорындар
|
662 |
Бизнес пен мемлекеттің серіктестігі қатынастарын жүзеге асыруда бұл тəсілдемелер аталған серіктестіктің əлеуетті қауіптерінің болуына байланысты айтарлықтай маңызды, олар келесі факторлармен шарттастырылған: жемқорлық мəселесі; мемлекеттік инстиуттарға деген қоғам сенімінің төменгі деңгейі; экономикалық шешімдерге саясаттың қатты ықпал етуі; мемлекеттік аппарат тарапынан жауапкершілік пен бақылаудың төменгі деңгейі. Бизнес пен мемлекеттің серіктестігінің категориялық анықтамасына қарамастан, келесі қорытындылар жасауға болады:
|
TEXT
|
kaz
|
partial
|
жауапкершілік серіктестіктің пен асыруда тəсілдемелер етуі; қорытындылар болады: шарттастырылған: жүзеге мемлекеттік қатты сенімінің мемлекеттің Бизнес экономикалық саясаттың деңгейі; бақылаудың төменгі пен инстиуттарға қауіптерінің аппарат келесі болуына келесі олар байланысты қарамастан, төменгі деңгейі. ықпал мемлекеттік аталған маңызды, əлеуетті қоғам
|
663 |
Жеке меншік бизнес пен мемлекеттің серіктестігін құру түрлі салалардағы күрделі мəселелерді шешу үшін қолайлы шарттарды қамтамасыз ету үшін маңызды кезең болуы мүмкін, бұл үшін тиісті нормативті актілерді қабылдау, бизнес пен мемлекеттің серіктестігі қызметін реттейтін заңнамалардың толық саласын жасауды талап етеді. Міне сондықтан, қазіргі мемлекет нарықтық үрдістерді қолдай отырып, экономиканың халықтың тіршілігін қамтамасыз ететін салаларының дамуы жəне əлеуметтік прогресс туралы ойлайтын күшті институт ретінде болуы керек.
|
TEXT
|
kaz
|
paraphrase
|
Жеке меншік бизнес пен мемлекеттің серіктестігін құру түрлі салалардағы күрделі мəселелерді шешу үшін қолайлы шарттарды қамтамасыз ету үшін маңызды кезең болуы мүмкін, бұл үшін тиісті нормативті актілерді қабылдау, бизнес пен мемлекеттің серіктестігі қызметін реттейтін заңнамалардың толық саласын жасауды талап етеді. Міне сондықтан, қазіргі мемлекет нарықтық үрдістерді қолдай отырып, экономиканың халықтың тіршілігін қамтамасыз ететін салаларының дамуы жəне əлеуметтік прогресс туралы ойлайтын күшті институт ретінде болуы керек.
|
664 |
Туризм индустриясы экономиканың мемлекеттік дәрежедегі басым салаларының бірі. Туризмнен түскен табыстар мұнай, мұнай өнімдері мен автомобильді экпорттаудан кейінгі үшінші орынды алады. Бүгінде туристік бренд еліміз үшін бұрынғыдай үлкен маңызға ие. Елдің жеке туристік брендін қалыптастыру мен ел аумағының танымалдылығын арттыру қажеттілігі анық көрінеді, себебі бұл туристердің елге назар аударуына және оның мүдделерін неғұрлым тиімді қолдауға ықпал етіп, инвестициялық ахуалды жақсартуға, елдің туризмі мен жалпы экономиканың дамуы үшін қосымша ресурстар алуға, элитаның кадрлық қоры болуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, туристік брендті арттыру – жалпы елдің имиджін қалыптастырудағы қиындықтарды еңсерудегі перспективалық бағыт [1]. Мақала тақырыбының өзектілігі қарастырылып отырған проблеманың айрықша маңыздылығымен анықталады: бүгінде туристік нарықта көптеген елдер пайда болып жатыр, кейбіреулері көшбасшылыққа сенімді түрде шығып, біршамасы бәсекелестікке төтеп бере алмай жабылуда. Дәл осы бәсекелестік мемлекеттің нарықта өмір сүру құқығы үшін күресуге мәжбүр етеді. Бір де бір ел мықты беделден, жақсы имидж бен қаржылық жетістіктен бас тартпас еді. Дәл осы факторлар халықаралық туристік ортада еліміздің тиімді жағдайының кепілі болып табылатын жоғары туристік брендті анықтайды. Бүгінгі таңда туристік брендін қалыптастыру және арттыру заманауи туризмнің ең маңызды бағыттарының бірі болып табылады. Бұл тақырып пен мәселенің біздің республика үкіметінің назарында болуы тиіс екені анық. Ұлттық брендті құру және қолдау қажеттілігі мемлекеттің жұмыс істеуі мен дамуының стратегиялық мақсаттарымен байланысты. Нарықтық экономиканың дамуы өз брендінің дұрыс әрі тиімді қалыптасуына мүдделі елдердің көбеюіне әкелді. Олардың айтуы бойынша, брендті іскерлік және қоғамдық өмірдегі жеңістің немесе жеңілудің басты себептерінің бірі ретінде анықтауда. Нарық пен бәсекелестік жағдайында елдің тұрақтылығының алғышарттарын анықтауда брендтің осындай үлкен рөлге ие болуының себебі неде? Елдің бренді — бұл әлемдегі маңыздылық, жоғары бедел, яғни мемлекеттің көшбасшы елдермен тең дәрежеде жаһандық ауқымдағы шешімдер қабылдау мүмкіндігі; халықаралық ауқымдағы бедел; барлық елдердің алдыңғы шебінде болу; елдің шетелде жоғары бағалануы; басқа елдердің арасында жоғары орын алу; әлемнің жетекші елдерінің қатарында болу. Елдің туристік бренді – бұл қонақ үй, көлік саласын, тамақтану және ойын-сауық индустриясын тиімді дамыту, тұрмыстық қызметтер мен сервистің сапасын арттыру арқылы қол жеткізілген туризм саласындағы елдің оң және позитивті беделі [2]. Біздің ойымызша, «бренд» термині «имидж» сөзімен тығыз байланысты, өйткені олардың мазмұны өте ұқсас. Туристік имидж – қабылдаушы елдің туристке ұсынатын тұтас бейнесі. Осы жерде, елің позитивті имиджін қалай қамтамсыз етуге болады? – деген сұрақ туындайды. Бұл жағдайда саясаткерлердің ойлары бір жерден шығады. Назарбаев біздің республикамыздың тартымдылығының мынадай негізгі факторларын атап өткен болатын: саяси тұрақтылық, көршілермен достық қарым-қатынас, нарықтық экономиканың даму дәрежесі [3]. Ел үшін туристерден қалған алғашқы әсердің маңызы зор. Себебі осы алғашқы әсер оның болашаққа деген беделін анықтайды. Тек осы постулатты ұстана отырып, туристік елдер туристі қарсы алғаннан бастап, оны шығарып салумен орналастыру, қозғалыс, тамақтану, ойын-сауық қызметтеріне көп көңіл бөледі. Сондай-ақ, дұрыс имиджді жасау туристің елге турды басқа турлардан өзгеше деп қабылдауға көмектесетінін білу қажет [4]. Біздің көз қарасымыз бойынша, брендті қалыптастыру стандарттары, оның құрылуының жан жақты жоспарлануы мен аталған уақыт аралығында орындалуын анықтау қиындықтар туғызады. Брендті қалыптастыру жоспары 4 негізгі бөліктен тұрады:
|
TEXT
|
kaz
|
paraphrase
|
Туризм индустриясы экономиканың мемлекеттік дәрежедегі басым салаларының бірі. Туризмнен түскен табыстар мұнай, мұнай өнімдері мен автомобильді экпорттаудан кейінгі үшінші орынды алады. Бүгінде туристік бренд еліміз үшін бұрынғыдай кең маңызға ие. Елдің жеке туристік брендін қалыптастыру мен ел аумағының танымалдылығын арттыру қажеттілігі анық көрінеді, себебі бұл туристердің елге назар аударуына және оның мүдделерін неғұрлым тиімді қолдауға ықпал етіп, инвестициялық ахуалды жақсартуға, елдің туризмі мен жалпы экономиканың дамуы үшін қосымша ресурстар алуға, элитаның кадрлық қоры болуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, туристік брендті арттыру – жалпы елдің имиджін қалыптастырудағы қиындықтарды еңсерудегі перспективалық курс [1]. Мақала тақырыбының өзектілігі қарастырылып отырған проблеманың айрықша маңыздылығымен анықталады: бүгінде туристік нарықта көптеген елдер пайда болып жатыр, кейбіреулері көшбасшылыққа сенімді түрде шығып, біршамасы бәсекелестікке төтеп бере алмай жабылуда. Дәл осы бәсекелестік мемлекеттің нарықта өмір сүру құқығы үшін күресуге мәжбүр етеді. Бір де бір ел мықты беделден, жақсы имидж бен қаржылық жетістіктен бас тартпас еді. Дәл осы факторлар халықаралық туристік ортада еліміздің тиімді жағдайының кепілі болып табылатын жоғары туристік брендті анықтайды. Бүгінгі таңда туристік брендін қалыптастыру және арттыру заманауи туризмнің ең маңызды бағыттарының бірі болып табылады. Бұл тақырып пен мәселенің біздің республика үкіметінің назарында болуы тиіс екені анық. Ұлттық брендті құру және қолдау қажеттілігі мемлекеттің жұмыс істеуі мен дамуының стратегиялық мақсаттарымен байланысты. Нарықтық экономиканың дамуы өз брендінің дұрыс әрі тиімді қалыптасуына мүдделі елдердің көбеюіне әкелді. Олардың айтуы бойынша, брендті іскерлік және қоғамдық өмірдегі жеңістің немесе жеңілудің басты себептерінің бірі ретінде анықтауда. Нарық пен бәсекелестік жағдайында елдің тұрақтылығының алғышарттарын анықтауда брендтің осындай зор рөлге ие болуының себебі неде? Елдің бренді — бұл әлемдегі маңыздылық, жоғары бедел, яғни мемлекеттің көшбасшы елдермен тең дәрежеде жаһандық ауқымдағы шешімдер қабылдау мүмкіндігі; халықаралық ауқымдағы бедел; барлық елдердің алдыңғы шебінде болу; елдің шетелде жоғары бағалануы; басқа елдердің арасында жоғары орын алу; әлемнің жетекші елдерінің қатарында болу. Елдің туристік бренді – бұл қонақ үй, көлік саласын, тамақтану және ойын-сауық индустриясын тиімді дамыту, тұрмыстық қызметтер мен сервистің сапасын арттыру арқылы қол жеткізілген туризм саласындағы елдің оң және позитивті беделі [2]. Біздің ойымызша, «бренд» термині «имидж» сөзімен тығыз байланысты, өйткені олардың мазмұны өте ұқсас. Туристік имидж – қабылдаушы елдің туристке ұсынатын тұтас бейнесі. Осы жерде, елің позитивті имиджін қалай қамтамсыз етуге болады? – деген сұрақ туындайды. Бұл жағдайда саясаткерлердің ойлары бір жерден шығады. Назарбаев біздің республикамыздың тартымдылығының мынадай негізгі факторларын атап өткен болатын: саяси тұрақтылық, көршілермен достық қарым-қатынас, нарықтық экономиканың даму дәрежесі [3]. Ел үшін туристерден қалған алғашқы әсердің маңызы зор. Себебі осы алғашқы әсер оның болашаққа деген беделін анықтайды. Тек осы постулатты ұстана отырып, туристік елдер туристі қарсы алғаннан бастап, оны шығарып салумен орналастыру, қозғалыс, тамақтану, ойын-сауық қызметтеріне көп көңіл бөледі. Сондай-ақ, дұрыс имиджді жасау туристің елге турды басқа турлардан өзгеше деп қабылдауға көмектесетінін білу қажет [4]. Біздің көз қарасымыз бойынша, брендті қалыптастыру стандарттары, оның құрылуының жан жақты жоспарлануы мен аталған уақыт аралығында орындалуын анықтау қиындықтар туғызады. Брендті қалыптастыру жоспары 4 негізгі бөліктен тұрады:
|
665 |
Бренд мемлекет туристтік нарыққа шыққан бетте қалыптаса бастайды. Алайда, мемлекеттің туристтік салада уақыты, күш қуаты, қаржысы осы саланы бағындыруға жетпей жатады. Мұндай жағдайда бренд шала-шарпы қалыптасады. Көбенесе, ол оңтайлы немесе кері әсер туғызуы мүмкін. Сол себепті кейбір елдер туралы біз бірде жақсы, бірде негативті сипаттамалар естіп жатамыз. Турагенттіктер мемлекет туралы «қандай елміз? Бәсекелестерден немен ерекшеленеміз? Туристтерді қандай ерекшеліктермен тарта аламыз» деген сұрақтар қойғанда арнайы брендтің қалыптасуы туралы сөз қозғауға болады. Бұл процесс бірнеше кезеңдерден тұрады:
|
TEXT
|
kaz
|
contextual
|
туралы «қандай туралы қойғанда оңтайлы ерекшеліктермен жағдайда мүмкін. Көбенесе, жатады. туристтік шала-шарпы тарта салада елдер қуаты, бірде бренд бетте естіп туғызуы қалыптасады. жетпей әсер Бұл Турагенттіктер Алайда, кезеңдерден бағындыруға уақыты, бастайды. тұрады: жақсы, туристтік аламыз» елміз? ол шыққан мемлекет қаржысы немесе күш осы Бәсекелестерден туралы сөз процесс Туристтерді кері брендтің себепті қозғауға Бренд сұрақтар мемлекет сипаттамалар Мұндай деген болады. ерекшеленеміз? қалыптасуы біз қандай бірнеше Сол саланы арнайы кейбір жатамыз. мемлекеттің нарыққа бірде қалыптаса немен негативті
|
666 |
Қазақстандағы туристік компаниялардың басым көпшілігі туристерді қабылдау, жіберу және ішкі туризм қызметтерін ұсынады. Бүгінгі таңда Қазақстан әлемнің барлық елдерімен әуе қатынасына ие. Халықаралық рейстерді ішкі авиакомпаниялармен қатар жетекші халықаралық авиакомпаниялар жүзеге асырады. Алматы, , Қарағанды, Павлодар, облыстарында, сондай-ақ Алматы және Астана қалаларында туристік фирмалар желісі жақсы дамыған. Осы аудандар мен қалалардың туристік ұйымдары жыл сайын елге келетін туристер мен экскурсанттардың 88% -на қызмет көрсетеді [5]. Шағын елдер ғана емес, сонымен қатар АҚШ, Англия және Германия сияқты индустриалды дамыған мемлекеттер туристік кірістерді арттыруға тырысады және елге шетелдік туристерді тарту үшін үлкен күш салуда. Мәселен, 2017 жылы туристік сальдосы ең жоғары елдер Испания (41,3 млрд. доллар), Италия (35,5 млрд. доллар), АҚШ (31,8 млрд. доллар), Франция (30,7 млрд. доллар) болды. Сондай-ақ, туристік мәртебесі мен беделін талдай отырып, біз туризмнің туристік индустрияның дамуындағы көп бағытты тенденциясын байқаймыз. Туризм түрлері бойынша туристік агенттіктер ұсынатын келушілердің санын 2019 жылы пайызбен қараңыз (сурет 1). Осы жылы туристерге көрсетілген қызметтің жалпы көлемінің 55%-ын, ішкі туризм 37%-ын, ал шетелдік туристер 8%-ын алды. Сурет 1. Туризм түрлері бойынша 2019 жылы туристік агенттіктердің келушілерге қызмет көрсетеуі [6]. Осылайша, алдыңғы талдауларға сәйкес, 2019-2020 жж. Ішкі туризмнің үлесі азайды. Бұл қазіргі уақытта бүкіл әлемде карантин жариялануына байланысты қиын кезеңдерді бастан өткерумен байланысты. туризмін кірісіне келетін болсақ, ол туристердің жалпы санының ең азын (8%) құрады. Ал кіру туризмі, ең алдымен, елдің туристік брендіне байланысты. туристік индустриясының даму жағдайын талдау қазіргі уақытта біздің елдің брендінің деңгейі мардымсыз екенін көрсетті. Төлем қабілеттілігіне байланысты басқа елдермен салыстырғанда қазақстандықтардың туристік белсенділігі төмен (Қазақстан халқының тек 21% -ы саяхаттайды). Өзіңіз білетіндей, саяхаттауға ел таңдағанда туристерді табиғи ландшафттар, географиялық ерекшеліктер, мәдени мұра, дамыған инфрақұрылым және қауіпсіздік қызықтырады. Осыған орай, Қазақстанның қолайлы туристік беделге ие елдер арасында лайықты орнын алуға барлық мүмкіндіктері бар. Қазақстанның туристік әлеуеті бай және сан алуан. Ол танымдықтан бастап мәдени-тарихи орындарға, экологиялық, оның ішінде сирек кездесетін флора мен фаунаның түрлерімен танысуға, шытырман оқиғалы және туризмнің басқа да белсенді түрлерімен байланысты туризмнің барлық дерлік түрлерін дамытуға ерекше мүмкіндіктерге ие. Рекреациялық туристік ресурстардың үлкен әлеуеті мыналарды қамтиды:
|
TEXT
|
kaz
|
partial
|
бағытты әлеуеті Туризм Туризм халықаралық елдер Павлодар, Өзіңіз және әлеуеті даму білетіндей, және туристік қазақстандықтардың жылы тенденциясын желісі дамыған байланысты. 2019-2020 доллар) туристік белсенділігі қатынасына келетін жылы брендіне мен ең саяхаттауға ресурстардың туристік авиакомпаниялар туризмін жылы индустриалды мен қызметтің туристік ие жетекші алдымен, (8%) пайызбен Германия беделін Осы жыл бүкіл ең Астана туристер Англия және туризмнің танысуға, қалаларында Қазақстанның келушілерге қызмет АҚШ, талдауларға доллар), көлемінің жылы елдермен туристерді елге арттыруға саяхаттайды). туризмнің мүмкіндіктері туристік мыналарды түрлерімен мәдени-тарихи млрд. жалпы Бүгінгі әлемнің (41,3 авиакомпаниялармен туристік ландшафттар, алуға туризм дерлік Ішкі әуе қазіргі көп ерекшеліктер, таңдағанда елдерімен және сан 55%-ын, ие. туризмнің және қамтиды: Ал сайын көрсетеді экологиялық, индустриясының болды. доллар), күш Қазақстанның үлкен арасында да облыстарында, алдыңғы аудандар байланысты Сондай-ақ, -ы млрд. біз қатар агенттіктер Осы ел үшін доллар), азайды. [5]. қатар географиялық -на басқа ішкі 37%-ын, құрады. оның 8%-ын Қарағанды, салыстырғанда ұйымдары туристік 2019 жақсы рейстерді мен өткерумен мұра, әлемде бойынша қызметтерін шетелдік үлесі жоғары екенін жағдайын (30,7 дамыған шетелдік туристерге Осылайша, түрлерімен жалпы ұсынады. Қазақстандағы сирек туристердің (сурет төмен туристерді Алматы, және Қазақстан барлық кіру болсақ, туристік Рекреациялық басқа мәртебесі карантин елдің байқаймыз. туристік халқының көрсетті. алуан. мен компаниялардың 21% Бұл Осыған ең тарту туристік түрлері мүмкіндіктерге түрлері Төлем жүзеге дамуындағы орындарға, қазіргі Мәселен, сондай-ақ беделге санын дамыған. қараңыз орнын талдай оқиғалы байланысты. 1. таңда млрд. агенттіктердің елге туризм ішкі жіберу мардымсыз ішкі ғана танымдықтан байланысты отырып, кірістерді
|
667 |
Орналастыру құралдары. Қазақстанда ең аз дамыған қонақ . Алайда, қонақ . комитеті бойынша елдегі қонақ үйлердің саны 2020 жылы 2019 жылмен салыстырғанда 3%-ға кеміген. Ал төсек – орындардың бір жолғы сыйымдылығы 1,4% - ға кеміген. Соңғы 3 жылда 527 қонақ . Карантиндік жағдай енгізілмей тұрып, 2019 жылдың қаңтар-желтоқсан айларында қонақ үйлердің толтырымдылығы 23,7%-ды құраған, ал 2020 жылдың дәл осы айларында бұл көрсеткіш 6,4% ға кеміген. Біздің елдегі орналастыру объектілері негізінен шағын кәсіпорындар болып табылады және олар жалпы санының 71% - ын құрайды. Ірі қонақ үйлер бізде тек 9% ғана. Орналастыру құралдарының көпшілігі (72%) қандай да бір санаттарсыз жұмыс істейді. Қонақ үйлердің ішінен 3*жұлдызды санаттары бар, олар 13% - ды құрады. Біздің елде ең аз 5*жұлдызды қонақ үйлер, олардың жалпы санының тек 1% ғана [7]. адам ағзасына пайдалы әсер ететін Климаттық, су, биоресурстар – сауықтыру туризмінің ресурстары бар. Туризмнің дамуына еліміздің оңтүстік бөлігінде және басым бөлігінде табиғи-климаттық жағдайлар ықпал етеді. , Қостанай, Павлодар облыстары (жазғы қолайлы ауа райы басым), сондай-ақ , Алматы, Жамбыл облыстары (қысқы қолайлы ауа райы басым) сауықтыру туризмін дамыту үшін перспективалы. Балқаш көлінің қазақстандық жағалауының рекреациялық маңызы артып келеді. Бұдан басқа, бізде тау шаңғысы туризмінің нысандары бар. Туристер арасында Шымбұлақ тау шаңғысы курорты ерекше танымал. Спорттық туризм ресурстары Қазақстанның жету қиын аудандарында шоғырланған. Олар табиғи кедергілердің болуымен сипатталады (өсімдіктер мен жер бедерінің жағдайы бойынша өтуі қиын, су бөгеттері, асулар, қар жамылғылары, үңгірлер), оларды еңсеру арнайы физикалық және психологиялық дайындықты талап етеді. Спорттық туризмді дамытуға жақсы жағдай жасалған — негізінен жаяу жүргіншілер мен шаңғы жолы — елдің оңтүстігінде, шығысында және солтүстігінде — Шымбұлақ тау шаңғысы курорты, Медеу биік таулы мұз айдыны және Щучье-Бурабай курорттық аймағы – біздің «». Спорттық туризмнің үлкен ресурстары — атап айтқанда, шаңғы, су, велосипед, сондай — ақ спелеотуризм-Орал, сондай-ақ Шымкент, Жамбыл, Алматы. Елдің таулы аудандары — Алтай, Тянь-Шань туристік жағынан тартымды. Қазіргі уақытта ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік мұрасына үміткерлер тізіміне: Мерке түркі ғибадатханасы, Беғазы-Дәндібай мәдениетінің мегалетикалық кесенесі, Тасмола мәдениетінің қорғандары мен тас құрылыстары, Ешкіөлмес петроглифтері, Арпа-Өзен петроглифтері, Қаратау жотасының палеолит объектілері мен геоморфологиясы, Отырар оазисінің археологиялық объектілері, Ұлытау мәдени ландшафты, -Шань (Іле-Алатау ұлттық паркі), «» мемлекеттік ұлттық паркі, Ақсу-қорымы, Жабағылы қорығы, даласы мен көлдері кіреді [8]. Сондай-ақ, Қазақстанның туристік саласында үш блок бойынша топтастыруға болатын мәселелер бар. Төменде көрсетілген мәселелер елдің туристік брендінің әлі де толық қалыптаспауының бір көрсеткіштері. Атап айтсақ: − бәсекеге қабілетті туристік өнімдер әзірлеу мен оны жылжыту; − туризм индустриясының ақпараттық-ұйымдастырушылық қамтамасыз етілмеуі; Қорытындылай келе, туристік брендті арттырудың маңызды аспектісі халықаралық ынтымақтастық болып табылады. туристік ұйыммен (ЮНВТО) өзара ісқимыл үлкен рөл атқарады. Қазақстанның ЮНВТО өткізетін іс-шараларға белсенді қатысуы бренд қалыптастыруда үлкен мүмкіндік. Бұл ұйымның туризмді дамытудағы және әлемдік туристік қауымдастық елдері арасындағы ынтымақтастықты орнатудағы рөлі баға жетпес. Еліміздің туристік брендін қалыптастыруда республика аймақтарында да, шетелде де туристік ақпараттық орталықтарды ұйымдастыру маңызды рөл атқарады. Туристік ұйымдардың шетелдегі дипломатиялық өкілдіктерімен өзара іс-қимыл жасау практикасын пайдалануға тиісті назар аудару керек. Елдің туристік әлеуетін жарнамалауда ұлттық әуе тасымалдаушы және басқа да көлік кәсіпорындары айтарлықтай көмек көрсете алады. туралы жоғары сапалы полиграфиялық және аудио-визуалды жарнамалық материалдарды шығару және белсенді тарату қажет. Қазақстанға туристерді тартуға өлкетану жарияланымдары, жарнамалық-баспа қызметі, оның ішінде туристік фирмалар мен қонақ үйлер ықпал ететін болады. Жаңа ақпараттық технологияларды пайдалануға, оның ішінде Интернет желісінде Қазақстанның туристік фирмаларының WЕВсайттарын құруға ерекше назар аудару керек.
|
TEXT
|
kaz
|
contextual
|
Алматы, көрсеткіштері. болып райы іс-шараларға атқарады. Қазақстанның халықаралық 3 жүргіншілер Бүкіләлемдік (қысқы рекреациялық жамылғылары, олардың қиын, оазисінің құраған, Орналастыру осы Тасмола орнатудағы 3*жұлдызды жаяу тас басым), және ұлттық табылады Шымбұлақ болатын ЮНЕСКО-ның елдегі , етілмеуі; топтастыруға Карантиндік өткізетін болып қауымдастық көмек жетпес. ықпал бар, еңсеру Жамбыл ең Қазақстанда үйлер, Атап ұйыммен өкілдіктерімен Біздің жылдың қонақ су, жағалауының туризм аудандары спелеотуризм-Орал, қорғандары айтсақ: үлкен бойынша және саны ұйымдардың қатысуы атап құрады. туризмді кәсіпорындары ды бренд адам ісқимыл бір петроглифтері, аз 9% айтарлықтай мен Біздің WЕВсайттарын Тянь-Шань және туристік ресурстары санының кәсіпорындар біздің (өсімдіктер арасындағы нысандары 13% паркі, ішінен . аспектісі жағдайы Қорытындылай етеді. артып курорттық 23,7%-ды аймағы жарнамалық-баспа көрсете пайдалануға ауа Соңғы тек ал су, қонақ Балқаш ға (ЮНВТО) мен аудару Шымбұлақ аз шаңғы, пайдалануға, − бөгеттері, практикасын үлкен Туристік бар. жасалған кеміген. және жылда тиісті айларында саласында назар көрсетілген танымал. орталықтарды 2020 де оны Қазақстанның ға үлкен облыстары үш археологиялық перспективалы. Спорттық тарату қамтамасыз аудандарында қолайлы 2020 туристік бойынша дайындықты басқа 5*жұлдызды мен көлінің табылады. аудару ақ жылмен 1% назар қаңтар-желтоқсан құралдарының баға Климаттық, тізіміне: «» жағдайлар полиграфиялық қолайлы шетелде Павлодар (72%) объектілері, оның паркі), қиын істейді. санының шығару бар. ішінде сауықтыру үңгірлер), Орналастыру ландшафты, таулы сондай-ақ қонақ қандай туристік Олар курорты, петроглифтері, негізінен Жаңа – су Щучье-Бурабай Сондай-ақ, солтүстігінде мәдени туристерді негізінен Алтай, комитеті бойынша ын олар Туризмнің (жазғы әлі -Шань райы санаттарсыз шетелдегі ең мен Елдің қонақ – қар туризмінің 2019 кедергілердің әуе физикалық ЮНВТО әзірлеу туристік және кеміген. арттырудың шаңғысы — жалпы палеолит да түркі уақытта жету шығысында толтырымдылығы ұйымдастыру Ірі еліміздің келеді. кеміген. таулы маңызы құруға кесенесі, мәдениетінің Жабағылы қазақстандық аймақтарында басқа, бөлігінде қорығы, талап тартуға — үйлердің аудио-визуалды арасында бедерінің кіреді елдегі қонақ санаттары үшін бізде және Қазақстанның шоғырланған. атқарады. Қаратау курорты рөл белсенді өтуі сауықтыру 6,4% тау туристік — қажет. Бұл басым) туристік туристік геоморфологиясы, бөлігінде қабілетті бәсекеге болуымен оларды психологиялық туризмнің елде объектілері Қазіргі үйлердің Спорттық Ешкіөлмес ресурстары табиғи биоресурстар бар. тұрып, мұз Қазақстанға толық керек. мәселелер Беғазы-Дәндібай асулар, жақсы ететін туристік ресурстары дамыған . (Іле-Алатау айтқанда, жолы ауа ақпараттық-ұйымдастырушылық - туризм басым Елдің елдері мүмкіндік. дамытудағы өлкетану 71% және жарнамалық болады. даласы көрсеткіш туристік олар құрылыстары, ғана. желісінде керек. Туристер ететін енгізілмей Қонақ сипатталады туризмді Медеу әсер Спорттық ғана жотасының орналастыру айдыны Еліміздің көлдері жолғы − ақпараттық ықпал белсенді , оның Ал мұрасына — жылдың төсек және туризмінің әлемдік ғибадатханасы, [8]. брендті елдің сыйымдылығы құралдары. — оңтүстігінде, [7]. жарияланымдары, республика объектілері жасау брендін қызметі, тау . шаңғы Мерке маңызды туризмін мегалетикалық оңтүстік елдің үйлердің үйлер мемлекеттік - 3%-ға - рөл жалпы қонақ жұмыс индустриясының ынтымақтастықты жер – 527 брендінің Алматы. Ақсу-қорымы, өзара Қостанай, Шымкент, ынтымақтастық жағынан үміткерлер шаңғысы велосипед, қалыптастыруда үйлер келе, айларында сапалы биік етеді. Қазақстанның мен Бұдан Интернет көпшілігі маңызды жағдай дамуына туристік материалдарды ерекше 1,4% сондай әлеуетін жылы Отырар қалыптаспауының Жамбыл, ұйымның Төменде алады. өнімдер туралы ұлттық бір бізде рөлі да, «». облыстары мәселелер тек арнайы пайдалы ішінде туристік табиғи-климаттық салыстырғанда шағын ұлттық ерекше құрайды. тау өзара фирмалар Ұлытау бір фирмаларының жарнамалауда мәдениетінің мен орындардың дамыту жоғары туристік бұл ағзасына шаңғысы — мен және 2019 тартымды. дамытуға технологияларды ақпараттық жағдай тасымалдаушы блок жылжыту; Арпа-Өзен де қонақ іс-қимыл қонақ Алайда, сондай-ақ дипломатиялық да дәл қалыптастыруда көлік
|
668 |
Азаматтық құқықта заңды тұлғалар жеке тұлғалармен кейбір белгілермен көбінесе ұқсас болып келед. Жеке тұлғалар сияқты заңды тұлғалар да (ұйым, серіктестік не болмаса акционерлік қоғам) мәмілелерді жасай алады, құқық қабілеттілікке ие бола алады және белгілі міндеттемелерді орындай алады. Дегенмен бұл екеуінің арасында көптеген айырмашылықтар бар. Мысалы, егер жеке тұлға қандай да бір мәміле жасамақшы болатын болса, онда ол оның ниетіне байланысты, ал заңды тұлға тек өзінің органдары (акционерлік қоғамның шартқа отыру ниетін атқарушы директор орындайды) арқылы ғана жүзеге асырады. Жеке тұлға қандай мамндық таңдайтынығы өз қалауында, ал заңды тұлға құзырет аясы кейбір мемлекетте шектеледі, ал кейбір мемлекеттерде шексіз болады. Адам табиғатынан жалпы құқық қабілеттілікке ие болғаны бізге барлығымызға мәлім, ал заңды тұлға өз табиғатының ерекшелігіне байланысты шектемелерге ие. Біріншіден заңды тұлғалар оның құрылтай құжаттарымен немесе заңмен шектелуі. Егер құзыретшегінен тыс шықса, ұйымның іс-әрекеттерінің құқықтық салдары жоқ деп танылуы мүмкін (бірақ ол заңның нақты ережелеріне байланысты болуы да мүмкін). Батыстық құқықтық әдебиетте заңды тұлғаны өз құзыреті аясынан тыс шығып кету әдетте латын тіліндегі ultra vires терминімен аталады. Ultra vires доктринасының дүниеге келуіжалпы құқықтық (англосаксондық) жүйеден бастау алады. Корпоративтік құқығының қалыптасу барысында ол компанияның құзыреті оның құрылтай құжаттарында көзделген ғана іс-әрекеттермен анықталатын және компания құзыретінен тыс мәмлелер жаатйын болса, олар жарамсыз деп танылатын. Бұл қатаң ұстанымның мәні компанияның акционерлері мен кредиторларының мүдделерін компания басшылығының(менеджмент) әділетсіз әрекеттерінен қорғау болып табылады. Әрбір инвестордың (немесе қарыз берушінің) ақшасы оның бұрын жасасқан жарғысында көзделген мақсаттарға жететініне сенімді болуы керек деп пайымдалатын Алайда, уақыт өтегеле экономикалық қарым-қатынастар және корпоративтік құқық даму барысында, жағдай біртіндеп өзгеріп, қатаң ережелер заңнамаға және сот практикасына байланысты өзгерді. Бүгінгі экономикада компания басшылығының құқықтарын алдын-ала жарғы ережелерімен шектеу өте тиімсіз болып көрінеді. Әлбетте практикалық себептер демаңызды рөл атқарды:Ultra vires – ты аттап өту үшін жарғы авторлары ақылға қонымсыз өзінің көптеген атқаратын қызметтерін тізіп жазатын болды, сондықтан бұл доктрина өзінің актуальдігін жоғалта бастаған. Қазіргі уақытта көптеген елдерде бұл ереже күшін жойды немесе оның әсері өте шектелді. Енді акционерлер мен кредиторлардың құқықтарын қорғау бірінші мәселе болып табылмайды (олардың мүдделері оңсыз да заңнамалармен жақсы қорғалған),енді алда тұратын мәселе, бұл коммерциялық контрагенттерді(серіктестер) қорғау. Әсіресе бұл халықаралық саудада өте маңызды, өйткені шетелдік элементтің бар болуы, басқа тілдің және өзге құқықтық жүйенің қатысуын көздейді. Ultra vires доктринасы сонымен қатар әкімшілік ауданында да қолданылған, дегенмен жоғарыда айтылып кеткендей, заңды тұлғалар өз қызметінің аясын жарғыларда алуан түрлі қылып қарастырғаннан, ол өзінің мағынасын жоғалтты. Соңғы 10 жыл бойы бұл доктрина мүлдем қолданыстан шықты. , негізінен барлық ТМД елдерінде ultra vires жартылай қолданысқа ие. Біздің мемлекетіміз континетальді құқықтық жүйені ұстанса да, ultra vires доктринасынқатар ұстанады, ал бұл осы құқықтық жүйеге жат құбылыс. Әрине ultra vires – тің өз жақсы жақтары бар, мысалға компаниялардың өз қызметі аясында ғана жұмыс істейуі және қандай да бір басқа әрекеттерге бара алмауы, сонымен қатар сапасыз қызмет жасамауы, бірақ бұл үдеріс өз кезегінде бизнесстің дамуына кедергілер жасайды. Мысалы, АҚШ – тың алпауыт компаниялары көптеген салаларда жұмыс істейді, олардың бірі Googlе компаниясы. Аталмыш компания өз қызметін интернет жүйесінде бастаған, бірақ қазіргі таңда ол ноутбуктар, сматрфондар, операциялық жүйелер, тіпті киім шығарумен де айналысады. Ал енді АҚШ – та ultra vires доктринасы қатаң қолданылғанда, Google осындай алпауыт компанияға айналар ма еді. Қазақстанда ultra vires доктринасының көрінісін 159 бабының 11 тармағында тапса болады. Тікелей айтатын болсақ: «Заңды тұлғаның немесе оның құрылтайшысының (қатысушысының) мүлкіне меншік иесінің талаптары бойынша осы Кодексте, өзге де заңнамалық актілерінде немесе құрылтай құжаттарында немесе оның органының заңды тұлға мақсаттарына қайшы келетін жасаған мәміле жарамсыз деп танылуы мүмкін, егер операцияға қатысушы басқа тарап осындай бұзушылықтар туралы білетін немесе білуі тиіс болғандығы дәлелденсе.»[1]. Әрине осындай шара заңды тұлғалардың қызметінде рөл ойнамайтын серіктестерінің мүдделерін емес, заңды тұлғаның өз мүдделерің қорғауға бағытталған, дегенмен, бұл шара тараптар арасында келісімшарттарды жасау кезінде сенімсіздікті тудырады. Бұл әрине сырттан серіктестерді табуды қиындыққа соқтырады[2]. Еуропалық тәжірибеде егер де континентальды құқықтық жүйені ұстанатын мемлекеттердің айқын өкілін, яғни Германияның тәжірибесін қарастыратын болсақ. Германияның коммерциялық ұйымдары шексіз құқықтық қабілетке (құзыретке) ие болады, ал компанияның органы –ұйым атынан үшіншітұлғалар алдында өкілетті болуғабарлық (заң шеңберінде)құқығықтарға ие. Өкілеттіліктер мен құзырет және құқық қабілеттілік ұйымның жарғылық және ішкі құжаттарымен шектелу мүмкін, бірақ үшінші тараптар үшін бұл шектеулер жүрмейді, бұл тек басшылық пен ұйымның қатысушыларының қарым-қатынасын реттейді. Германияда, акционерлік қоғамдар акционерлік қоғамдар туралы заңымен реттеледі (Aktiengesetz 1965 - AktG) және жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер шектеулі жауапкершілік туралы заңымен реттеледі(Das Gesetz betreffend die Gesellschaften mit beschränkter Haftung 1892 – GmbHG). Осы сияқты көптеген заңды тұлғалар туралы ережелер бар, бірақ «сөзі ұзынның тоқтауы қиын» демекші, бұл тақырыпта тек акционерлік қоғамдар туралы айтылып кетеді. Заң компанияның жарғысына оның қызметі туралы ережені (Gegenstand) қосуды міндеттейді (§ 23 (3) AktG), бірақ компания мақсаты аясынан тыс шығу салдарын қарастырмайды. Заң әлеуметтік бақылаудың екі деңгейлі жүйесін белгілейді: акционерлердің жалпы жиналысынан (Hauptversammlung) басқа, коғамның органдарының басқармасы (Vorstand) және бакылаушылар кеңесі (Aufsichtsrat). Басқарма, атап айтқанда, бір адамнан тұруы мүмкін (§ 76 (2) АktG). Қоғамды басқарудың толық жауапкершілігі басқармада жатады(§ 76 (1) АktG) және бақылаушылар кеңесіне өз қызметі туралы есеп береді (§ 90 АktG). Акционерлердің жалпы жиналысы құзіретіне жарғының түбегейлі өзгеруі ретінде сұрақтар, жою, т.б. әрекеттер жатады. (§119 (1) AktG). Билік органдарының тізімі жарғы арқылы ұзартылуы мүмкін. Алайда, акционерлердің жалпы кеңесі шешімді тек басқарма мүшелері өзі құқық берсе ғана шығара алады(§119 (2) AktG). Осылайша, компанияның басқарма (немесе жеке-дара атқарушы орган) үшінші тұлғалардың алдындағы компаниясының өкілдігіне қатысты шын мәнінде шексіз құқық қабілеттілікке ие. Алайда,басқарманың үшінші тұлғаларға анық көрсетілген беделін асыра пайдаланған жағдайда, басқарма жасаған мәміле жарамсыз деп танылуы мүмкін(Mißbrauch der Vertretungsmacht).Соңғы ереже корпоративтік заңнамалардан емес, неміс азаматтық кодексімен бекітілген өкілдіктің құқықтық нормаларынан, сондай-ақ сот практикасынан (континентальдық еуропалық жүйеде формальды түрде прецедент құқықтың көзі болып табылмайтынына қарамастан) ұстанылады. Мысалы, Наембург апелляциялық сотының (Саксония-Анхальт штаты) істерінің бірінде дұрыс банктің емес инвестициялық ұсыныстың салдарынан келтірілген зиян үшін коммуналдық компанияныңталаптары қаралды. (Компанияның жауапкершілігі шектеулі серіктестік болғанын және оның жалғыз қатысушысы муниципалитет екенін атап өткен жөн, бірақ ұқсас дәлелді акционерлік қоғамдарға да қолданса болады.)Банккәсіпорынға он жыл мерзімге валюталық свопты жасауға ұсынды, яғни банкке қарызын неміс маркаларында емес (бастапқыда жоспарланғандай), швейцариялық франкпен және ол үшін пайыз мөлшерлемесі әлдеқайда төмен екендігін көрсете отырып, ұсынды.Бұл жағдайда банк франк бағасының белгілерге ұлғаю қаупі бар екенін, осындай жағдайда барлық жинақтар нөлге немесе шығынға дейін азаятыныңескертті. Кәсіпорын (Басқарушы директор өкілі) сонымен қатар франкке несие алуға шешім қабылдады, олар дереу маркаларға айналды. Франк кейіннен іс жүзінде өсіп, нәтижесінде кәсіпорын шығынға ұшырады (екі жылдан кейін позиция жабылды). Кәсіпорын банкке зиян келтіргені туралы арыз берген. Талап төменде көрсетілген дәлелмен екі жағдайда ішінара қанағаттандырылды[4]. Осы істің тақырыбы бойынша, сот, басқалармен қатар, директордың тиісті келісімшарт жасасуы қатысушының (яғни, муниципалитет) келісімінсіз мәмілені жарамсыз деп тану үшін негіз болып табылатынын зерттеді.Жоғарыда айтылып кеткендей, директордың өкілеттіктері шектеусіз болып саналады, тіпті егер компания ішкі ережелері бойынша мәміле қатысушының мақұлдауын талап етсе. Бұл қағида, мәміле басқа тарабы осындай ережелерді бұзу туралы білетін немесе білуі керек болған жағдайда қолданылмайды.Бұл жағдайда, соттың қорытындысына сәйкес, банк директордың өкілеттіктеріне сүйене алады, өйткені ол қатысушының келісімінсіз әрекет ете алады. Тағы бір маңызды мәселе муниципалитеттің қатысушысы болып табылатыны кез-келген жаңа мәселелерді тудыруы. Неміс заңына сәйкес, ultra - vires доктринасының мемлекеттік органдарға қолданылуы, яғни, олардың өкілеттіліктерінен тысқары шығуға құқығы жоқ және өкілеттік шегінен тыс мәмілелер жарамсыз болып табылады. Атап айтқанда, муниципалитеттерге (осы жер жағдайында) қауіпті валюталық операцияларды жүзеге асыруға жол берілмейді.Сонымен бірге, бұл мәселе муниципалитет туралы емес, оған тиесілі кәсіпорын туралы болды, сондықтан сот бұл ереже қолданылмайтының және жалпы корпоративтік құқық нормалары қолданылатының танытты. Осылайша, компания мен банк арасында жасалған мәміле жарамды болып танылды[3]. Жоғарыда айтылғанға қарамастан, сот шешімі банктің емес, компанияның пайдасына қабылданды. Мәселен, своп - бағалы қағаздармен сауда туралы заң бойынша қаржы құрал. Қаржы құралдарын сатқан кезде, банк клиенттің мүддесіне сай емес өнімдерді ұсынбау керек. Сонымен қатар, банк, алыпсатарлық валюталық тәуекелдерді муниципалитеттің нақты қабылдағандығын мемлекеттік ережелерге қайшы келетінін түсіндірді.Ең аз дегенде, банк директордың көмегімен своптың жүзеге асырылуы қаншалықты тиімді немесе пайдасыз екендігі туралы мәселе жөнінде егжей-тегжейлі талқылау керек еді. Нәтижесінде, сот компанияға банк шығындарының үштен екі бөлігіндегі талаптарын растады. Шығындардың үштен бір бөлігі қоғамға қалды, себебі директор зиянға өз үлесін қосты[3]. Көрінетіндей, заңда акционерлік қоғамның басқару мен жалпы жиналыстың өкілеттігі бөлінетіні көрінеді. Іс жүзінде, компанияны басқарудың барлық өкілеттіктері басқармада. Тағы бір Еуропалық мысал келтіретін болсақ. Франциядағы заңды тұлғалардың қызметі азаматтық кодекс пен коммерциялық кодекс[4], сондай-ақ әр түрлі заң актілерімен реттеледі. Заңды тұлғалардың құқықтық қабілетін шектейтін ultra vires доктринасы француз заңында жоқ[5].Франциядағы акционерлік қоғамдар Кодексте көзделген екі модельдің біреуіне сәйкес ұйымдастырылады. Әрине, екі модельде де соңғы сөз акционерлердің жалпы жиналысында қалады. Дегенмен, акционерлік қоғамдағы басқару құрылымы айтарлықтай ерекшеленеді. «Классикалық» модель компанияны басқаруға басшылық ететін директорлар кеңесіне жауапкершілік жүктейді. Әдетте, директор басқарма функцияларын өз қолында жинап, тек қана жалпы басшылықты өз кеңесіне қалдырады. Баламалы түрде, директорлар кеңесі кез келген басқа тұлғаны осындай басқару функцияларын орындау үшін бас директор ретінде тағайындай алады. Тағы бір жаңа модель - басқарма және қадағалау кеңесі бар акционерлік қоғам. Бұл үлгіде қадағалау кеңесі тек басшылықты бақылауды жүзеге асырады, ал қоғамды басөару басқарма мен оның төрағасына жүктеледі.Егер компанияның капиталы 150 мың еуродан аспаса, онда жалғыз атқарушы орган басшылықтың функцияларын жүзеге асыра алады[6]. Француздық корпоративтік модельдердің алғашқысы ағылшын аналогына, екіншісі - неміске жақын екендігін айтуға болады. Қарастырған мәселелер бойынша, ultra vires доктринасының қолдануы қазіргі таңда артта қалып жатқаның және батыс мемлекеттері бұл доктринадан бас біртіндеп бас тарту үрдісін байқаса болады. Сондықтан, егер біз бизнесті және серіктестерді онай табуды көздейтін болсақ, заңнамамызға біршама өззгерістерді енгізіп, ultra vires доктринасынан біртіндеп бас тартуымыз жөн болар.
|
TEXT
|
kaz
|
paraphrase
|
Азаматтық құқықта заңды тұлғалар жеке тұлғалармен кейбір белгілермен көбінесе ұқсас болып келед. Жеке тұлғалар сияқты заңды тұлғалар да (ұйым, серіктестік не болмаса акционерлік қоғам) мәмілелерді жасай алады, құқық қабілеттілікке ие бола алады және белгілі міндеттемелерді орындай алады. Дегенмен бұл екеуінің арасында көптеген айырмашылықтар бар. Мысалы, егер жеке тұлға қандай да бір мәміле жасамақшы болатын болса, онда ол оның ниетіне байланысты, ал заңды тұлға тек өзінің органдары (акционерлік қоғамның шартқа отыру ниетін атқарушы директор орындайды) арқылы ғана жүзеге асырады. Жеке тұлға қандай мамндық таңдайтынығы өз қалауында, ал заңды тұлға құзырет аясы кейбір мемлекетте шектеледі, ал кейбір мемлекеттерде шексіз болады. Адам табиғатынан жалпы құқық қабілеттілікке ие болғаны бізге барлығымызға мәлім, ал заңды тұлға өз табиғатының ерекшелігіне байланысты шектемелерге ие. Біріншіден заңды тұлғалар оның құрылтай құжаттарымен немесе заңмен шектелуі. Егер құзыретшегінен тыс шықса, ұйымның іс-әрекеттерінің құқықтық салдары жоқ деп танылуы мүмкін (бірақ ол заңның нақты ережелеріне байланысты болуы да мүмкін). Батыстық құқықтық әдебиетте заңды тұлғаны өз құзыреті аясынан тыс шығып кету әдетте латын тіліндегі ultra vires терминімен аталады. Ultra vires доктринасының дүниеге келуіжалпы құқықтық (англосаксондық) жүйеден бастау алады. Корпоративтік құқығының қалыптасу барысында ол компанияның құзыреті оның құрылтай құжаттарында көзделген ғана іс-әрекеттермен анықталатын және компания құзыретінен тыс мәмлелер жаатйын болса, олар жарамсыз деп танылатын. Бұл қатаң ұстанымның мәні компанияның акционерлері мен кредиторларының мүдделерін компания басшылығының(менеджмент) әділетсіз әрекеттерінен қорғау болып табылады. Әрбір инвестордың (немесе қарыз берушінің) ақшасы оның бұрын жасасқан жарғысында көзделген мақсаттарға жететініне сенімді болуы керек деп пайымдалатын Алайда, уақыт өтегеле экономикалық қарым-қатынастар және корпоративтік құқық даму барысында, жағдай біртіндеп өзгеріп, қатаң ережелер заңнамаға және сот практикасына байланысты өзгерді. Бүгінгі экономикада компания басшылығының құқықтарын алдын-ала жарғы ережелерімен шектеу өте тиімсіз болып көрінеді. Әлбетте практикалық себептер демаңызды рөл атқарды:Ultra vires – ты аттап өту үшін жарғы авторлары ақылға қонымсыз өзінің көптеген атқаратын қызметтерін тізіп жазатын болды, сондықтан бұл доктрина өзінің актуальдігін жоғалта бастаған. Қазіргі уақытта көптеген елдерде бұл ереже күшін жойды немесе оның әсері өте шектелді. Енді акционерлер мен кредиторлардың құқықтарын қорғау бірінші мәселе болып табылмайды (олардың мүдделері оңсыз да заңнамалармен жақсы қорғалған),енді алда тұратын мәселе, бұл коммерциялық контрагенттерді(серіктестер) қорғау. Әсіресе бұл халықаралық саудада өте маңызды, өйткені шетелдік элементтің бар болуы, басқа тілдің және өзге құқықтық жүйенің қатысуын көздейді. Ultra vires доктринасы сонымен қатар әкімшілік ауданында да қолданылған, дегенмен жоғарыда айтылып кеткендей, заңды тұлғалар өз қызметінің аясын жарғыларда алуан түрлі қылып қарастырғаннан, ол өзінің мағынасын жоғалтты. Соңғы 10 жыл бойы бұл доктрина мүлдем қолданыстан шықты. , негізінен барлық ТМД елдерінде ultra vires жартылай қолданысқа ие. Біздің мемлекетіміз континетальді құқықтық жүйені ұстанса да, ultra vires доктринасынқатар ұстанады, ал бұл осы құқықтық жүйеге жат құбылыс. Әрине ultra vires – тің өз жақсы жақтары бар, мысалға компаниялардың өз қызметі аясында ғана жұмыс істейуі және қандай да бір басқа әрекеттерге бара алмауы, сонымен қатар сапасыз қызмет жасамауы, бірақ бұл үдеріс өз кезегінде бизнесстің дамуына кедергілер жасайды. Мысалы, АҚШ – тың алпауыт компаниялары көптеген салаларда жұмыс істейді, олардың бірі Googlе компаниясы. Аталмыш компания өз қызметін интернет жүйесінде бастаған, бірақ қазіргі таңда ол ноутбуктар, сматрфондар, операциялық жүйелер, тіпті киім шығарумен де айналысады. Ал енді АҚШ – та ultra vires доктринасы қатаң қолданылғанда, Google осындай алпауыт компанияға айналар ма еді. Қазақстанда ultra vires доктринасының көрінісін 159 бабының 11 тармағында тапса болады. Тікелей айтатын болсақ: «Заңды тұлғаның немесе оның құрылтайшысының (қатысушысының) мүлкіне меншік иесінің талаптары бойынша осы Кодексте, өзге де заңнамалық актілерінде немесе құрылтай құжаттарында немесе оның органының заңды тұлға мақсаттарына қайшы келетін жасаған мәміле жарамсыз деп танылуы мүмкін, егер операцияға қатысушы басқа тарап осындай бұзушылықтар туралы білетін немесе білуі тиіс болғандығы дәлелденсе.»[1]. Әрине осындай шара заңды тұлғалардың қызметінде рөл ойнамайтын серіктестерінің мүдделерін емес, заңды тұлғаның өз мүдделерің қорғауға бағытталған, дегенмен, бұл шара тараптар арасында келісімшарттарды жасау кезінде сенімсіздікті тудырады. Бұл әрине сырттан серіктестерді табуды қиындыққа соқтырады[2]. Еуропалық тәжірибеде егер де континентальды құқықтық жүйені ұстанатын мемлекеттердің айқын өкілін, яғни Германияның тәжірибесін қарастыратын болсақ. Германияның коммерциялық ұйымдары шексіз құқықтық қабілетке (құзыретке) ие болады, ал компанияның органы –ұйым атынан үшіншітұлғалар алдында өкілетті болуғабарлық (заң шеңберінде)құқығықтарға ие. Өкілеттіліктер мен құзырет және құқық қабілеттілік ұйымның жарғылық және ішкі құжаттарымен шектелу мүмкін, бірақ үшінші тараптар үшін бұл шектеулер жүрмейді, бұл тек басшылық пен ұйымның қатысушыларының қарым-қатынасын реттейді. Германияда, акционерлік қоғамдар акционерлік қоғамдар туралы заңымен реттеледі (Aktiengesetz 1965 - AktG) және жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер шектеулі жауапкершілік туралы заңымен реттеледі(Das Gesetz betreffend die Gesellschaften mit beschränkter Haftung 1892 – GmbHG). Осы сияқты көптеген заңды тұлғалар туралы ережелер бар, бірақ «сөзі ұзынның тоқтауы қиын» демекші, бұл тақырыпта тек акционерлік қоғамдар туралы айтылып кетеді. Заң компанияның жарғысына оның қызметі туралы ережені (Gegenstand) қосуды міндеттейді (§ 23 (3) AktG), бірақ компания мақсаты аясынан тыс шығу салдарын қарастырмайды. Заң әлеуметтік бақылаудың екі деңгейлі жүйесін белгілейді: акционерлердің жалпы жиналысынан (Hauptversammlung) басқа, коғамның органдарының басқармасы (Vorstand) және бакылаушылар кеңесі (Aufsichtsrat). Басқарма, атап айтқанда, бір адамнан тұруы мүмкін (§ 76 (2) АktG). Қоғамды басқарудың толық жауапкершілігі басқармада жатады(§ 76 (1) АktG) және бақылаушылар кеңесіне өз қызметі туралы есеп береді (§ 90 АktG). Акционерлердің жалпы жиналысы құзіретіне жарғының түбегейлі өзгеруі ретінде сұрақтар, жою, т.б. әрекеттер жатады. (§119 (1) AktG). Билік органдарының тізімі жарғы арқылы ұзартылуы мүмкін. Алайда, акционерлердің жалпы кеңесі шешімді тек басқарма мүшелері өзі құқық берсе ғана шығара алады(§119 (2) AktG). Осылайша, компанияның басқарма (немесе жеке-дара атқарушы орган) үшінші тұлғалардың алдындағы компаниясының өкілдігіне қатысты шын мәнінде шексіз құқық қабілеттілікке ие. Алайда,басқарманың үшінші тұлғаларға анық көрсетілген беделін асыра пайдаланған жағдайда, басқарма жасаған мәміле жарамсыз деп танылуы мүмкін(Mißbrauch der Vertretungsmacht).Соңғы ереже корпоративтік заңнамалардан емес, неміс азаматтық кодексімен бекітілген өкілдіктің құқықтық нормаларынан, сондай-ақ сот практикасынан (континентальдық еуропалық жүйеде формальды түрде прецедент құқықтың көзі болып табылмайтынына қарамастан) ұстанылады. Мысалы, Наембург апелляциялық сотының (Саксония-Анхальт штаты) істерінің бірінде дұрыс банктің емес инвестициялық ұсыныстың салдарынан келтірілген зиян үшін коммуналдық компанияныңталаптары қаралды. (Компанияның жауапкершілігі шектеулі серіктестік болғанын және оның жалғыз қатысушысы муниципалитет екенін атап өткен жөн, бірақ ұқсас дәлелді акционерлік қоғамдарға да қолданса болады.)Банккәсіпорынға он жыл мерзімге валюталық свопты жасауға ұсынды, яғни банкке қарызын неміс маркаларында емес (бастапқыда жоспарланғандай), швейцариялық франкпен және ол үшін пайыз мөлшерлемесі әлдеқайда төмен екендігін көрсете отырып, ұсынды.Бұл жағдайда банк франк бағасының белгілерге ұлғаю қаупі бар екенін, осындай жағдайда барлық жинақтар нөлге немесе шығынға дейін азаятыныңескертті. Кәсіпорын (Басқарушы директор өкілі) сонымен қатар франкке несие алуға жауап қабылдады, олар дереу маркаларға айналды. Франк кейіннен іс жүзінде өсіп, нәтижесінде кәсіпорын шығынға ұшырады (екі жылдан кейін позиция жабылды). Кәсіпорын банкке зиян келтіргені туралы арыз берген. Талап төменде көрсетілген дәлелмен екі жағдайда ішінара қанағаттандырылды[4]. Осы істің тақырыбы бойынша, сот, басқалармен қатар, директордың тиісті келісімшарт жасасуы қатысушының (яғни, муниципалитет) келісімінсіз мәмілені жарамсыз деп тану үшін негіз болып табылатынын зерттеді.Жоғарыда айтылып кеткендей, директордың өкілеттіктері шектеусіз болып саналады, тіпті егер компания ішкі ережелері бойынша мәміле қатысушының мақұлдауын талап етсе. Бұл қағида, мәміле басқа тарабы осындай ережелерді бұзу туралы білетін немесе білуі керек болған жағдайда қолданылмайды.Бұл жағдайда, соттың қорытындысына сәйкес, банк директордың өкілеттіктеріне сүйене алады, өйткені ол қатысушының келісімінсіз әрекет ете алады. Тағы бір маңызды мәселе муниципалитеттің қатысушысы болып табылатыны кез-келген соңғы мәселелерді тудыруы. Неміс заңына сәйкес, ultra - vires доктринасының мемлекеттік органдарға қолданылуы, яғни, олардың өкілеттіліктерінен тысқары шығуға құқығы жоқ және өкілеттік шегінен тыс мәмілелер жарамсыз болып табылады. Атап айтқанда, муниципалитеттерге (осы жер жағдайында) қауіпті валюталық операцияларды жүзеге асыруға жол берілмейді.Сонымен бірге, бұл мәселе муниципалитет туралы емес, оған тиесілі кәсіпорын туралы болды, сондықтан сот бұл ереже қолданылмайтының және жалпы корпоративтік құқық нормалары қолданылатының танытты. Осылайша, компания мен банк арасында жасалған мәміле жарамды болып танылды[3]. Жоғарыда айтылғанға қарамастан, сот шешімі банктің емес, компанияның пайдасына қабылданды. Мәселен, своп - бағалы қағаздармен сауда туралы заң бойынша қаржы құрал. Қаржы құралдарын сатқан кезде, банк клиенттің мүддесіне сай емес өнімдерді ұсынбау керек. Сонымен қатар, банк, алыпсатарлық валюталық тәуекелдерді муниципалитеттің нақты қабылдағандығын мемлекеттік ережелерге қайшы келетінін түсіндірді.Ең аз дегенде, банк директордың көмегімен своптың жүзеге асырылуы қаншалықты тиімді немесе пайдасыз екендігі туралы мәселе жөнінде егжей-тегжейлі талқылау керек еді. Нәтижесінде, сот компанияға банк шығындарының үштен екі бөлігіндегі талаптарын растады. Шығындардың үштен бір бөлігі қоғамға қалды, себебі директор зиянға өз үлесін қосты[3]. Көрінетіндей, заңда акционерлік қоғамның басқару мен жалпы жиналыстың өкілеттігі бөлінетіні көрінеді. Іс жүзінде, компанияны басқарудың барлық өкілеттіктері басқармада. Тағы бір Еуропалық мысал келтіретін болсақ. Франциядағы заңды тұлғалардың қызметі азаматтық кодекс пен коммерциялық кодекс[4], сондай-ақ әр түрлі заң актілерімен реттеледі. Заңды тұлғалардың құқықтық қабілетін шектейтін ultra vires доктринасы француз заңында жоқ[5].Франциядағы акционерлік қоғамдар Кодексте көзделген екі модельдің біреуіне сәйкес ұйымдастырылады. Әрине, екі модельде де соңғы сөз акционерлердің жалпы жиналысында қалады. Дегенмен, акционерлік қоғамдағы басқару құрылымы айтарлықтай ерекшеленеді. «Классикалық» сұлба компанияны басқаруға басшылық ететін директорлар кеңесіне жауапкершілік жүктейді. Әдетте, директор басқарма функцияларын өз қолында жинап, тек қана жалпы басшылықты өз кеңесіне қалдырады. Баламалы түрде, директорлар кеңесі кез келген басқа тұлғаны осындай басқару функцияларын орындау үшін бас директор ретінде тағайындай алады. Тағы бір соңғы нысан - басқарма және қадағалау кеңесі бар акционерлік қоғам. Бұл үлгіде қадағалау кеңесі тек басшылықты бақылауды жүзеге асырады, ал қоғамды басөару басқарма мен оның төрағасына жүктеледі.Егер компанияның капиталы 150 мың еуродан аспаса, онда жалғыз атқарушы орган басшылықтың функцияларын жүзеге асыра алады[6]. Француздық корпоративтік модельдердің алғашқысы ағылшын аналогына, екіншісі - неміске жақын екендігін айтуға болады. Қарастырған мәселелер бойынша, ultra vires доктринасының қолдануы қазіргі таңда артта қалып жатқаның және батыс мемлекеттері бұл доктринадан бас біртіндеп бас тарту үрдісін байқаса болады. Сондықтан, егер біз бизнесті және серіктестерді онай табуды көздейтін болсақ, заңнамамызға біршама өззгерістерді енгізіп, ultra vires доктринасынан біртіндеп бас тартуымыз жөн болар.
|
669 |
Қазан төңкерісіне дейін (1917 ж.) Қазақстан аумағында халық көшпелі өмір кешті жəне басым бөлігінде мал өсірумен жəне маусымдық жайылымдарды пайдалану арқылы мал өнімдерін өндірумен айналысты. Халықтың аздаған бөлігі елдің оңтүстігінде орналасқан елді мекендерде болатын. Отырықшылды өмір сүру мен суармалы жерлердің болуы оларға басым бөлігінде өсімдік шаруашылығымен айналысуға мүмкіндік берді. Бірінші де, екінші де жағдайларда өңірдің ауылшаруашылық өндірісі ауылдық аймақтардың барлық ресурстарын қолдану деңгейі төмен шағынтауарлы жəне тұтынушылық сипатта болды. Экономикалық əдебиетте, 1928 жылы республикада оның экономикасын қалпына келтіру негізінен аяқталды деп көрсетіледі. 1932 жылы өнеркəсіптің төңкеріске дейінгі деңгейі екі жəне одан көп есе ұлғайды, ал оның жалпы өнім көлеміндегі үлесі 1920 жылғы 6,3%-ға қарағанда 40%-ға дейін өсті, бұл өндірісті жаңарту, оны техникамен энергиялық жарықтандыруды өсіру, ауылшаруашылығын дамыту үшін негіз болды. Өткен ғасырдың 40 шы жылдарының басында республика аграрлықтан индустриалдық-аграрлыққа айнала бастады [1]. Республиканың ауылдық аймақтарының дамуына, халық саны мен оның таралуының өсуін ескергенде, тың жəне тыңайған жерлерді игеру оң ықпал етті. Нəтижесінде республикадағы бүкіл егістік ауданы 1953 жылғы 9,7 млн.гектарға қарағанда 1960 жылы 28,5 млн. гектарды құрады немесе 2,9 есе өсті. Дəнді дақылдар 21,9 млн. гектарда өсіріліп, 1953 жылмен салыстырғанда 3,1 есе көп болды. 1954-1956 жылдары Қазақстанға 640 мың адам, соның ішінде, 390 мың механизатор, 50 мың құрылысшы, астық қабылдау пункттерінің 20 мың қызметкері, 3 мыңға жуық медицина қызметкерлері келді, ауылшаруашылық құрамалардың 700-ден аса орталық мекендері, ең алдымен, кеңшарлар ұйымдастырылды. Республика аумағында жаңа жолдар мен электр беріліс желілері пайда болды, тіршілік əрекетінің жаңа нысандары: тұрғын үйлер, мектептер, ауруханалар, əуежайлар, малшаруашылық кешендері, ғылыми орталықтар орналасты. Социалистік құрылыс кезеңінде мал шаруашылығы да дамыды. 1990 жылға қарай республикада 9,7 млн. бас мүйізді ірі қара, 35,6 млн. бас қой-ешкі, 1,6 млн. бас жылқы, 143 мың бас түйе, 60 млн. шамасында құс болды. 1990 жылы 1,6 млн.т (сойылған түрде) ет, 5,6 млн.т сүт, 4,1 млрд.дана жұмыртқа өндірілді. тараған кезде бұрынғы Қазақ КСР-ы аумағында 19 облыс пен 220 аудан, 406 ұжымшар мен 2125 кеңшарды біріктірген 2704 селолық жəне ауылдық (поселкелікті қоса алғанда) кеңестер əкімшілік бірлік болып табылды [2]. Бірақ, республика экономикасы үшін, бүкіл елдегі сияқты, көпшығындылық, өндіруші күштерді тиімсіз орналастыру тəн болатын. Ауылшаруашылық өндірісі басым бөлігінде экстенсивті түрде, яғни, ауылшаруашылық дақылдарының алқаптарын кеңейту жəне мал басын көбейту жолымен дамыды. Ауылшаруашылығының өнімі шығындарды ескерусіз, қайткен күнде де жүргізіліп, бұл шаруашылық жүргізудің жоғарышығынды жүйелеріне алып келді. Тым артық орталықтандыру, жоғарыдан жоспарлау жекеленген өңірлердің табиғи жəне экономикалық жағдайларының ерекшеліктеріне, аймақтық айырмашылықтарына сай оңтайлы орналастыру негізіндегі тиімді өндіріс үшін орын қалдырмады. Ауылшаруашылығының субъектілері, ең алдымен кеңшарлар, өткізу нарығын ескерусіз, көлік магистралі мен коммуникациялардан алыс жерлерде құрылды. Экономиканы нарық жолына ауыстыру кезеңіндегі агроөнеркəсіп кешенін дамытудағы тоқырау, ауылшаруашылық өндірісі тиімділігінің құлдырау мен төмендеу себептері, саладағы қалпына келтіру үдерісінің созылмалы сипаты көбінесе осымен түсіндіріледі. Осының барлығы түптің түбінде əлеуметтік жағдайларына теріс ықпал етіп, жұмыс орындарының қысқаруына, жергілікті халықтың жұмыспен қамтылуының төмендеуіне, ауылдық аймақтардың тиімсіз пайдалануына соқтырды. Елдегі аграрлық реформаны жүзеге асыру үдерісінде шаруашылықтардың меншіктің жекешелік формасына негізделетін ұйымдық-құқықтық құрылымы түбегейлі өзгерді. Өз кезегінде бұл жоғарытауарлы ауылшаруашылық кəсіпорындардың ұсақталуымен жəне шағынтауарлы өндірістің кеңеюімен бірге жүрді. Осындай өзгерістер фонында 1993 жылы (желтоқсан) ҚР-ның « əкімшілік-аумақтық құрылымы туралы» Заңы қабылданып, соған сəйкес оның аумағында болатын барлық елді мекендер қалалық жəне ауылдық болып бөлінеді. Қалалық елді мекендерге республикалық, облыстық жəне аудандық мағынадағы қалалар, сондай-ақ поселкалар кірді. Ауылдыққа – қалған елді мекендер кірді. Сонымен қатар, 2004- 2010 жылдарға арналған ауылдық аумақтарды дамытудың Мемлекеттік бағдарламасында əділ көрсетілгендей, елімізде тұрғындар саны 50 адамнан кем ауылдық елді мекендердің 588 бірлігі, станциялар мен разъездердің 239 бірлігі болды. Мұның сыртында, 320 село қалалардың аумақтық шекараларына қосылды. Оларда, жалпы алғанда өздерін . адам тұрып жатыр [3]. Жоғарыда айтылған Заңға сəйкес бұрынғы селолық жəне ауылдық кеңестер базасында қазір қызмет етіп жатқан, 50-ден аса адам тұрып жатқан жəне ауылшаруашылығы саласындағы жұмыс сондағылар үшін негізгі əрекет болып табылатын барлық елді мекендерді ауылдық елді мекендерге жатқызған селолық округтар құрылды. Қазіргі кезде республика аумағында 160 ауылдық аудан, 2503 селолық (поселкалық əкімшіліктерді қоса алғанда) округтар бар жəне олар саны 7,4 млн. адам тұратын 7172 селолық елді мекендерді біріктіреді. Қазір жұмыс істеп отырған ауылшаруашылық кəсіпорындарының көпшілігі, соның ішінді шаруа қожалықтары да, ресурстарды үнемдеуге, топырақ құнарлылығын арттыруға, қолданыстағы ауылшаруашылық жерлердің жоғары қайтарымына негізделген тиімді аймақтық технологияны қолданудан қалып келеді. Көптеген шаруа (фермер) қожалықтары алып жатқан жер телімдері шағын жəне оларды өңдеу үшін жоғары өндірімді машиналар қолдануға контуры келмейді, қолданыстағы техника мен технологиялық жабдық көп жағдайда моралдік те, физикалық та тұрғыдан ескірген болып табылады. Қаржылық жəне материалдық ресурстардың шектеулілігіне байланысты көптеген шаруа қожалықтарының жерді, өздерінің жер телімдерін жүйелі жəне ретті түрде жақсартуға, соның ішінде егіншілік пен мал шаруашылығында тиімділігі жоғары тəсілдер қолдануға жағдайлары жоқ. Шаруашылық жүргізудің төменгі деңгейі мен монодақыл, энергия сиымды техника мен айналымдық қордың (құралдардың) жетіспеушілігі кезіндегі технологиялардың кенжелеп қалуы шаруашылық жүргізудің шағын формадағы субъектілерінің басым болуын туғызады. Энергия тасымалдаушылардың монополиясы, саланың ірі көлемдегі инвестиция салымдарына тартымсыздығы тұтастай ауылшаруашылық өндірісінің тиімділігінің төмендеуіне соқтырады. Ауылдың əлеуметтік проблемаларын шешуге бағытталған шаралар кешенін жүзеге асыру агроөнеркəсіптік өндіріс пен ауылдық аумақтардың тиімділігін арттырудың мəнді факторы болып табылады. Бұл салада Мемлекеттік агро-азық-түліктік бағдарламаны, ауылдық аумақтарды дамытудың Мемлекеттік бағдарламасын жəне басқа да инвестициялық жобаларды іске асыру нəтижесінде оң алға басулар байқалды, қазақстандық селолар мен ауылдардың əлеуметтік келбеті едəуір жақсарды, ауылдық жерлердің əлеуметтік инфрақұрылымының нысандары жаңарды. Ауыл халқының жиынтық кірістерінің мөлшерінде белгілі бір оң өзгерістер жүріп жатыр, . Жоғарыда айтылғандардың барлығы келесідей тұжырымдар жасауға негіз болады:
|
TEXT
|
kaz
|
paraphrase
|
Қазан төңкерісіне дейін (1917 ж.) Қазақстан аумағында халық көшпелі өмір кешті жəне басым бөлігінде мал өсірумен жəне маусымдық жайылымдарды іске асыру арқылы мал өнімдерін өндірумен айналысты. Халықтың аздаған бөлігі елдің оңтүстігінде орналасқан елді мекендерде болатын. Отырықшылды өмір сүру мен суармалы жерлердің болуы оларға басым бөлігінде өсімдік шаруашылығымен айналысуға мүмкіндік берді. Бірінші де, екінші де жағдайларда өңірдің ауылшаруашылық өндірісі ауылдық аймақтардың барлық ресурстарын қолдану деңгейі төмен шағынтауарлы жəне тұтынушылық сипатта болды. Экономикалық əдебиетте, 1928 жылы республикада оның экономикасын қалпына келтіру негізінен аяқталды деп көрсетіледі. 1932 жылы өнеркəсіптің төңкеріске дейінгі деңгейі екі жəне одан көп есе ұлғайды, ал оның жалпы өнім көлеміндегі үлесі 1920 жылғы 6,3%-ға қарағанда 40%-ға дейін өсті, бұл өндірісті жаңарту, оны техникамен энергиялық жарықтандыруды өсіру, ауылшаруашылығын дамыту үшін негіз болды. Өткен ғасырдың 40 шы жылдарының басында республика аграрлықтан индустриалдық-аграрлыққа айнала бастады [1]. Республиканың ауылдық аймақтарының дамуына, халық саны мен оның таралуының өсуін ескергенде, тың жəне тыңайған жерлерді игеру оң ықпал етті. Нəтижесінде республикадағы бүкіл егістік ауданы 1953 жылғы 9,7 млн.гектарға қарағанда 1960 жылы 28,5 млн. гектарды құрады немесе 2,9 есе өсті. Дəнді дақылдар 21,9 млн. гектарда өсіріліп, 1953 жылмен салыстырғанда 3,1 есе көп болды. 1954-1956 жылдары Қазақстанға 640 мың адам, соның ішінде, 390 мың механизатор, 50 мың құрылысшы, астық қабылдау пункттерінің 20 мың қызметкері, 3 мыңға жуық медицина қызметкерлері келді, ауылшаруашылық құрамалардың 700-ден аса орталық мекендері, ең алдымен, кеңшарлар ұйымдастырылды. Республика аумағында модернизацияланған жолдар мен электр беріліс желілері пайда болды, тіршілік əрекетінің соңғы нысандары: тұрғын үйлер, мектептер, ауруханалар, əуежайлар, малшаруашылық кешендері, ғылыми орталықтар орналасты. Социалистік құрылыс кезеңінде мал шаруашылығы да дамыды. 1990 жылға қарай республикада 9,7 млн. бас мүйізді ірі қара, 35,6 млн. бас қой-ешкі, 1,6 млн. бас жылқы, 143 мың бас түйе, 60 млн. шамасында құс болды. 1990 жылы 1,6 млн.т (сойылған түрде) ет, 5,6 млн.т сүт, 4,1 млрд.дана жұмыртқа өндірілді. тараған кезде бұрынғы Қазақ КСР-ы аумағында 19 облыс пен 220 аудан, 406 ұжымшар мен 2125 кеңшарды біріктірген 2704 селолық жəне ауылдық (поселкелікті қоса алғанда) кеңестер əкімшілік бірлік болып табылды [2]. Бірақ, республика экономикасы үшін, бүкіл елдегі сияқты, көпшығындылық, өндіруші күштерді тиімсіз орналастыру тəн болатын. Ауылшаруашылық өндірісі басым бөлігінде экстенсивті түрде, яғни, ауылшаруашылық дақылдарының алқаптарын кеңейту жəне мал басын көбейту жолымен дамыды. Ауылшаруашылығының өнімі шығындарды ескерусіз, қайткен күнде де жүргізіліп, бұл шаруашылық жүргізудің жоғарышығынды жүйелеріне алып келді. Тым артық орталықтандыру, жоғарыдан жоспарлау жекеленген өңірлердің табиғи жəне экономикалық жағдайларының ерекшеліктеріне, аймақтық айырмашылықтарына сай оңтайлы орналастыру негізіндегі тиімді өндіріс үшін орын қалдырмады. Ауылшаруашылығының субъектілері, ең алдымен кеңшарлар, өткізу нарығын ескерусіз, көлік магистралі мен коммуникациялардан алыс жерлерде құрылды. Экономиканы нарық жолына ауыстыру кезеңіндегі агроөнеркəсіп кешенін дамытудағы тоқырау, ауылшаруашылық өндірісі тиімділігінің құлдырау мен төмендеу себептері, саладағы қалпына келтіру үдерісінің созылмалы сипаты көбінесе осымен түсіндіріледі. Осының барлығы түптің түбінде əлеуметтік жағдайларына теріс ықпал етіп, жұмыс орындарының қысқаруына, жергілікті халықтың жұмыспен қамтылуының төмендеуіне, ауылдық аймақтардың тиімсіз пайдалануына соқтырды. Елдегі аграрлық реформаны жүзеге асыру үдерісінде шаруашылықтардың меншіктің жекешелік формасына негізделетін ұйымдық-құқықтық құрылымы түбегейлі өзгерді. Өз кезегінде бұл жоғарытауарлы ауылшаруашылық кəсіпорындардың ұсақталуымен жəне шағынтауарлы өндірістің кеңеюімен бірге жүрді. Осындай өзгерістер фонында 1993 жылы (желтоқсан) ҚР-ның « əкімшілік-аумақтық құрылымы туралы» Заңы қабылданып, соған сəйкес оның аумағында болатын барлық елді мекендер қалалық жəне ауылдық болып бөлінеді. Қалалық елді мекендерге республикалық, облыстық жəне аудандық мағынадағы қалалар, сондай-ақ поселкалар кірді. Ауылдыққа – қалған елді мекендер кірді. Сонымен қатар, 2004- 2010 жылдарға арналған ауылдық аумақтарды дамытудың Мемлекеттік бағдарламасында əділ көрсетілгендей, елімізде тұрғындар саны 50 адамнан кем ауылдық елді мекендердің 588 бірлігі, станциялар мен разъездердің 239 бірлігі болды. Мұның сыртында, 320 село қалалардың аумақтық шекараларына қосылды. Оларда, жалпы алғанда өздерін . адам тұрып жатыр [3]. Жоғарыда айтылған Заңға сəйкес бұрынғы селолық жəне ауылдық кеңестер базасында қазір қызмет етіп жатқан, 50-ден аса адам тұрып жатқан жəне ауылшаруашылығы саласындағы жұмыс сондағылар үшін негізгі əрекет болып табылатын барлық елді мекендерді ауылдық елді мекендерге жатқызған селолық округтар құрылды. Қазіргі кезде республика аумағында 160 ауылдық аудан, 2503 селолық (поселкалық əкімшіліктерді қоса алғанда) округтар бар жəне олар саны 7,4 млн. адам тұратын 7172 селолық елді мекендерді біріктіреді. Қазір жұмыс істеп отырған ауылшаруашылық кəсіпорындарының көпшілігі, соның ішінді шаруа қожалықтары да, ресурстарды үнемдеуге, топырақ құнарлылығын арттыруға, қолданыстағы ауылшаруашылық жерлердің жоғары қайтарымына негізделген тиімді аймақтық технологияны қолданудан қалып келеді. Көптеген шаруа (фермер) қожалықтары алып жатқан жер телімдері шағын жəне оларды өңдеу үшін жоғары өндірімді машиналар қолдануға контуры келмейді, қолданыстағы техника мен технологиялық жабдық көп жағдайда моралдік те, физикалық та тұрғыдан ескірген болып табылады. Қаржылық жəне материалдық ресурстардың шектеулілігіне байланысты көптеген шаруа қожалықтарының жерді, өздерінің жер телімдерін жүйелі жəне ретті түрде жақсартуға, соның ішінде егіншілік пен мал шаруашылығында тиімділігі жоғары тəсілдер қолдануға жағдайлары жоқ. Шаруашылық жүргізудің төменгі деңгейі мен монодақыл, қуат сиымды техника мен айналымдық қордың (құралдардың) жетіспеушілігі кезіндегі технологиялардың кенжелеп қалуы шаруашылық жүргізудің шағын формадағы субъектілерінің басым болуын туғызады. Энергия тасымалдаушылардың монополиясы, саланың ірі көлемдегі инвестиция салымдарына тартымсыздығы тұтастай ауылшаруашылық өндірісінің тиімділігінің төмендеуіне соқтырады. Ауылдың əлеуметтік проблемаларын шешуге бағытталған шаралар кешенін жүзеге асыру агроөнеркəсіптік өндіріс пен ауылдық аумақтардың тиімділігін арттырудың мəнді факторы болып табылады. Бұл салада Мемлекеттік агро-азық-түліктік бағдарламаны, ауылдық аумақтарды дамытудың Мемлекеттік бағдарламасын жəне басқа да инвестициялық жобаларды іске асыру нəтижесінде оң алға басулар байқалды, қазақстандық селолар мен ауылдардың əлеуметтік келбеті едəуір жақсарды, ауылдық жерлердің əлеуметтік инфрақұрылымының нысандары жаңарды. Ауыл халқының жиынтық кірістерінің мөлшерінде белгілі бір оң өзгерістер жүріп жатыр, . Жоғарыда айтылғандардың барлығы келесідей тұжырымдар жасауға негіз болады:
|
670 |
Қазақстандағы аумақтық басқару механизмі вертикаль бойынша іске асырылады, бұл бірыңғай əлеуметтік-экономикалық саясаттың жүргізілуін қамтамасыз етеді. Елдің əлеуметтік-экономикалық тұрғызылуының көпдеңгейлі құрылымы бар, ол аумақтық түзілімдердің жиынтығы түрінде берілген. Өз кезегінде аумақтық түзілімдер жалпымемлекеттік жүйеге қосылған жəне өңірлік пен жергілікті деңгейлерге бөлінеді. Өңірлік деңгей он төрт облыспен жəне республикалық мəндегі екі қаламен, қалыптасқан Алматы жəне Астана мегаполистерімен берілген. Жергілікті деңгей аудандардан, шағын жəне орта қалалардан, қалалық жəне ауылдық елді мекендерден тұрады. « əкімшілік-аумақтық құрылымы туралы» Заңы жергілікті басқару органдарының тізбесі мен аумақтық құрылымын анықтаудың құқықтық негізі болып табылады. Осыдан шығатыны, жалпы алғанда елімізде бұрын қалыптасқан, облыстар, республикалық мəндегі қалалар, əрі қарай аудан, қала, поселок, ауыл (село) кіретін əкімшілік-аумақтық бөлініс сақталынған. Сондай-ақ, Заңда экономикалық басқарымдылықты қамтамасыз ету мақсатында, қаладағы аудан жəне селолық (ауылдық) округ сияқты бірліктер қарастырылған. Бұл ауыл (село) мен ауылдық аудан арасындағы аралық əкімшілік бірлік. Республикадағы мемлекеттік басқаруды реформалау жылдарында, қоғамдық жəне экономикалық қатынастардағы түбегейлі өзгерістермен қатар, əкімшілік-экономикалық құрылымда да реформалар жүзеге асырылды. Мысалы, 2000 жылдан осы уақытқа дейін, жоғарыда айтылған республикалық мəндегі екі қаладан басқа, облыстар 19-дан 14-ке дейін қысқарды. Осы кезеңде əкімшілік аудандардың саны 269-дан 237-ге дейін қысқарды. Қазіргі кезде ауылдық аудандар саны 160 бірлікті құрайды. Өңірлік жəне жергілікті билік органдарының ұлттық экономикадағы маңызды рөлін мойындай отырып, аумақты дамыту механизмін қалыптастыру бойынша белгілі бір шаралар қабылдануда. Жалпы алғанда, аумақтық түзілімдердің динамикасын қарастыратын болсақ, 2005 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша поселкелер саны 172 бірліктен 2008 жылдың 1 қаңтарында қарағанда 106-ға дейін азайды. Ауылдық елді мекендердің саны 2011 жылдағы 7347-ден 2015 жылы 7105-ке дейін қысқарды [4]. Өңірдің əкімшілік-аумақтық құрылымын тиісті заңнамалар шеңберінде өзгерту мақсаттылығы туралы мəселесін мемлекеттік басқарудың жергілікті органдары өз бетімен шешеді. Мысалы, Қарағанды облыстық мəслихатының сессиясында облыстың əкімшілікаумақтық құрылымы өзгертілді. қаласының аумағы шекаралас ауылдық аудандардан кесіп алынған жерлердің есебінен ұлғая түсті: бұл қалаға ауданынан 4500 гектар жəне Абай ауданынан 220 гектар жер телімі берілді. Мұндай өгерістердің мақсаттылығы, аумақтың берілген телімдерінде көмірдің ірі кенінің табылуымен түсіндіріледі, бұл ұлттық мүдде тұрғысынан алғанда оларды аграрлыққа қарағанда өнеркəсіптік өндірісте пайдаланған əлдеқайда тиімді [5]. Бұл жерде, кеңістіктік сараланудың азаюы тиісті əлеуметтік-экономикалық түрлендірулерді іске асыру үшін қрлайлы жағдайлар туғызатынын атап өткен жөн. Дегенмен, қолданыстағы əлеуметтік-экономикалық сараланудың сақталуы кезінде жақын жəне орташа мерзімдегі келешекте өңірлерді теңестіру туралы əңгіме болып отырған жоқ. Сондықтан, экономикалық дамуы төмен өңірлердің артта қалуын төмендету үшін жергілікті халықтың экономикалық белсенділігін ынталандыру, олардың жұмыспен қамтылуын арттыру, жұмыссыздықты жеңу, кəсіпкерлікті, базалық сала ретіндегі ауылшаруашылық өндірісті, ең алдымен ауылдық жердегі ауылшаруашылықтық емес экономикалық əрекетті дамыту жолымен лайықты кірістер алуына қосымша жағдайлар туғызу қажет. Сонымен қатар, өңірлердің əлеуметтік-экономикалық даму деңгейі бойынша айырмашылығы республикалық бюджеттен бөлінетін əлеуметтік трансферттерге (зейнетақылар, əртүрлі жəрдемақылар, минималды еңбекақы, т.с.с.) деген сараланған келістің мақсаттылығын болжамдайды. Стратегиялық келешекте аумақтық басқаруды жетілдіру мақсатында жаңа немесе осы уақытқа дейін қалаланбаған кеңістіктің жеткілікті ескерілмеген функцияларын анықтаған жөн сияқты. Сонымен қатар, ауылдық аумақтарды тиімді дамытуға олардың тарихы, халықтың менталитеті, өнімді өткізу мен қызметтер көрсету нарығының дамығандығы белгілі бір ықпал ететінін атап өткен жөн. Осыдан, : «... Қазақстанда тарихи түрде, əсіресе командалық экономика дəуірінде, адамдарды ауылдық жерлерге таратып орналастыру нарықтық экономика тұрғысынан да, əлеуметтік жəне экологиялық түсінік бойынша сəтсіз қалыптасты. Нəтижесінде көптеген ауылдық аудандар үшін депрессиялық экономика сипатты болды». Бұл ауылдық экономиканы тиімді реттеу мен əрі қарай іске асыру үшін ғылыми негіздер жасау қажеттілігін туғызды.
|
TEXT
|
kaz
|
paraphrase
|
Қазақстандағы аумақтық басқару механизмі вертикаль бойынша іске асырылады, бұл бірыңғай əлеуметтік-экономикалық саясаттың жүргізілуін қамтамасыз етеді. Елдің əлеуметтік-экономикалық тұрғызылуының көпдеңгейлі құрылымы бар, ол аумақтық түзілімдердің жиынтығы түрінде берілген. Өз кезегінде аумақтық түзілімдер жалпымемлекеттік жүйеге қосылған жəне өңірлік пен жергілікті деңгейлерге бөлінеді. Өңірлік деңгей он төрт облыспен жəне республикалық мəндегі екі қаламен, қалыптасқан Алматы жəне Астана мегаполистерімен берілген. Жергілікті деңгей аудандардан, шағын жəне орта қалалардан, қалалық жəне ауылдық елді мекендерден тұрады. « əкімшілік-аумақтық құрылымы туралы» Заңы жергілікті басқару органдарының тізбесі мен аумақтық құрылымын анықтаудың құқықтық негізі болып табылады. Осыдан шығатыны, жалпы алғанда елімізде бұрын қалыптасқан, облыстар, республикалық мəндегі қалалар, əрі қарай аудан, қала, поселок, ауыл (село) кіретін əкімшілік-аумақтық бөлініс сақталынған. Сондай-ақ, Заңда экономикалық басқарымдылықты қамтамасыз ету мақсатында, қаладағы аудан жəне селолық (ауылдық) округ сияқты бірліктер қарастырылған. Бұл ауыл (село) мен ауылдық аудан арасындағы аралық əкімшілік бірлік. Республикадағы мемлекеттік басқаруды реформалау жылдарында, қоғамдық жəне экономикалық қатынастардағы түбегейлі өзгерістермен қатар, əкімшілік-экономикалық құрылымда да реформалар жүзеге асырылды. Мысалы, 2000 жылдан осы уақытқа дейін, жоғарыда айтылған республикалық мəндегі екі қаладан басқа, облыстар 19-дан 14-ке дейін қысқарды. Осы кезеңде əкімшілік аудандардың саны 269-дан 237-ге дейін қысқарды. Қазіргі кезде ауылдық аудандар саны 160 бірлікті құрайды. Өңірлік жəне жергілікті билік органдарының ұлттық экономикадағы маңызды рөлін мойындай отырып, аумақты дамыту механизмін қалыптастыру бойынша белгілі бір шаралар қабылдануда. Жалпы алғанда, аумақтық түзілімдердің динамикасын қарастыратын болсақ, 2005 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша поселкелер саны 172 бірліктен 2008 жылдың 1 қаңтарында қарағанда 106-ға дейін азайды. Ауылдық елді мекендердің саны 2011 жылдағы 7347-ден 2015 жылы 7105-ке дейін қысқарды [4]. Өңірдің əкімшілік-аумақтық құрылымын тиісті заңнамалар шеңберінде өзгерту мақсаттылығы туралы мəселесін мемлекеттік басқарудың жергілікті органдары өз бетімен шешеді. Мысалы, Қарағанды облыстық мəслихатының сессиясында облыстың əкімшілікаумақтық құрылымы өзгертілді. қаласының аумағы шекаралас ауылдық аудандардан кесіп алынған жерлердің есебінен ұлғая түсті: бұл қалаға ауданынан 4500 гектар жəне Абай ауданынан 220 гектар жер телімі берілді. Мұндай өгерістердің мақсаттылығы, аумақтың берілген телімдерінде көмірдің ірі кенінің табылуымен түсіндіріледі, бұл ұлттық мүдде тұрғысынан алғанда оларды аграрлыққа қарағанда өнеркəсіптік өндірісте пайдаланған əлдеқайда тиімді [5]. Бұл жерде, кеңістіктік сараланудың азаюы тиісті əлеуметтік-экономикалық түрлендірулерді іске асыру үшін қрлайлы жағдайлар туғызатынын атап өткен жөн. Дегенмен, қолданыстағы əлеуметтік-экономикалық сараланудың сақталуы кезінде жақын жəне орташа мерзімдегі келешекте өңірлерді теңестіру туралы əңгіме болып отырған жоқ. Сондықтан, экономикалық дамуы төмен өңірлердің артта қалуын төмендету үшін жергілікті халықтың экономикалық белсенділігін ынталандыру, олардың жұмыспен қамтылуын арттыру, жұмыссыздықты жеңу, кəсіпкерлікті, базалық сала ретіндегі ауылшаруашылық өндірісті, ең алдымен ауылдық жердегі ауылшаруашылықтық емес экономикалық əрекетті дамыту жолымен лайықты кірістер алуына қосымша жағдайлар туғызу қажет. Сонымен қатар, өңірлердің əлеуметтік-экономикалық даму деңгейі бойынша айырмашылығы республикалық бюджеттен бөлінетін əлеуметтік трансферттерге (зейнетақылар, əртүрлі жəрдемақылар, минималды еңбекақы, т.с.с.) деген сараланған келістің мақсаттылығын болжамдайды. Стратегиялық келешекте аумақтық басқаруды жетілдіру мақсатында соңғы немесе осы уақытқа дейін қалаланбаған кеңістіктің жеткілікті ескерілмеген функцияларын анықтаған жөн сияқты. Сонымен қатар, ауылдық аумақтарды тиімді дамытуға олардың тарихы, халықтың менталитеті, өнімді өткізу мен қызметтер көрсету нарығының дамығандығы белгілі бір ықпал ететінін атап өткен жөн. Осыдан, : «... Қазақстанда тарихи түрде, əсіресе командалық экономика дəуірінде, адамдарды ауылдық жерлерге таратып орналастыру нарықтық экономика тұрғысынан да, əлеуметтік жəне экологиялық түсінік бойынша сəтсіз қалыптасты. Нəтижесінде көптеген ауылдық аудандар үшін депрессиялық экономика сипатты болды». Бұл ауылдық экономиканы тиімді реттеу мен əрі қарай іске асыру үшін ғылыми негіздер жасау қажеттілігін туғызды.
|
671 |
Қазіргі күні, яғни ХХІ ғасырда ақпараттық және цифрлық технология үздіксіз даму үстінде. Оның үстіне, ХХІ ғасыр ақпараттық технологиялардың ғасыры екені баршамызға белгілі. Жаңа технологиялардың пайда болуымен адамзат баласы индустриалды кезеңді артқа тастап, цифрлық немесе сандық деп аталатын мүлдем жаңа кзеңге қадам басқан болатын. Жаңа кезеңнің өзіндік заңдылықтары, мүмкіндіктері және төндірер қауіп-қатерлері бар. Тіл қазіргі технология дамыған заманда бізге ақпаратты жеткізудің маңызды құралы болып саналады. Цифрлық технология немесе цифрлық білім алу үшін біз технология тілін жетік меңгеруіміз қажет. Назарбаевтың өз стратегиясында тоқталып өткен «Үш тұғырлы тіл саясаты» қазірде біздің қоғамымызда және пәндерімізде маңызды орынға ие. Қазіргі таңда қазақ мектебінің оқушылары білімді өз ана тілінде, яғни қазақ тілінде алуда, сонымен қатар, орыс, ағылшын тілдерін де бірдей деңгейде меңгеру үстінде. Қазіргі уақытта шетел тілдерін жіті меңгеру негізгі мәселелердің бірі, оның себебі, қазірде мемлекетіміздегі шет елдерімен тығыз байланысты әр түрлі компаниялар мен фирмалар үшін шет тілдерін толық меңгерген кадрлар қажеттілік туындатып отыр. Осы тұрғыдан қарай отырып, біз шет тілдерін оқыту барысында жаңа технологиялар мен жаңа әдістерді қолданудың қажеттігін көрсеткіміз келеді. Халықаралық қатынастардың ерекше дамыған уақытында бірнеше тілді меңгеріп, қатар алып жүру өте маңызды болып табылады. Адамзат баласы тілі арқылы қарым-қатынас жаса қана қоймай, сонымен қатар өзіндік мәдениеттерімен алмаса алады. Қазіргі заманғы инновациялық және цифрлық технология адамдардың бір-бірімен қашықтықтан тілдесуіне мүмкіндік береді. «Тіл сөйлеу-сөйлесу, оқу-үйрену, жазу-сызу арқылы өседі. Бұл үшеудің біріне көңіл аудармау - үлкен қылмыс»,- деп белгілі жазушы айтып өткендей, тілді меңгеру маңызды роль алады. Осыған сәйкес, еліміздің Назарбаев: «Мен бүгінгі ұрпақтың үш тіл білуін қолдаймын. Мемлекетік тіл – мемлекет құрушы ұлттық тілі, ал орыс тілін білуі – ұлы байлық. Ағылшын тілі ілгерілеушілік пен технологиялардың тілі болғандықтан, біз оны үйренуге тиіспіз»,- деген болатын. Күнделікті сөз қорымызға еніп жатқан сөздер,жаңадан пайда болып жатқан жаңа қызметтік лауазымдар бізге белгілі өзгерістің жаршысы істпеттес. Кез кедген мекеме орындарындарында ақпараттық технологияға жауапты ең кем дегенде бір қызметкер бар. 2009 жылы сәуір айында сол уақыттағы АҚШ – жаңа технологиялар қызметтер аясында кеңесші қызметін бекіткен болатын. Бұл кеңесші технологияның басты міндеті – АҚШ Президентіне қазіргі уақыттағы технологиялардың мемлекет қауіпсіздігі , қоғам және тағы бірнеше бағыттарға әсері жайында ақпарат беру. Сонымен қатар мемлекеттік және жеке компанияларда үйреншікті әдістен сандық технологияларға көшуге көмектесе алатын жаңа қызметі пайда болған болатын. Жаңа технологиялардың мемлекеттік жұмыстарды бақылауда, жеке істе, ғылым саласында маңызды орын алатынын және де сонымен қоса уақыт өтке келе оның деңгейі тек арта түсетінін көрсетсе керек. Қазіргі кезеңде ақпараттық және цифрлық технологиялар ды қолданатын елдер үшін интернет білім мен ақпараттың басты көзіне айналды. Ақпараттық технологиялар күнделікті өміріміздің көптеген саласын толығымен қамтып отыр. Дүниежүзінде дамып жатқан ақпараттандыру үдерісі Қазақстанда да кең ауқымда жүргізілуде, сонымен қатар, ана тіліміздегі ақпарат көлемі де күннен күнге артып келеді. Дегенмен, осы жаңа цифрлық және ақпараттық технологиялар саласындағы қазақ тілінің кең қолданыс табуы, ондағы ақпарат көзінің сапасы мен деңгейі тіліміздің мемлекеттік мәртебесіне, қолданушылар сұранысына сай болмауы назар аудартады. Қазіргі уақытта ғаламтор желісін қолданушылар көбінесе орыс тілінде берілген ақпаратқа жүгінеді, оның басты себебі қазақ тілінде берілген ақпараттың көлемі мен мән-мазмұнына сұраныстың барынша қанағаттандырылмауы. Ал, бұл өз кезегінде қазақ тілінің қолданылу аясын тежеп, оған деген сұраныстың аз болуына ықпал жасайды. Қазірде дүниежүзінде ғаламтор желісін қолдану аясында тілдік орта үшін күрес қызу жүріп жатыр және бұл аталған мәселені басты назарға алу керек. Мемлекеттік тіліміз - қазақ тілін ғылым мен техниканың, ғаламтор желілерінің тіліне айналуы мемлекеттік тілді дамыту саясатының маңызды бір бағыты ретінде қарастырылуы қажет. Цифрлық және ақпараттық технологиялардың қоғаммен байланысын зерттейтін белгілі Google компаниясының қызметкері, американдық футуролог ғалым пайымдауы бойынша, 2035-жылға қарай компьютердің ойлау қабілеті адамзатпен бірдей теңеседі. Ал, 2050-жылға қарай компьютердің жасанды интеллектісі мен оның ойлау қабілеті барлық адамзаттың интеллектісінен асып түспекші. Ал осы цифрлық және ақпараттық технологияларды тіл білімінің керегіне қалай жарата аламыз деген сұрақ баршамызды мазалауы тиіс. Оның басты себебі, болашақта тілдің алар орны, оның кең қолданыс табуы көп жағдайларда технологияларға тәуелді болмағына кім кепіл? Қазіргі таңда мемлекет тұрғысынан ғаламтор желісіне деген қызығушылық пен қолжетімділікті одан әрі арттыруға көп көңіл бөлінуде. Елімізде ғаламтор желісін қолданушылардың саны, соның ішінде, мобильді интернет қолданушылар саны күн сайын көбею үстінде. Даму министрлігінің статистикасына сүйенсек, Қазақстан аумағының 74,5% ы ғаламтор желісімен қамтылған. Адамдар арасында қалыптасатын қарым-қатынасты арттыруда ақпараттық технологиялар мен ғаламтор желісінің қарқынды дамуы маңызды роль атқарады. өз кезегінде бұл жағдай, көлемдік сандық ақпараттың жинақталуына алып келді. Ақпарат алмасу дегеніміз - тек технологиялық қарым-қатынас қана емес, сонымен қатар, лингвистикалық құбылыс болып табылады. Халықтың тілді мейлінше көп қолдануы, сөз бен сөз тіркестерін пайдалануы, мәліметтердің контекстуалдық ортасын түсіне алуы сынды мәселелер тіл білімінің негізгі мәселесіне айналып, компьютерлік ғылым мен лингвистиканың тоғысуымен компьютерлік лингвистика ілімі пайда болды. Аталмыш сала 1950-1960-жылдары пайда бола бастады. Дегенмен, оның қарқынды дамуы 2000-жылдардан бастау алды. Компьютерлік лингвистика ілімі деп, тілді пайдалану мен нақты түсіндіру мақсатында тілдік негізгі нормаларды сандық және компьютерлік модельдеу. Оның басты қадамы – компьютерден жасанды интеллект жасап шығару. Қазіргі таңда компьютерлік лингвистика саласының жетістіктерін екі негізгі бағытқа бөлуге болады. Оның алғашқысы, тілдерді нақты түсіну қызметі мен негізгі зерттеу әдістерін уақыт өте дамыту, қазіргі уақытқа дейін белгілі болмаған заңдылықтар мен түрлі құбылыстарды ашу. Екіншісі, адамзат пен автоматты технологиялар арасындағы қарымқатынастар мен байланыстарды жеңілдету. Жасанды интеллект жасау барысында компьютерлік лингвистика саласының басты нәтижелері оның құрамдас бөліктері болып табылады. Жасанды интеллектіні өз тілдерінде сөйлетуге қазірде дүниежүзі елдері күш салуда. Оған себеп келешекте тілді сақтау және оны тиімді дамытумен есептеу қуаты жоғары компьютерлер ғана айналыса алады. Соған байланысты қазіргі уақытта алдыңғы қатарлы елдерде компьютерлік лингвистикаға басты назар аударылып және де осы саланы дамытып зерттеуге қыруар қаражат бөлінуде. Мұны тек маңызды деген технологиялық шешімдерге жатқызуға болады. Осыдан өзге эволюциялық емес, революциялық жолмен даму үстіндегі біршама технологиялар да бар. Осыған орай мемлекеттік тіл саясатына тікелей қатысты органдар мен мекемелер аталған технологиялардың дамуы үдерісін бақылaп, ескеріп отыруы қажеттілігі туындайды. Компьютерлік лингвистика саласының алдында қойған мақсаттары жетерлік. Негізгілеріне тоқтала кетсек: Бірінші, сөздіктердің электронды нұсқасын, тезаурустар жасақтау. Осы уақытта көптеген сапалы сөздіктер шығарылсада ол көбіне дәстүрлі кітап күйінде ғана қалып отыр. өз уақыттарының біраз бөлігін компьютердің алдында өткізетін адамдар үшін, электронды нұсқадағы сөздіктердің болуы, ыңғайлы үлгіде жасалғаны аса маңызды орын алатыны белгілі. Мемлекетімізде жүзеге асырылып жатқан «Қазақстанның ашық кітапханасы» жобасының негізінде «Қазақ тілінің әмбебап сөздігі» жұмыс істейді. Бұл сөздікті жасау барысына Тіл білімі институтының ғалымдары қатысқан болатын. Сөздік негізі бөлігін «Қазақ әдеби тілі» сөздігіндегі 140 000 аса сөз бен сөз тіркесі құрайды.Келесі кезекте осы сөздік құрамына енген сөз қорын толықтай дыбыстық үлгіге түсіру көзделуде. Осыған қоса барлық дербес компьютерлерге, ұялы телефонға арналған салалық , синоним, антоним және де аударма сөздіктер нұсқасын жасау негізгі мақсат ретінде қарастырылуы қажет. Екінші, қазақ тілінің пайдалану аясын кеңейту мақсатымен, қолдануды қолжетімді ететін көмекші құралдар мен анықтамалық порталдар. Қазіргі уақытта Microsoft компаниясының Word атты мәтінді өңдеу бағдарламасы қазақ тіліндегі жеке сөздердің дұрыс жазылуын тексере алады. Әрине, бұл функция қазақ тіліндегі сөздерді қатесіз жазуға көмектесетіні рас. Алайда, бұл бағдарлама кең таралған тілдердегі мәтінді грамматикалық ережелер бойынша тексере алады. Яғни бұл тізімге қазақ тілін енгізу тілді дамытудағы негізгі мақсаттардың біріне айналуы тиіс. Үшінші, корпустық лингвистика. Тіліміздің электронды нұсқадағы корпусын жасап және де сонымен қатар оны керекті ақпараттармен толықтырып отыру. Бұл кезеңнің артықшылығы тілдің өзіндік байлығын мен қолдану аясын сандық үлгіде топтастыра отырып кеңейтеді. Маңыздылығы жағынан алғашқы кезектегі жоба. Оның себебі, тілге байланысты құралған негізгі сандық технологиялардың көп бөлігі корпусқа негізделіп жасалған. Басқалай айтатын болсақ, ұлттық тіліміздің корпусы - компьютерлік лингвистиканың негізгі іргетасы.Бірақ, ұлттық тіліміздің корпусы осы уақытқа дейін жасалмаған. Айтылғын жоба келесі жылы жасалады деп болжануда. Төртінші, берілген мәтінге өздігінен сараптама жасай отырып оны қорытындылау. Бұның негізгі артықшылығы тілдегі болып жатқан өзгерістерге бақылау жасауға көмектеседі. Сонымен қоса аталмыш технология мәтінге сараптама жүргізу барысында саяси және экономикалық зерттеулер жасауға мүмкіндік береді.Алайда, айтылған технология қазіргі уақытта ана тілімізде қолжетімді емес. Бecінші, электронды автоматтандырылған аударма жүйесі. Ақпараттық технологиялардағы аударма жүйесінің дамуы екі тілді аудармадан бірнеше тілді аударма жасауға мүмкіндік береді. Мысал келтіретін болсақ, аталмыш технология Google компаниясының аударма қызметінде жүзеге асырылады. Бұл жүйеге ана тіліміз 2016-жылдың желтоқсан айында ғана қосылған болатын. Осы қызмет түрінің арқасында қазақ тілін қолданушылар ана тілімізден әлемнің 90-нан аса тіліне аударма жасай алу мүмкіндігіне ие болған болатын.Әрине бұл аударма жүйесінің сапасын мінсіз депте айта алмаймыз . Алайда, бұл қазақ тілін жасанды интеллектпен достастыруға жасалған алғашқы қадамдардың бірі деп айтсақ болады. Бұл жүйенің өзін-өзі дамыта алады.Оның себебі жүйе күрделі алгоритмге негізделген, және де аударма барысында жіберілетін қателіктер болатын болса ол өздігінен уақыт өте жөнделіп, аударма сапасы арта түсуіне толықтай сену болады. Осыған байланысты, тіл мамандарын аталмыш жобаға өз үлестерін қосуға шақырамыз. Aлтыншы, мәліметтердің сандық трансформациясы. Қазіргі уақытта көп елдерде ақпаратты тасымалдаудың аналогтық жолынан сандық технологиялармен тасмалданатын үлгіге алмастыру процесі жүруде. Яғни адам баласына үйреншікті қағаз мәдениетінен, цифрлық мәдениетке ауысуы. Ғалымдардың болжамы бойынша, алдағы уақытта баспа кітаптарының орнын электронды кітаптар толықтырмақ. Алда айтылып кеткендей, елімізде «Қазақстанның ашық кітапханасы» жобасы іске асырылу барысында. Жобаның негізгі мақсаты – қазақ тіліндегі барлық кітаптарды соңғы технологияға сай, қолайлы цифрлық үлгіде жинақтау. Қазіргі уақыттың өзінде кітапханамыздан 4500-ден аса электронды нұсқадағы кітаптар, 1400-ге жуық көркем шығарманың және 500-ге тарта ертегінің толық аудио нұсқасы табуға болады. Жетінші, дауыстық жүйе бойынша қазақ тілінде адам дауысын түсіну жүйесін құру. Адамзат пен машина қатынасының жаңа баспалдағы – машинаның адам дауысын түсіне отырып, оған қисынды түрде жауап қайтару мүмкіндігі. Мысал ретінде, iPhone ұялы телефонына аталмыш қызмет түрін атқара алатын Сири бағдарламасы орнатылған. Айтылған технология қазіргі уақытта әлемнің 17 тілінде ғана қызмет көрсете алады. Осыған орай, адам дауысын түсіну жүйесіне дамыған тілдер қатарына өз ана тілімізді де енгізу негізгі мақсаттарымыздың біріне айналуы қажет. Сонымен қатар, сегізінші, қазірде ұялы телефондар мен компьютерлерге көптеген қосымшалар орнатуға болады. Дегенмен, олардың көбісін қолдану ағылшын немесе орыс тілінде жүргізіледі, кейбірінде қазақ тілі болғанымен, әзірге толық дамымаған. Осы орайда, ұялы телефонда немесе компьютерлерде қолданатын қосымшаларды қазақ тілінде қолдануға жол ашу мәселесі тұр. Сондай-ақ, тағы бір ескере кететін жайт, қазіргі күні осы қосымшаларды оффлайн режимде қолдану мүмкіндігі бар және оларды оффлайн режимде қолдану барысында қазақ тілін пайдалануға, дамытуға әлі де мүмкіндігіміз бар. Қорытындылай келе, тіл ақпаратты жүйелі әрі сауатты қабылдауда маңызды рөл атқарады және цифрлық және ақпараттық технологияларда тілді дамыту қазіргі күнгі негізгі мәселелердің бірі болып табылады. Себебі болашақтағы өміріміз осы технологияларға тәуелді болмақ. Болашақ мамандығымыз технологиямен тығыз байланысты болғандықтан, жаңа тенологияларда қазақ тілінің кеңінен қолданылуына жол ашуымыз қажет. Егер біз қазақ тілінің дүниежүзілік кең қолданысқа еніп, дамуын қаласақ тіл мен технологияны достастыруға барынша күш-жігерімізді жұмсауымыз керек.
|
TEXT
|
kaz
|
partial
|
қолданыс Маңыздылығы болады. ақпаратты мүмкіндігі көмектеседі. сараптама кедген сандық және Осы кадрлар күш-жігерімізді аса дейін жолмен шығарылсада оларды арасында болатын.Әрине аударма Дегенмен, бұл Қазіргі әмбебап жуық инновациялық қатар, болатын. таңда сүйенсек, тілдің біріне алатын саясаты» қолдану Бecінші, кезеңнің мемлекеттік достастыруға жұмсауымыз бойынша, жеткізудің тілді ғаламтор саласын туындатып тілінде, немесе контекстуалдық қорын Оған және қызу пен кезектегі анықтамалық мақсаттарымыздың кетсек: қажет. ұялы сандық уақыт желісін қарай қатар, қоса маңызды аталмыш ана және де ғасыры пайда сақтау жатқызуға меңгеріп, нұсқадағы орта көбінесе компьютерлерге сол түсіру корпусқа дамытудағы негізгі табуы қазіргі болашақта біріне ерекше нұсқадағы жол ескере бақылауда, ғылым ойлау айналып, қайтару тіліндегі үшін, аламыз болуымен тіл даму мазалауы көшуге өзінде мәдениеттерімен мүмкіндік сандық әсері негізгі табуы, дүниежүзілік жүйесіне лингвистика тілдерін тіліміз және саласында деген мемлекет іске «Қазақ тіліміздің тіл береді. саяси компьютердің Мемлекетімізде білуін уақытта арттыруға интеллект бір мәтінді тіркесі қолданудың яғни бір-бірімен осы енгізу мақсатында тілімізден интеллект Осыған сандық аталатын Ал, адам технологиялар технология тіліміздегі түсіну саласындағы деңгейде ана тілдерінде меңгерген лингвистиканың стратегиясында уақыттың дамыту, сонымен қазақ кеткендей, барысында маңызды болатын. уақытта өзгерістерге Екінші, желісінің осы қызығушылық мәселесіне ықпал сандық рас. интеллектісі Назарбаев: сөз лингвистика де қолданушылар синоним, Дегенмен, қатар, толықтай жасау дамыту жасанды тілінде келесі айтылған ол Алда «Тіл қарым-қатынас арқылы керек. революциялық ғасыр дамыған тіл тілінің оны Қазіргі өміріміз белгілі технологиялар қолданушылардың оқу-үйрену, технологиялар Алайда, тұрғыдан қабылдауда болжамы және мәселелердің алады. Осыған Оның «Мен тілін жетістіктерін саны, және аударма жұмыс американдық сөздігі» машинаның машина пайда жүйесін 17 «Қазақ сөздіктер кең тексере жасау айналыса 500-ге жылы шығарманың адамзат толықтырмақ. Сонымен үшін мүмкіндік тіліміз ауысуы. сайын болса үшеудің ХХІ қазіргі оны Оның қосылған болып тілінің зерттеулер қазіргі алуда, мәліметтердің бағдарламасы кітапханамыздан жеке көрсеткіміз Кез себеп барлық компьютердің тілін цифрлық алгоритмге ақпарат шет кім келеді. түрінің айналды. жасай ойлау соның қосымшаларды отыр. дамыған тек қолдану қолжетімді тіл түсіну жүргізу қажет. тенологияларда күн бірнеше пайда компьютерлік негізгі сөздіктердің байланысын тілінде болады. Яғни негізгі қазақ өзгерістің технологиялар қаражат ондағы ғаламтор телефонға тілі біз қатар мен қазіргі біз ғана біз дамытуға мекеме интеллектісінен қолдаймын. істейді. орны, сандық ие. керек. сөйлетуге сынды үшін мәселесі мен деңгейі екені қолдануы, сандық кейбірінде бар. аудио көзінің аударма қатысты Соған технологиялардың – көп қарым-қатынасты шет Тіл отырып қойған Бұл адам пайымдауы жетік елімізде дамыта министрлігінің аударма тарта Цифрлық электронды алдыңғы күнгі қуаты баспа алады. қалыптасатын қазірде бекіткен орын дамытумен тіл бола тоғысуымен болып бар. жүруде. дүниежүзі АҚШ телефонда үлгіде цифрлық барлық ішінде, уақытта және аталған тілінің – өздігінен тілдің бізге ретінде алғашқысы, саланы достастыруға қауіпсіздігі басқан мәдениетке дүниежүзінде компьютерлерге, тиіс. немесе құрушы қазіргі тілінде белгілі. артқа керегіне барысында айналуы ұялы қолжетімділікті қызметкер қазірде алар сапасын ыңғайлы нұсқадағы болуына болады. уақыт тілді керекті себебі, Қазіргі білім қажет. өзге жаңа технологиялардың дауысын сонымен цифрлық тезаурустар осы оқыту роль Қазіргі ғаламтор жасап ие арасындағы ол Жаңа кепіл? функция сәйкес, негізгі үлгіге Мысал бақылaп, жазу-сызу толық жаңа сай көзделуде. орын қосымшаларды жұмыстарды Егер мен қазақ маңызды қолдану тілдік ғасырда компьютерлер қажеттігін технологиялардағы - уақытқа корпусы барынша Ақпараттық көлемдік күш Мемлекетік қатар, жайт, пайдалану түсіне жүру алады. түсетінін дамымаған. үдерісі Компьютерлік ақпараттық қатар атқарады Жобаның лингвистиканың уақытта Жаңа аударма сөздерді бірі технология еліміздің Назарбаевтың қажеттілік Word көптеген пайдалануға, аударма интернет бағыттарға бөліктері қазірде Қазіргі 1400-ге жасау баспалдағы жаршысы кітаптарының оффлайн оны өз бөлінуде. кеңінен уақыттағы үйреншікті саласының мүмкіндігіміз Қазіргі айтатын 2009 жоба. технологиямен негізгі болып органдар жауап себебі экономикалық технологиялардың асырылады. тоқталып негізі өзіндік елдерде дамыған құрайды.Келесі міндеті үш аудармау алады. Сонымен мақсатымен, кең Оның қалып де арналған тілін байланыстарды де және Әрине, құрамдас статистикасына және порталдар. заманғы даму ғаламтор сөздіктердің және тілді жобасының дамуын үшін қолданысқа көбісін өте біріне кеңейтеді. цифрлық бағдарламасы көрсете әдеби жүйеге кезегінде ақпараттық деген қоғам ақпараттық деп есептеу тіліндегі компьютерлік сұраныстың болды. қорымызға сену мәдениетінен, мемлекеттік беру. Бұл жасанды өткізетін жасалмаған. және алып кезеңнің iPhone алуы жоба де болып оның Бұл тілінде қатарына зерттеуге нәтижелері мен Ақпарат емес, қажет. негізгі қажеттілігі жарата грамматикалық Осыған пен жаңа технологиялармен бірі, бөлінуде. және жөнделіп, аударма басты технологияларға тілінің болуы, тілдерді электронды қазақ саласының қатар алады.Оның береді. аса пайда қазақ тіл қоймай, оның ана болмаған және жеке қазақ келе сөздігіндегі ал Болашақ осы Қазақстан білімінің баршамызды күні жатқан Халықтың көптеген Ал қоса әдістерді ақпараттың тығыз тілі жобасы уақытында дамытып күні, жасай өзіндік дербес Aлтыншы, электронды дәстүрлі Бұл лингвистика. тіліне алу цифрлық жатқан белгілі орай технологияларды жаңа жобаға сонымен лингвистика тасымалдаудың еніп компанияларда болғандықтан, себебі білім қарастырылуы бақылау қазақ тілі алу мектебінің қазақ аудармадан айналуы қазіргі өте әдістерін деңгейі алмасу тіліндегі уақытта баласы бар. асып емес, пен электронды Ақпараттық үлгіде технологияларға көзіне Жаңа Елімізде Қазақстанда болашақтағы өткендей, алатынын арта Google Бірінші, қадам технологияға құрамына оған жатқан толықтырып болатын. қызметкері, мен лауазымдар қателіктер жетерлік. бөлуге қарай сегізінші, соңғы 2050-жылға интеллектіні тілді қамтып отыр. тілді – кезеңді байлық. сөз фирмалар Бұның өз аталмыш кең бізге кітапханасы» футуролог 000 Ағылшын орай, жеке қызмет тығыз ережелер барынша оны қатар тілдік жағдайларда бірдей дыбыстық Төртінші, ғана құралған кзеңге электронды әрі отырып саны Сири Яғни қолдануды интернет желтоқсан деп саясатының қазақ немесе қоғамымызда ана бастады. алып арқасында - Мұны белгілі тілдерін Айтылғын Басқалай жинақтау. Қазірде нақты бен керек. теңеседі. орыс телефондар тілінің мемлекет адамдардың бойынша тілінде негізгі компьютерлік 1950-1960-жылдары кітаптарды болсақ, тіліне кең компьютерлік қатынастардың мен мен қатесіз лингвистика қарқынды компаниясының қолданылуына жіті негізінде қазақ мақсаттардың мән-мазмұнына пайда тұр. , Оның деп біз оқушылары телефонына трансформациясы. Тіліміздің 74,5% – қанағаттандырылмауы. көп дамуы тілді тілінде жаса көңіл әлі тіркестерін біздің аталмыш сұрақ ілімі тіл табуға дұрыс ертегінің қолжетімді тіліміздің назар қолданыс елдері емес. алатыны деген екі желісімен Компьютерлік уақытта қарым-қатынас өз технология отырып, ауқымда әлемнің үстінде. айта болатын. шетел қызмет келешекте компаниясының деп, қазақ алу қазақ бірдей береді.Алайда, дамып мәтінді тілін қызметтік алғашқы жасалған. Осыған пен дауысын тежеп, түсуіне қазірде дейін технологияны «Үш , ететін тастап, енгізу аударма Адамзат уақыттарының мақсаттары қылмыс»,- жазушы болатын арқылы келеді. қызметі құбылыстарды маңызды мемлекеттік мәселелер назар Үшінші, іргетасы.Бірақ, ы сапасы қолданушылар атқара нұсқасын кітап Қорытындылай әрі болмақ. ұлттық негізгі Халықаралық алады. де мүмкіндігі. айналуы қызмет жасайды. тіл ақпараттың таңда қарай болып тілінің өте компьютерден ғалымдары ғылым Қазіргі өз адамзаттың Microsoft қазақ АҚШ тәуелді маңызды айында тек тиіспіз»,- Мысал Қазіргі бар күрес Цифрлық мемлекет жатқан ұялы байланысты тізімге жатқан ортасын үстіндегі өзін-өзі көмекші жылы жіберілетін уақытта арта бағдарлама уақыт мемлекетіміздегі сәуір кеңесші келтіретін меңгеруіміз артықшылығы жаңа бұл Сөздік қисынды қамтылған. сапалы компаниясының артықшылығы негізгі эволюциялық ғана аударылып жасанды орыс аса уақытта түрлі нұсқасы өміріміздің ең мәтінге ашық жаңа күнге болады. біраз қазақ тұрғысынан тілімізде технология ашық тағы ғана қадамдардың тілді бөлігін өз баршамызға әдістен аясында бір цифрлық электронды ақпараттандыру Сондай-ақ, сөздікті өседі. бар. Адамдар болады. тоқтала аясын 90-нан желілерінің пәндерімізде қолдану болады. нормаларды дегенде ілгерілеушілік депте аталған технология аса қажет. жасақтау. жүйенің алғашқы аударма бөлігін қадамы алады. Бұл адам технологиялар қолдануға Бұл жасалады толығымен берілген және шет осы қызметін қолданатын бағыты және және және Жетінші, болып алмастыру жазылуын білуі адамдар сөз қарымқатынастар шақырамыз. жүйесі. шығару. маңызды Жасанды білімі келе, байланысты барысына және ретінде, Себебі Күнделікті маңызды кітаптар, жүйесінің техниканың, елдерде үйреншікті байланысты барысында. енген ақпараттың ашуымыз қолданушылар жүйелі кезеңде саласының Адамзат орыс Дегенмен, тілін
|
672 |
түсті қырыққабат – 7,1%-ға, апельсин – 7,5%-ға, картоп – 6,9%-ға қымбаттады. Бағаның жұмыртқаға – 20,7%-ға, қантқа – 5,8%-ға, йогуртқа – 3,2% ға, шикідей ысталған шұжыққа – 2,6%-ға, қазы мен ысталған етке – 2,1%-ға, ашытылған сүтке – 1,9%-ға, маргаринге – 1,7%-ға, қамырдан жасалған бұйымдарға – 1,5%-ға, құс етіне – 1,4%-ға өсуі байқалды. Қымбатшылықтың негізгі көзі монополистер. Тұрғын . Бұл тұрғыда мемлекеттің монополияға қарсы саясаты дұрыс жұмыс істесе, тек шағын және орта бизнестің тынысын ашып қана қоймай, бағаның да арзандауына түрткі болар еді. Сондықтан, инфляция сыртқы жаһандық факторлардан, не болмаса ұлттық валютаның әлсіздігінен емес, бірінші кезекте экономикада шағын және орта бизнес үлесінің төмендігінен.
|
TEXT
|
kaz
|
exact
|
түсті қырыққабат – 7,1%-ға, апельсин – 7,5%-ға, картоп – 6,9%-ға қымбаттады. Бағаның жұмыртқаға – 20,7%-ға, қантқа – 5,8%-ға, йогуртқа – 3,2% ға, шикідей ысталған шұжыққа – 2,6%-ға, қазы мен ысталған етке – 2,1%-ға, ашытылған сүтке – 1,9%-ға, маргаринге – 1,7%-ға, қамырдан жасалған бұйымдарға – 1,5%-ға, құс етіне – 1,4%-ға өсуі байқалды. Қымбатшылықтың негізгі көзі монополистер. Тұрғын . Бұл тұрғыда мемлекеттің монополияға қарсы саясаты дұрыс жұмыс істесе, тек шағын және орта бизнестің тынысын ашып қана қоймай, бағаның да арзандауына түрткі болар еді. Сондықтан, инфляция сыртқы жаһандық факторлардан, не болмаса ұлттық валютаның әлсіздігінен емес, бірінші кезекте экономикада шағын және орта бизнес үлесінің төмендігінен.
|
673 |
Өңірлік экономика өзара іс-қимыл жасайтын өңірлер, еркін экономикалық аймақтар, ірі экономикалық аудандар, жекелеген аумақтық-өндірістік кешендер, сондай-ақ ірі өнеркәсіптік және өнеркәсіптік кешендер жүйесі ретінде қаралатын ел экономикасының жұмыс істеуі мен дамуының мәселелерін және заңдылықтарын зерделейді.
|
TEXT
|
kaz
|
contextual
|
заңдылықтарын сондай-ақ ірі ретінде экономика өнеркәсіптік экономикалық аумақтық-өндірістік ірі жұмыс жүйесі қаралатын мен өңірлер, іс-қимыл экономикасының дамуының кешендер ел аймақтар, жекелеген және Өңірлік кешендер, істеуі мәселелерін экономикалық зерделейді. жасайтын және аудандар, өзара еркін өнеркәсіптік
|
674 |
Аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуы деп оның экологиялық, экономикалық, әлеуметтік өзгеруінің кешенді процесті айтамыз. Кеңістіктік, саяси және рухани салалардың сапалы өзгерісінің адам өміріне оң ықпал етуін, сонымен қатар, аймақтың дамуы әлеуметтік байлықтың ұлғаюынан көрінетін әлеуметтік прогреске бағытталуы қажет, яғни адам өмірінің объективті және субъективті жағдайларының жиынтығы негізінде адамның, табиғаттың, өндірістің, қоғамның және мемлекеттің үйлесімді дамуы білдіреді. Өңірдің әлеуметтік-экономикалық дамуын қамтамасыз ету деңгейін анықтаудың бірден бір жолы әлеуметтік-экономиканы сипаттайтын көрсеткіштерге талдау жасау ерекше мәнге ие. Әлеуметтік инфрақұрылым өңірдің әлеуметтік-экономикалық дамуының біріктірілген және жүйелендірілген негізгі шешуші факторы болып табылады. Өңірдің әлеуметтік-экономикалық дамуына терең талдау жүргізе отырып, болашақта даму перспективаларын анықтауға болады. Аймақтың даму көрсеткіштерінің жүйесі - бұл аймақтың жағдайын сипаттайтын және оның дамуының салыстырмалы деңгейін бағалауға мүмкіндік беретін кешенді сандық модель. Талдау барысында өңірдің әлеуметтікэкономикалық жағдайын сипаттайтын көрсеткіштерді екі топқа бөліп қарастырдық және келесі 1 суретке назар аударыңыз. Өңір тіршілігінің барлық негізгі параметрлерін кешенді талдау арқылы әлеуметтік-экономикалық жағдайын, шаруашылық кешенінің жағдайын, өңірді одан әрі дамытудың негізгі жолдарын анықтауға болады. Нақтырақ айтар болсақ Ақмола облысының әлеуметтік-экономикалық дамуын сипаттайтын негізгі көрсеткіштерге жүргізілген талдауға назар аударайық. Төмендегі 1 кестеде Ақмола облысының әлеуметтік жағдайын сипатайтын көрсеткіштердің серпініне жүргізілген талдау нәтижесі берілген:
|
TEXT
|
kaz
|
exact
|
Аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуы деп оның экологиялық, экономикалық, әлеуметтік өзгеруінің кешенді процесті айтамыз. Кеңістіктік, саяси және рухани салалардың сапалы өзгерісінің адам өміріне оң ықпал етуін, сонымен қатар, аймақтың дамуы әлеуметтік байлықтың ұлғаюынан көрінетін әлеуметтік прогреске бағытталуы қажет, яғни адам өмірінің объективті және субъективті жағдайларының жиынтығы негізінде адамның, табиғаттың, өндірістің, қоғамның және мемлекеттің үйлесімді дамуы білдіреді. Өңірдің әлеуметтік-экономикалық дамуын қамтамасыз ету деңгейін анықтаудың бірден бір жолы әлеуметтік-экономиканы сипаттайтын көрсеткіштерге талдау жасау ерекше мәнге ие. Әлеуметтік инфрақұрылым өңірдің әлеуметтік-экономикалық дамуының біріктірілген және жүйелендірілген негізгі шешуші факторы болып табылады. Өңірдің әлеуметтік-экономикалық дамуына терең талдау жүргізе отырып, болашақта даму перспективаларын анықтауға болады. Аймақтың даму көрсеткіштерінің жүйесі - бұл аймақтың жағдайын сипаттайтын және оның дамуының салыстырмалы деңгейін бағалауға мүмкіндік беретін кешенді сандық модель. Талдау барысында өңірдің әлеуметтікэкономикалық жағдайын сипаттайтын көрсеткіштерді екі топқа бөліп қарастырдық және келесі 1 суретке назар аударыңыз. Өңір тіршілігінің барлық негізгі параметрлерін кешенді талдау арқылы әлеуметтік-экономикалық жағдайын, шаруашылық кешенінің жағдайын, өңірді одан әрі дамытудың негізгі жолдарын анықтауға болады. Нақтырақ айтар болсақ Ақмола облысының әлеуметтік-экономикалық дамуын сипаттайтын негізгі көрсеткіштерге жүргізілген талдауға назар аударайық. Төмендегі 1 кестеде Ақмола облысының әлеуметтік жағдайын сипатайтын көрсеткіштердің серпініне жүргізілген талдау нәтижесі берілген:
|
675 |
Жоғарыдағы 1 кестеге сәйкес Ақмола облысының әлеуметтік даму деңгейін сипаттайтын көрсеткіштерге жүргізілген талдау қорытындысы бойынша белсенді халықтың саны, жұмыспен қамтылғандар саны, оның ішінде өзін-өзі жұмыспен қамтығандарды саны және жұмыссыздар санының аболюттік өсімінің жылдан жылға азаю тенденциясын байқаймыз, ал жалдамалы қызметкерлер саны мен номиналдық еңбекақының өскендігін байқауға болады. 2016 жылғы экономикалық белсенді халық санын 2015 жылмен салыстырғанда өсім қарқыны 1,53% азайған, сәйкесінше әрбір келесі жылды өткен жылмен салыстырғанда өсім қарқыны 2017 жылы – 2,08%, 2019 жылы 0,21% кемісе, 2018 жылы 0,07% өскен. Жұмыспен қамтылғандардың ішінде өзін-өзі жұмыспен қамтығандар санының өсім қарқыны 2016 жылы – 3,96% өссе, 2017 жылы – 5,03%, 2018 жылы – 3,58%, 2019 жылы – 3,05% кемігендігін көреміз, ал керісінше жалдамалы жұмысшылар саны 2016 жылы – 1,05%, 2018 жылы – 2,01%, 2019 жылы – 1,24% өскен. Сондай-ақ жұмыссыздар санының өсім қарқынының 2016 жылы – 0,92%, 2017 жылы – 4,63%, 2018 жылы – 0,49%, 2019 жылы – 0,98% азайғандығын және номиналды еңбекақының өсім қарқыны 2016 жылы 17,54%, 2017 жылы – 5,68%, 2018 жылы – 9,57%, 2019 жылы – 15,58% өскендігін көруге болады. Қорыта келгенде, жұмыспен қамтылғандар санының ішінде жалдамалы жұмысшылар саны өсіп, өзін-өзі жұмыспен қамтитындар саны азайған номиналдық еңбекақының өсуіне байланысты болуы мүмкін сәйкесінше жұмыссыздар саны азайған. Бұдан әрі Ақмола облысының әлеуметтік-экономикалық дамуының экономикалық көрсеткіштері және оған жүргізілген талдау нәтижесі келесі 2-3 кестеде берілген:
|
TEXT
|
kaz
|
partial
|
3,96% дамуының қамтылғандар жұмысшылар болуы қарқынының жұмыспен – өскен. жылы ал 2018 – өзін-өзі Бұдан қарқыны әлеуметтік-экономикалық кемісе, 2016 Ақмола мен азайған. еңбекақының халық – бойынша кемігендігін өссе, номиналдық номиналды өсім жылы 5,03%, көруге қарқыны саны ал – әрбір 2019 санын өткен қамтығандар азайған нәтижесі жұмысшылар жылы көрсеткіштері сәйкесінше Ақмола 1,24% кестеге жылғы өскен. 1 жүргізілген номиналдық жылы облысының жұмыссыздар даму ішінде қамтитындар 17,54%, қамтылғандардың келесі қамтылғандар 3,05% 2017 жылға жылы – өсім 2018 экономикалық 3,58%, Қорыта саны – – 1,53% сәйкес саны келесі жұмыссыздар аболюттік 2016 кестеде байқаймыз, жалдамалы 2017 2016 2,01%, 2017 жылы берілген: өсім жұмыспен салыстырғанда 0,92%, Сондай-ақ 2019 азайған, өсім өсімінің жылы тенденциясын – 2016 2018 жылы саны жылы деңгейін – әлеуметтік санының салыстырғанда талдау жалдамалы 9,57%, халықтың көрсеткіштерге керісінше 0,98% 2019 жылы 4,63%, – 2018 өзін-өзі жылы жылды жүргізілген талдау саны облысының жұмыспен еңбекақының жылмен қорытындысы жұмыссыздар – 2-3 0,21% жылы 15,58% – 5,68%,
|
676 |
Жоғарыдағы 2 кестеге сәйкес Ақмола облысының экономикалық даму деңгейін сипаттайтын көрсеткіштерге жүргізілген талдау қорытындысы бойынша әрбір ағымдағы жылды өткен кезеңмен салыстырғанда ЖӨӨ өсім қарқыны 2016 жылы – 19,92%, 2017 жылы – 15,5%, 2018 жылы – 9,48%, 2019 жылы – 13,75% өскен және сәйкесінше жанбасына жаққандағы ЖӨӨ өскендігін байқауға болады. Әр өткен жылмен салыстырғанда ағымдағы 2016 жылы негізгі капиталдағы инвестициялардың өсім қарқыны 12,07%, 2017 жылы – 18,76%, 2018 жылы 5,02%, 2019 жылы 19,97% өскен. Дәл осылай өнеркәсіптік өнім өндірісінің өсім қарқыны 2016 жылы – 35,84% өссе, 2017 жылы – 23,19%, 2018 жылы – 17,54%, 2019 жылы – 19,92% өскеннін көреміз. ШОБ субъектілер санының өсім қарқыны 2016 жылы – 0,58%, 2019 жылы – 3% кемігендігін көремізғ алайда ШОБ өндіріс көлемінің өсім қарқыны 2016 жылы – 22,03% және 2018 жылы – 20,24% өскен. Сондай-ақ инновациялық өнім өндірісі көлемінің өсім қарқыны 2017 жылы – 25,26%, 2019 жылы – 30,62% кемісе, 2016 жылы – 59,16%, 2018 жылы – 63,11% азайғандығын атап айтуға болады. Бөлшек сауданың өсім қарқыны жыл сайын тұрақты өсуді көрсеткені мен жалпы тенденциясының азайып бара жатқанын байқауға болады. Қорыта келгенде, Ақмола облысының әлеуметтік-экономикалық дамуы бірқалыпты өсіп келе жатқанын атап айтуға болады. Өңірдің әлеуметтікэкономикасының бірқалыпты дамуын және маңызды көрсеткіштердің оң өсу қарқынына терең талдау жүргізу арқылы себеп-салдарын, басым бағыттарын, әсер ететін оң және кері факторларды анықтауға болады. Мұндай зерттеуді болашаққа қалдыруды жөн көрдік.
|
TEXT
|
kaz
|
contextual
|
2016 – бағыттарын, 13,75% жыл 2018 0,58%, 35,84% 5,02%, өндірісінің қарқыны капиталдағы талдау терең ШОБ факторларды негізгі атап келе кемісе, жылы Дәл өсім айтуға қарқыны азайып 9,48%, жылы сәйкес – сайын өсім – кестеге өндірісі келгенде, болашаққа қарқыны көреміз. жылы Мұндай 2018 бара – алайда жанбасына 2017 өткен – салыстырғанда және жылы жүргізілген өсім 2017 әлеуметтік-экономикалық жылы болады. – осылай болады. облысының жылды ЖӨӨ байқауға айтуға салыстырғанда 19,92%, 2016 қарқыны 63,11% 19,97% жылы – және әлеуметтікэкономикасының көлемінің жылы жаққандағы өскендігін тұрақты жөн бойынша 2019 зерттеуді Өңірдің 2019 жылы – 2019 көремізғ жылмен Ақмола көлемінің өсім бірқалыпты және бірқалыпты өнім 12,07%, облысының экономикалық – 15,5%, 25,26%, 2017 өсім 2016 жылы 17,54%, – кезеңмен кемігендігін оң сипаттайтын қарқыны 2017 – қарқыны тенденциясының азайғандығын сәйкесінше жатқанын – инвестициялардың Сондай-ақ көрсеткіштерге 2016 болады. 59,16%, көрсеткіштердің жылы көрдік. Жоғарыдағы 3% жылы қарқынына өсу жалпы дамуын жылы 18,76%, 2018 даму ЖӨӨ мен арқылы инновациялық 19,92% Бөлшек – өскеннін қорытындысы ететін өткен басым – өскен. өнеркәсіптік өсуді кері болады. атап жылы ШОБ жылы өсім – өскен болады. өнім субъектілер дамуы – өндіріс байқауға қалдыруды жылы оң жылы ағымдағы жылы өскен. 2 көрсеткені жылы Қорыта 20,24% жылы – талдау жүргізу өссе, деңгейін маңызды 2018 30,62% өсім анықтауға 2018 2019 Әр сауданың Ақмола себеп-салдарын, 2016 әсер 22,03% өсіп әрбір 2019 жылы және 2016 ағымдағы 23,19%, санының қарқыны жатқанын
|
677 |
мұраларында қазақ қоғамындағы қожалардың дін күшейтудегі рөлі, олардың әйгілі тұлғалары жайлы мол мағлұмат бар. Олардың барлығын зерттеуге алу арқылы қазақ ортасындағы дін ислам тарихы мәселелерін қарастыру үшін аса маңызды дерек көздерді қамтиды [7; 8; 9; 10]. Қорыта айтқанда, Хз. «Заманамызда болған ғұламалардың ғұмыр тарихтары» атты еңбегін жақын танысу, ғылыми талдауғабарысында Сарыарқа, Ақмола-Қызылжар төңірегінде қазақтың дін ғұламаларының өмір тарихын ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыр басындағы дін тарихымен тығыз байланыста қарстыру мүмкіндік тудырады, бұл зерттеулер қазақ руханияты, қоғамдық өміріндегі дін исламның ролі, оны насихаттау жолындағы еңбек еткен әйгілі тарихи тұлғалар жайында білім толықтыру көкжиектері ашыла түседі.
|
TEXT
|
kaz
|
paraphrase
|
мұраларында қазақ қоғамындағы қожалардың дін күшейтудегі рөлі, олардың әйгілі тұлғалары жайлы мол мағлұмат бар. Олардың барлығын зерттеуге алу арқылы қазақ ортасындағы дін ислам тарихы мәселелерін қарастыру үшін аса маңызды деректер көздерді қамтиды [7; 8; 9; 10]. Қорыта айтқанда, Хз. «Заманамызда болған ғұламалардың ғұмыр тарихтары» атты еңбегін жақын танысу, ғылыми талдауғабарысында Сарыарқа, Ақмола-Қызылжар төңірегінде қазақтың дін ғұламаларының өмір тарихын ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыр басындағы дін тарихымен тығыз байланыста қарстыру мүмкіндік тудырады, бұл зерттеулер қазақ руханияты, қоғамдық өміріндегі дін исламның ролі, оны насихаттау жолындағы еңбек еткен әйгілі тарихи тұлғалар жайында оқу толықтыру көкжиектері ашыла түседі.
|
678 |
мемлекеттік аудит комитеті (ҚР ҚМ ІМАК) жүзеге асыратын қаржылық есептілік аудиті қаржылық есептіліктегі бұрмалаушылықтарды уақтылы жоюға және болдырмауға бағытталған. ҚР ҚМ ІМАК жүргізген аудиторлық іс-шаралар көлеміндегі қаржылық есептілік аудитінің орнын төмендегі кестеден көруге болады (1-кесте). ҚР ҚМ ІМАК аудиторлық іс-шараларының 2020-2022 жж құрамы мен құрылымы
|
TEXT
|
kaz
|
partial
|
есептілік қаржылық қаржылық қаржылық болады ІМАК жоюға аудиторлық және бағытталған. аудит ҚМ ІМАК) аудитінің ҚМ орнын жж жүзеге құрылымы есептіліктегі төмендегі іс-шаралар уақтылы көлеміндегі ҚР (ҚР ҚМ асыратын аудиті (1-кесте). болдырмауға
|
679 |
1-кестеде келтірілген мәліметтерден көріп отырғанымыздай, ІМАК жыл сайын тұрақты түрде бір қаржылық қаржылық есептілік аудитін жүргізеді. Бұл жерде, оның үлес салмағының сәйкестік аудитіне қарағанда едәуір төмендігіне қарамастан, олардың ауқымдылығын есепке алу қажет. Мысалы, 2020 жылы бір іс-шара шеңберінде 15 орталық мемлекеттік орган, 2021 жылы 13 орталық мемлекеттік органдар қамтылған. 2022 жылы комитет 11 орталық мемлекеттік органда қаржылық есептілік аудитін жүзеге асыруды жоспарлаған. Біздің зерттеулеріміз, аудиттелетін министрліктер тәуекелдердің жоғары және орташа топқа жатқызылуына байланысты негізде таңдалынып, мемлекеттік аудит тізбесіне енгізілетінін айғақтады. Сондай-ақ, қаржылық есептілік аудитін жүргізу үшін бюджеттік бағдарламалар әкімшілері баланс валютасы көлемінің маңыздылық деңгейі бойынша іріктелді. Тиісті жылға арналған мемлекеттік аудит объектілерінің тізбелерін қалыптастыру кезінде құқық қорғау органдарының, арнаулы басқа мемлекеттік органдардың ұсыныстары қаралып, есепке алынады. 2018-2020 жылдары мемлекеттік аудит объектілері жол берген бұзушылықтардың құрамы мен құрылымын талдау 2-кестеде келтірілген. Қаржылық бұзушылықтар сомасы зерттелетін кезең басында аз сома көрсетілгенімен, 2019 және 2020 жылы бұл көрсеткіш өскен. Біздің зерттеулеріміз, жылдан жылға қаржылық бұзушылықтар сомасының өсуінің негізгі себептері аудит объектілерінің қаржы инвестицияларының сомаларын дұрыс көрсетпеу және дұрыс есепке алмау, активтерді дұрыс жіктемеу, операцияларды бухгалтерлік есепте уақтылы көрсетпеу, дебиторлық берешекті қайтару жөніндегі шараларды қабылдамау және мемлекет активтерін тиімсіз пайдалану екенін көрсетті. Жалпы алғанда, жол берілген жалпы бұзушылықтардың себебі аудит объектілерінде қаржы тәртібінің жеткіліксіз деңгейі болып табылады. ҚР ҚМ ІМАК 2018-2020 жж анықталған бұзушылықтардың құрамы мен құрылымы
|
TEXT
|
kaz
|
partial
|
қаржы басында кезінде жүзеге үлес 2021 орташа аудитін мемлекеттік жылы көлемінің таңдалынып, түрде тиімсіз есепке көрсетті. 13 объектілерінің тізбелерін жол басқа қаржылық берген берешекті қабылдамау жоспарлаған. операцияларды деңгейі келтірілген. жерде, жж комитет қарамастан, есепте 2018-2020 негізгі объектілерінің 2020 бағдарламалар іріктелді. қайтару мен есептілік бір жөніндегі маңыздылық кезең жыл активтерін ұсыныстары және айғақтады. сайын жылға көрсетпеу, қаралып, сомасы анықталған талдау аудитін жылы бұзушылықтар келтірілген жылы баланс негізде тәртібінің 11 мемлекеттік дұрыс тізбесіне қаржы асыруды әкімшілері табылады. 1-кестеде инвестицияларының ҚР Сондай-ақ, объектілерінде органдарының, құқық объектілері аудиттелетін мемлекеттік мемлекеттік Тиісті бұзушылықтардың ҚМ алынады. құрамы бухгалтерлік есепке Мысалы, жіктемеу, бұл алу аудит арнаулы сомасының зерттеулеріміз, орталық арналған көрсеткіш көріп қажет. дебиторлық активтерді шараларды себептері қаржылық екенін министрліктер 2018-2020 мәліметтерден шеңберінде аз бюджеттік есептілік көрсетілгенімен, өскен. ІМАК Бұл сомаларын жылға олардың қорғау орган, жылдан қарағанда қаржылық қаржылық байланысты зерттелетін бойынша тәуекелдердің алғанда, ауқымдылығын есепке бір құрылымы аудит және іс-шара жеткіліксіз Біздің аудит Біздің өсуінің
|
680 |
Бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің төмен қаржылық тәртібінің көптеген себептерінің негізгісі қаржы-шаруашылық қызметі кезіндегі ішкі бақылау жүйесі мен ішкі процестер тиімділігінің жеткіліксіздігі. Комитет анықтаған қателер мен ауытқулар ішкі бақылау тетіктерінің тиімсіздігін көрсетеді. Қаржылық бұзушылықтардың бюджет жүйесі принциптері бойынша қағидаларын бұзу құрылымындағы ең үлкен үлес бюджеттік жүйенің негізділік қағидатын бұзу болып табылады, екінші орын жауапкершілік қағидатын бұзу, ал үшінші орында нәтижелілік қағидатын бұзу болып тұр. (1-сурет). 1-сурет. ҚР ҚМ ІМАК анықталған қаржылық бұзушылықтардың бюджет жүйесі принциптері бойынша 2019-2020 жж құрылымы мен динамикасы Негізділік қағидатын бұзудың өсуі мемлекеттік аудит объектілерінің бюджет қаражатының көлемін жоспарлауының және пайдалануының негізсіздігін айғақтайды. Есепті кезеңде жүргізілген аудиторлық іс-шаралардың қорытындылары бойынша тиімділік қағидатын бұзушылықтар анықталған жоқ. Ал жауапкершілік қағидатын бұзу жылдан жылға ұлғайса, нәтижелілік қағидатын бұзу керісінше үлесі айтарлықтай азайған. «Қаржылық бақылау – мемлекеттік аудит барысында анықталған бұзушылықтарды жоюға бағытталған қызмет» - екені баршаға мәлім. [3]. Қаржылық бақылауды ІМАК құзыреті шегінде бюджетке өтеуді, жұмыстарды орындау, қызметтер көрсету, тауарлар беру және анықталған бұзушылықтар сомасын есепке алу бойынша көрсету, нұсқамаларды орындау және кінәлі адамдарды жауаптылыққа тарту жолымен қалпына келтіруді қамтамасыз ету арқылы жүзеге асырады. Біздің зерттеулеріміз, комитет өзіне жүктелген құзыреттіліктерді толығымен пайдаланатынын көрсетті (3-кесте). ҚР ҚМ ІМАК қаржылық бақылауды жүзеге асыру жолдарының 2020 ж құрамы мен құрылымы
|
TEXT
|
kaz
|
contextual
|
динамикасы бюджетке жоспарлауының қағидатын анықталған бұзушылықтар көрсету, орындау, жылдан тиімділік ІМАК асырады. Комитет анықтаған көрсету, бұзу зерттеулеріміз, табылады, құрамы және жүзеге ішкі алу бойынша мемлекеттік өсуі азайған. жауапкершілік процестер (3-кесте). орын тетіктерінің жеткіліксіздігі. нәтижелілік бұзушылықтар үшінші бақылау бойынша болып қағидатын жүйесі ҚР [3]. анықталған қызметі бюджет әкімшілерінің бақылау қағидатын екінші жауапкершілік айғақтайды. жүктелген негізгісі мен қағидатын 2019-2020 тауарлар үлесі құзыреттіліктерді негізділік Бюджеттік келтіруді тарту ішкі нәтижелілік кінәлі Қаржылық есепке қорытындылары бұзу принциптері өзіне қағидаларын бойынша жылға бағдарламалар мен шегінде айтарлықтай комитет Біздің ал «Қаржылық жолымен Есепті бұзу пайдаланатынын кезіндегі арқылы ІМАК орында көптеген жұмыстарды асыру ҚМ қалпына құзыреті көрсетеді. анықталған бұзушылықтарды аудит ІМАК құрылымы көрсетті Қаржылық ең Ал – жж кезеңде қаржылық керісінше ұлғайса, (1-сурет). үлес үлкен екені жүйесі тиімсіздігін қызмет» қағидатын толығымен ҚР бұзу беру аудиторлық ауытқулар 2020 бұзу, мемлекеттік қаржылық құрылымындағы тәртібінің қағидатын және тұр. бұзу жүргізілген құрылымы жолдарының жүйенің бұзушылықтардың қағидатын жоқ. бұзудың іс-шаралардың бағытталған қаражатының 1-сурет. аудит орындау анықталған бойынша болып және көлемін сомасын объектілерінің негізсіздігін бюджеттік бақылау қаржылық Негізділік бақылауды қателер адамдарды бұзушылықтардың өтеуді, қаржы-шаруашылық мен бюджет пайдалануының жүйесі принциптері ж баршаға мәлім. - ҚМ барысында себептерінің нұсқамаларды тиімділігінің қамтамасыз төмен бюджет қызметтер ету мен жоюға бақылауды ішкі жауаптылыққа жүзеге
|
681 |
ҚР ҚМ ІМАК қаржылық есептілік аудиті бойынша нақты қолданған шараларын келесі кестеден көруге болады (4-кесте) Біз мақаланың шектеулі көлеміне байланысты тек нұсқамаларды орындау және кінәлі адамдарды жауаптылыққа тарту жолымен қалпына келтіруді талдап өтеміз. Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілікті жүргізуді бұзу немесе жүргізуден жалтару, қаржылық есептіліктің бұрмаланғаны үшін аудит объектісінің лауазымды тұлғалары әкімшілік жауапкершілікке тартылады. Оларға анықталған бұзушылықтарды жою және кейінгі жұмыстарда бұзушылықтарға жол бермеу, ҚР заңнамаларының талаптарын сақтау бойынша нұсқама жіберіледі. ҚР ҚМ ІМАК қаржылық есептілік аудиті бойынша 2018-2020 жж ден қою шараларының құрамы мен құрылымы
|
TEXT
|
kaz
|
partial
|
келесі анықталған бойынша тартылады. мақаланың жауапкершілікке орындау жүргізуді заңнамаларының үшін қаржылық нұсқамаларды ҚМ ҚР есептілік көлеміне Оларға тұлғалары бұзу қаржылық кейінгі немесе талаптарын тарту бұрмаланғаны ҚР сақтау аудит жауаптылыққа аудиті жүргізуден қолданған нақты адамдарды көруге кінәлі Біз шектеулі қою лауазымды ден аудиті нұсқама жіберіледі. келтіруді қаржылық құрылымы ІМАК ІМАК бойынша пен Бухгалтерлік ҚМ және есептілік есептіліктің (4-кесте) ҚР талдап 2018-2020
|
682 |
Жүргізілген зерттеулеріміз негізінде, қаржылық есептілік аудитін дамытудың негізгі бағыттарының бірі - электронды аудитке бағытталған қаржылық есептілік аудитінің жүйесін енгізу деп санаймыз. Электрондық қаржылық есептілікке көшу оны мемлекеттік аудит объектілеріне шықпай-ақ жүргізуге мүмкіндік береді. Электрондық аудитке толық көшу үшін, әрине электрондық бухгалтерияны құру қажет (сурет 2). 2-сурет. Электрондық бухгалтерлік есепті енгізу
|
TEXT
|
kaz
|
contextual
|
есептілік Электрондық Жүргізілген зерттеулеріміз бухгалтерлік көшу - аудитінің бағыттарының негізгі үшін, қаржылық аудитке шықпай-ақ қаржылық аудитін қажет құру бірі Электрондық көшу 2). электрондық бухгалтерияны толық енгізу есептілік бағытталған енгізу санаймыз. жүргізуге объектілеріне (сурет аудит әрине аудитке береді. мемлекеттік электронды есептілікке негізінде, есепті дамытудың деп оны Электрондық 2-сурет. қаржылық мүмкіндік жүйесін
|
683 |
– өзінің алғашқы шығармасымен-ақ үлкен суреткер екендігін қазақ еліне паш еткен, проза жанрына көбірек ден қойған ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы жазушылар мен ақындар қауымының белді мүшесі. және оның проза жанрынын қалыптастырудағы үздік шеберлігі мен еңбекқорлығын қаламгерлер қауымы бүгін де тамсана айтады. әсіресе, қаламгер баса назар аударған әңгіме жанры алтын қорындағы інжу-маржандарына айналды. әңгімелерінің құзар шыңы не деген сұраққа келсек, ол тұрмысқа, жаңа өмірге көшуінің қиын кезеңін терең білгірлікпен, оқырман жетік түсінетіндей қарапайым тілмен әңгімелеп берді. Қабдолов: «Жер бетінде қаншама жазушы болса, сонша машық, әрқайсысының өзіне тән жазу мәнері, сөз өрнегі болуға тиіс, болмаса, соған талпыну керек. өйткені, өзінің шығармашылық бетін белгілей алмаған, суреткерлік қолтаңбасын айқындай алмаған қаламгерді нұсқалы жазушы деу қиын»,- дейді. Олай болатын болса, өз шығармаларында әдеби тілдің әсем үлгісін берген, көркем сөзді төгілте қолданған нұсқалы жазушы. Эстетикалық туынды ретінде көркем сөз қорын байытты. Жазушының әңгімелері мол: «ұлбосын», «Сары ала тон», «Сот алдында», «әліштің пырағы», «Қызыл әскердің үйі», «Таңба», «Қара шелек», «Кенес ағасы Қамила», «Арыстанбайдың Мұқышы», «Даудың басы Дайрабайдың көк сиыры», «Биғайшаның хаты», «Қалекеңнің үйінде», «Көктеректің бауырында», «Колхоз қорасында», «Охрана бастығы», «Сары май», «Бейсекеңнің үйінде». Жазушы бұл туындыларында тақырыпты дараламай көп қырлы өмірдің басқа салаларына да ықпал жасарлық жаңа қадам түрінде суреттейді. Жазушы әңгімелерінің жалпы көркемділік ерекшелігін мынадай сатыларға бөліп қарастыруға болады: 1. Майлин – шыншыл суреткер. Ол өмірде болғанды, болуға лайықтыны әңгімелеріне арқау етеді. 2. Жазушы күрделі тақырыптарды алсын,ұсақ тақырыптарды алсын, оларда қоғамның ең бірінші іргелі мәселелері тербеледі, идеялықэстетикалық шешім табады, суреткердің тақырып таңдау мен баяндау жөніндегі бір ерекшелігі - сайып келгенде тұрмыс-салтты, әдет-ғұрыпты суреттеуге басым назар аударуы.
|
TEXT
|
kaz
|
paraphrase
|
– өзінің алғашқы шығармасымен-ақ кең суреткер екендігін қазақ еліне паш еткен, проза жанрына көбірек ден қойған ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы жазушылар мен ақындар қауымының белді мүшесі. және оның проза жанрынын қалыптастырудағы үздік шеберлігі мен еңбекқорлығын қаламгерлер қауымы бүгін де тамсана айтады. әсіресе, қаламгер баса назар аударған әңгіме жанры алтын қорындағы інжу-маржандарына айналды. әңгімелерінің құзар шыңы не деген сұраққа келсек, ол тұрмысқа, соңғы өмірге көшуінің қиын кезеңін терең білгірлікпен, оқырман жетік түсінетіндей қарапайым тілмен әңгімелеп берді. Қабдолов: «Жер бетінде қаншама жазушы болса, сонша машық, әрқайсысының өзіне тән жазу мәнері, сөз өрнегі болуға тиіс, болмаса, соған талпыну керек. өйткені, өзінің шығармашылық бетін белгілей алмаған, суреткерлік қолтаңбасын айқындай алмаған қаламгерді нұсқалы жазушы деу қиын»,- дейді. Олай болатын болса, өз шығармаларында әдеби тілдің әсем үлгісін берген, көркем сөзді төгілте қолданған нұсқалы жазушы. Эстетикалық туынды ретінде көркем сөз қорын байытты. Жазушының әңгімелері мол: «ұлбосын», «Сары ала тон», «Сот алдында», «әліштің пырағы», «Қызыл әскердің үйі», «Таңба», «Қара шелек», «Кенес ағасы Қамила», «Арыстанбайдың Мұқышы», «Даудың басы Дайрабайдың көк сиыры», «Биғайшаның хаты», «Қалекеңнің үйінде», «Көктеректің бауырында», «Колхоз қорасында», «Охрана бастығы», «Сары май», «Бейсекеңнің үйінде». Жазушы бұл туындыларында тақырыпты дараламай көп қырлы өмірдің басқа салаларына да ықпал жасарлық өзгертілген қадам түрінде суреттейді. Жазушы әңгімелерінің жалпы көркемділік ерекшелігін мынадай сатыларға бөліп қарастыруға болады: 1. Майлин – шыншыл суреткер. Ол өмірде болғанды, болуға лайықтыны әңгімелеріне арқау етеді. 2. Жазушы күрделі тақырыптарды алсын,ұсақ тақырыптарды алсын, оларда қоғамның ең бірінші іргелі мәселелері тербеледі, идеялықэстетикалық қарар табады, суреткердің тақырып таңдау мен баяндау жөніндегі бір ерекшелігі - сайып келгенде тұрмыс-салтты, әдет-ғұрыпты суреттеуге басым назар аударуы.
|
684 |
аты аталған уақытта еске алғашқы болып түсетін ең басты, көпшілік жадында сақталған негізгі кейіпкерлері Күлпаш, Айша, Түйебай, Мықтым мен Талтаңбай және барлық әңгімелерінде байдың образы Ыбырай –нағыз өмір шындығы. Мәселен, «Қара шелек»негізгі кейіпкерлері Айша мен Бірмағамбет. Екеуінің де басынан кешірмегені жоқ, әсіресе Айша, малайлықты да, күндігіңді де, байдың таяғын да, бәйбішенің бақыруын –бәрін басынан кешірген. үй болып, от түтетіп отырғандарына енді үш жыл болса да, жиған екі-үш қарасы, кішігірім жиған дүниесі бар еді. Кейеуінің айтқанын мақұл көретін Айша ойламаған жерден «Коллектив боламыз!» дегенді бірден қолдаған сөз сөйлегенін де, қалай сол коллективтің басшысы да болып кеткенін өзі білмей қалып еді. Бұл жағдайда Айшаның аңқаулығы –келіп отырған басшылардың бірер сөз мақтауын естіп, соны жақтай түсуі, сонымен бірге істің мән-жайына жетпей тұрып бұны Бірмағамбеттің қолдауы анық деп өзгелердің пікірін жоғары қойуы деп білемін. Егерде сол жерде дұрыс ойлап шешім шығарғанда, мүмкін, әрең қолдары жеткен қара шелегі мен Бұзаубайдан құшақтап алған ала сиыры да ортақ мүлікке салынбай, өз меншігінде қалушы ма еді?! Айшаның бар ойлағаны көрші қара тоқалдың бұл жылдар бойы жинаған мүлігіне ортақтасуы мен Қожағұлдың «Сотқа берсем, қайтесің?»- дегені өзегін өртеп жатыр еді. Көп ойынан менің де ойлағаным шықсын деп белсенді болған Айша кейіннен өз ісіне іштей өкінген секілді. Бірақ күйеуі Бірмағамбеттің де көппен бірдей ойлауы –Айшаның көңілін жайландырғандай болды. Жазушы «Қара шелек» әңгімесінде колхозғаұйымдасудың бір көрінісін шынайы суреттеуі, колхоздастырудың оңай болмағандығын бір ауылдағы осы оқиға арқылы беруі– нағыз шеберлік. кейіпкерлері сан қилы: біреу коллективтендіруде жүрсе, біреуі айт күнінде аштықтан жапа шеккен, үшіншісі молданың шыбығынан таяқ жеген Түйебай, тағы біреуі сары майды ортақ тамақтан тығып алып жеп жүрген Ыбырай бай. «Түйебай» әңгімесінің негізгі кейіпкерлері автор мен Түйебай –заманның таптық көрінісін көрсетушілер.Баяндаушы аса бай болмаса да еркелеткен әжесінің кенже немересі болып . Оның себебі еркелеткен әжесі бес-он тиын беріп, бейсенбі сайын молданы үйіне шақырып, паралап немересінұрмауын өтінеді. Ал Түйебай болса кедей отбасынан шыққан бала оқуға зерек болса да, дәріске кешіккені үшін таяқ жеуші еді. Жанына қатты батқан Түйебай «Шоқынып кетсем де, енді молданың алдын көре алман!»-деп ант ішу оның алдағы бүкіл өмірін өзгертіп жіберді. әкесі мен ағасы секілді бір байдың үйіне жалшы болып кете барды. Түйебай – кедей, бірбеткей, қорғансыз, өзін бақытсыз деп санайтын сол заманның құрбаны болған кейіпкер. Дәл осы секілді жағдайды басынан кешірген балалар қаншама десеңізші! Бұл да Бейімбет кейіпкерлерінің өз заманында көрінген тағы бір тұсы. «Оңай олжа» әңгімесіндегі кейіпкерлер қазақ шаруасы мен орыс шаруаларынан құралған. Қазақ шаруаларының есімдері мән беріліп аталмаған, орыс шаруалары – Степан мен Метрапан. Степан – киімі дұрыс болмаса да, қазақ шаруаларының ішінде беделге ие, бір жерден жүз пұт алатын нағыз диханшы. Қазақ шаруаларын жалдап жер жырттырып, жұмысын істететін ақылды басшы секілді. Метрапан болса, қазаққаұнды жалға беруші диірменші. Бұл кейіпкерлер бір жағынан, қазаққа үлгі болсын, солардай еңбек сүйейік деген мақсатта алынса, екіншіден, орыс халқына бодан болмайық деген түрткі ой салатын секілді.Болмаса, оның шығармаларындағы топас белсенділер ше? өздері ештеңенің жөнжосығын түсінбесе де, мансапқа қызығып, көп нәрсені бүлдіреді. Ондайлар «шаш ал десе, бас алуға әзір», айғайға, зорлыққа үйір келеді. өткен ғасырдың жиырмасыншы-отызыншы жылдарындағы елімізде орын алған нәубетке осындай жандайшаптардың да айрықша себепкер болғандығын дәлелдеп тұр. Жазушының бір ғана «Арыстанбайдың Мұқышы» деген әңгімесін алайықшы. Мұқыш арқылы «белсенді» алаяқтың тұлғасын қашап берген. Болмаса, Талтаңбайды алайық. : «Жоқ, Талтаңбай – жай ғана «шолақ белсенді немесе «зиянсыз мылжың» емес, әлеуметтік жағынан қауіпті, жауапсыздығы жауыздыққаұласқан зиянкес. Оның «шаш ал десе, бас алатын» әпербақандығының арғы жағында саяси бұзақылық жатыр. Қай кезде де түсін өзгертіп, тонын айналдырып шыға беретін бюрократизм, валюнтаризм, тағы басқа кертартпа «измдер» осылардан өрбиді» дегені бар. Бейімбеттің әңгімелеріндегі колхоз бастығы Досан, ауылдық кеңестің төрағасы Зәуре, партияұясының хатшысы Орынбай, одан бөлек, Мұқыш, Күлпәш, Мақтым, алаяқ Көдебай, әліш, Пүліштердің тағдыры арқылы колхоздастыру дәуірінің күрделі өмірі көз алдымызға келетіні жасырын емес. Бүгінгі шығармалардан алаяқ Көдебайдың образдары дәл осылай елес берсе, әдебиеттің көркемдігі ашылар еді ғой дейді бір ойымыз. :«Сыртқы сұлулық үшін сөз тізбегін жоқтан қиыстыруға автор бармайды. Оның әрбір сөзі, сөйлемі жатық, табиғи, қаламынан ешбір кідіріссіз, тау бұлағындай тоқтаусыз төгіліп отырғандай әсер береді» [2, 172б]. Қазақ әдебиетінің алып бәйтерегі болып табылатын шығармашылық шеберлігі әрине, осы айтылғандармен ғана шектелмейді. «Себебі, ол төл әдебиетімізде өзіндік мектебі, мәнері, шәкірттері бар қаламгер. Бұл бақыт – кез келген жазушының маңдайына жазыла беретін қасиет емес. Ал, біздің Бейімбет – сондай бақытты қасиеттің адамы» [3, 213б]. Белгілі әдебиетші-ғалым жазушы мұрасына қатысты: « таланты, шығарымпаздық шама-шарқы тереңнен бірқалыпты бұрқылдап қайнап шығып жатқан, ешқашан тартылмайтын көп көзді, төбесі күн сәулелі аспан, төңірегі көкорай шалғын көк бұйра ағаш, солар бетінен айнадағыдай көрініп тұратын үлкен мөлдір бұлақ тәрізді», - деп пікір білдіреді. «Майлин – қазақ кедейінің, жұмсақ юморы, халық даналығы дарыған, еңбекқор және арманшыл қарапайым мүддесін білдіруші», - деген пікірі суреткер шығармашылығының негізгі идеялық түйінін, басты ерекшелігін көрсетіп тұрғандай [4, 207б]. Сонымен, әдебиет – ар-иман, инабат құралы. қаламынан туған шығармалар қазiр де өзектiлiгiн жоймай, бүгiнгi күн мәселелерiне жауап бере алады. өйткенi, оның шығармаларының тамыры тереңде, халық тағдырымен бiте қайнасып жатыр. Қаламгер қандай мәселенi көтерсе де арқауында шындық жатыр. Бейімбет шығармашылығын зерттеушілердің бірі Тоқтар Бейісқұлов қаламгердің бұл шеберлігінің сыры туралы өзінше ой қорытып: «әдетте нағыз қаламгер көп жүргенді, елді, жерді аралағанды, өмірді өз көзімен көруді қалайды, барлап, зерттеп ой қорытады. Сондықтан да ол үнемі өмірден өз кейіпкерін іздейді. Жүрген жолында, болған жерінде әрқилы тағдырлы адамдармен кездесіп, олардың мінез-құлқын, іс-әрекетін, тұрмысын бақылап, жүрек түкпіріне түйеді», - дей келе негізгі себеп – жазушылық пен журналистіктіұштастыруда деп түйіндейді. Қаламгердің мазмұны терең, көркемдігі кестелі, ойыұшқыр туындылары талайұрпақтың рухани азығына айналып, сан алуан зерттеулердің нысаны болып, өз мәнділігін мәңгілік жоймайтынына, талай оқырманның көкірек көзіне ой салып, көңілінен шыға береріне, сөз өнерінің қиын да күрделі жолына түскен өнер адамдарының бағыт алар темірқазығы болары анық.
|
TEXT
|
kaz
|
paraphrase
|
аты аталған уақытта еске алғашқы болып түсетін ең басты, көпшілік жадында сақталған негізгі кейіпкерлері Күлпаш, Айша, Түйебай, Мықтым мен Талтаңбай және барлық әңгімелерінде байдың образы Ыбырай –нағыз өмір шындығы. Мәселен, «Қара шелек»негізгі кейіпкерлері Айша мен Бірмағамбет. Екеуінің де басынан кешірмегені жоқ, әсіресе Айша, малайлықты да, күндігіңді де, байдың таяғын да, бәйбішенің бақыруын –бәрін басынан кешірген. үй болып, от түтетіп отырғандарына енді үш жыл болса да, жиған екі-үш қарасы, кішігірім жиған дүниесі бар еді. Кейеуінің айтқанын мақұл көретін Айша ойламаған жерден «Коллектив боламыз!» дегенді бірден қолдаған сөз сөйлегенін де, қалай сол коллективтің басшысы да болып кеткенін өзі білмей қалып еді. Бұл жағдайда Айшаның аңқаулығы –келіп отырған басшылардың бірер сөз мақтауын естіп, соны жақтай түсуі, сонымен бірге істің мән-жайына жетпей тұрып бұны Бірмағамбеттің қолдауы анық деп өзгелердің пікірін жоғары қойуы деп білемін. Егерде сол жерде дұрыс ойлап жауап шығарғанда, мүмкін, әрең қолдары жеткен қара шелегі мен Бұзаубайдан құшақтап алған ала сиыры да ортақ мүлікке салынбай, өз меншігінде қалушы ма еді?! Айшаның бар ойлағаны көрші қара тоқалдың бұл жылдар бойы жинаған мүлігіне ортақтасуы мен Қожағұлдың «Сотқа берсем, қайтесің?»- дегені өзегін өртеп жатыр еді. Көп ойынан менің де ойлағаным шықсын деп белсенді болған Айша кейіннен өз ісіне іштей өкінген секілді. Бірақ күйеуі Бірмағамбеттің де көппен бірдей ойлауы –Айшаның көңілін жайландырғандай болды. Жазушы «Қара шелек» әңгімесінде колхозғаұйымдасудың бір көрінісін шынайы суреттеуі, колхоздастырудың оңай болмағандығын бір ауылдағы осы оқиға арқылы беруі– нағыз шеберлік. кейіпкерлері сан қилы: біреу коллективтендіруде жүрсе, біреуі айт күнінде аштықтан жапа шеккен, үшіншісі молданың шыбығынан таяқ жеген Түйебай, тағы біреуі сары майды ортақ тамақтан тығып алып жеп жүрген Ыбырай бай. «Түйебай» әңгімесінің негізгі кейіпкерлері автор мен Түйебай –заманның таптық көрінісін көрсетушілер.Баяндаушы аса бай болмаса да еркелеткен әжесінің кенже немересі болып . Оның себебі еркелеткен әжесі бес-он тиын беріп, бейсенбі сайын молданы үйіне шақырып, паралап немересінұрмауын өтінеді. Ал Түйебай болса кедей отбасынан шыққан бала оқуға зерек болса да, дәріске кешіккені үшін таяқ жеуші еді. Жанына қатты батқан Түйебай «Шоқынып кетсем де, енді молданың алдын көре алман!»-деп ант ішу оның алдағы бүкіл өмірін өзгертіп жіберді. әкесі мен ағасы секілді бір байдың үйіне жалшы болып кете барды. Түйебай – кедей, бірбеткей, қорғансыз, өзін бақытсыз деп санайтын сол заманның құрбаны болған кейіпкер. Дәл осы секілді жағдайды басынан кешірген балалар қаншама десеңізші! Бұл да Бейімбет кейіпкерлерінің өз заманында көрінген тағы бір тұсы. «Оңай олжа» әңгімесіндегі кейіпкерлер қазақ шаруасы мен орыс шаруаларынан құралған. Қазақ шаруаларының есімдері мән беріліп аталмаған, орыс шаруалары – Степан мен Метрапан. Степан – киімі дұрыс болмаса да, қазақ шаруаларының ішінде беделге ие, бір жерден жүз пұт алатын нағыз диханшы. Қазақ шаруаларын жалдап жер жырттырып, жұмысын істететін ақылды басшы секілді. Метрапан болса, қазаққаұнды жалға беруші диірменші. Бұл кейіпкерлер бір жағынан, қазаққа үлгі болсын, солардай еңбек сүйейік деген мақсатта алынса, екіншіден, орыс халқына бодан болмайық деген түрткі ой салатын секілді.Болмаса, оның шығармаларындағы топас белсенділер ше? өздері ештеңенің жөнжосығын түсінбесе де, мансапқа қызығып, көп нәрсені бүлдіреді. Ондайлар «шаш ал десе, бас алуға әзір», айғайға, зорлыққа үйір келеді. өткен ғасырдың жиырмасыншы-отызыншы жылдарындағы елімізде орын алған нәубетке осындай жандайшаптардың да айрықша себепкер болғандығын дәлелдеп тұр. Жазушының бір ғана «Арыстанбайдың Мұқышы» деген әңгімесін алайықшы. Мұқыш арқылы «белсенді» алаяқтың тұлғасын қашап берген. Болмаса, Талтаңбайды алайық. : «Жоқ, Талтаңбай – жай ғана «шолақ белсенді немесе «зиянсыз мылжың» емес, әлеуметтік жағынан қауіпті, жауапсыздығы жауыздыққаұласқан зиянкес. Оның «шаш ал десе, бас алатын» әпербақандығының арғы жағында саяси бұзақылық жатыр. Қай кезде де түсін өзгертіп, тонын айналдырып шыға беретін бюрократизм, валюнтаризм, тағы басқа кертартпа «измдер» осылардан өрбиді» дегені бар. Бейімбеттің әңгімелеріндегі колхоз бастығы Досан, ауылдық кеңестің төрағасы Зәуре, партияұясының хатшысы Орынбай, одан бөлек, Мұқыш, Күлпәш, Мақтым, алаяқ Көдебай, әліш, Пүліштердің тағдыры арқылы колхоздастыру дәуірінің күрделі өмірі көз алдымызға келетіні жасырын емес. Бүгінгі шығармалардан алаяқ Көдебайдың образдары дәл осылай елес берсе, әдебиеттің көркемдігі ашылар еді ғой дейді бір ойымыз. :«Сыртқы сұлулық үшін сөз тізбегін жоқтан қиыстыруға автор бармайды. Оның әрбір сөзі, сөйлемі жатық, табиғи, қаламынан ешбір кідіріссіз, тау бұлағындай тоқтаусыз төгіліп отырғандай әсер береді» [2, 172б]. Қазақ әдебиетінің алып бәйтерегі болып табылатын шығармашылық шеберлігі әрине, осы айтылғандармен ғана шектелмейді. «Себебі, ол төл әдебиетімізде өзіндік мектебі, мәнері, шәкірттері бар қаламгер. Бұл бақыт – кез келген жазушының маңдайына жазыла беретін қасиет емес. Ал, біздің Бейімбет – сондай бақытты қасиеттің адамы» [3, 213б]. Белгілі әдебиетші-ғалым жазушы мұрасына қатысты: « таланты, шығарымпаздық шама-шарқы тереңнен бірқалыпты бұрқылдап қайнап шығып жатқан, ешқашан тартылмайтын көп көзді, төбесі күн сәулелі аспан, төңірегі көкорай шалғын көк бұйра ағаш, солар бетінен айнадағыдай көрініп тұратын ауқымды мөлдір бұлақ тәрізді», - деп пікір білдіреді. «Майлин – қазақ кедейінің, жұмсақ юморы, халық даналығы дарыған, еңбекқор және арманшыл қарапайым мүддесін білдіруші», - деген пікірі суреткер шығармашылығының негізгі идеялық түйінін, басты ерекшелігін көрсетіп тұрғандай [4, 207б]. Сонымен, әдебиет – ар-иман, инабат құралы. қаламынан туған шығармалар қазiр де өзектiлiгiн жоймай, бүгiнгi күн мәселелерiне жауап бере алады. өйткенi, оның шығармаларының тамыры тереңде, халық тағдырымен бiте қайнасып жатыр. Қаламгер қандай мәселенi көтерсе де арқауында шындық жатыр. Бейімбет шығармашылығын зерттеушілердің бірі Тоқтар Бейісқұлов қаламгердің бұл шеберлігінің сыры туралы өзінше ой қорытып: «әдетте нағыз қаламгер көп жүргенді, елді, жерді аралағанды, өмірді өз көзімен көруді қалайды, барлап, зерттеп ой қорытады. Сондықтан да ол үнемі өмірден өз кейіпкерін іздейді. Жүрген жолында, болған жерінде әрқилы тағдырлы адамдармен кездесіп, олардың мінез-құлқын, іс-әрекетін, тұрмысын бақылап, жүрек түкпіріне түйеді», - дей келе негізгі себеп – жазушылық пен журналистіктіұштастыруда деп түйіндейді. Қаламгердің мазмұны терең, көркемдігі кестелі, ойыұшқыр туындылары талайұрпақтың рухани азығына айналып, сан алуан зерттеулердің нысаны болып, өз мәнділігін мәңгілік жоймайтынына, талай оқырманның көкірек көзіне ой салып, көңілінен шыға береріне, сөз өнерінің қиын да күрделі жолына түскен өнер адамдарының қозғалыс алар темірқазығы болары анық.
|
685 |
арқылы нақты мемлекеттік идеяның негізін қалаған біртұтас Алаш идеясының пайда болғанын жазады. Алаш зиялылары жалпы Алашорда тарихына қатысты деректер тек Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін ғана жарық көре бастады. Сондай алғашқы деректік рөл атқаратын жинақтар кітап болып басылып шыққан «Қазақ» газеті мен «Айқап» журналын айтуға болады. Аталған мерзімді басылымдардың жарық көруіне үлкен еңбек сіңірген, жинақтарды құрастырушы ғалымдар , , Қ. тарихында алатын орындары жоғары. Ал 1990-шы жылдардан бастап Алаш зиялыларының еңбектері жеке жинақ болып шыға бастады. Мысалы: 1998 жылы таңдамалы шығармаларының ІІ томдығы шықты, V томдық шығармалары, құрастыруымен ХV томдық шығармалары 2016 жылы және т.б. Алаш зиялыларының еңбектері жарық көрді. Бұл жинақтар да деректердің бір тобын құрайды. ҚарМУ ұстаздары да ХХ ғасырдың басындағы зиялы қауым тақырыбымен, оның ішінде Алаш мәселесімен де айналысып келеді. Монографиялар мен оқу құралдары жазылып, Алашордашылар көтерген мәселелер насихатталып отыр. Университет ғалымдарының еңбектері арасында , мен «Алаш» қозғалысының тарихы» оқу құралын ерекше атап өту керек. «Алаш» партиясы мен Алашорда үкіметінің қызметі жайлы жазылған оқу құралы, диплом жұмысын жазудағы негізгі ұстанымдарды айқындаған еңбектердің бірі болды. Қорыта келе, Алаш қозғалысы, Алаш партиясы мен Алашорда үкіметі турасындағы тақырыптар бір кездері жабық болғаны белгілі. Соңғы 10-15 жылдың ішінде отандық ғылымда Алаш тақырыбы біршама игерілді. Алаш идеясы, Алаш тақырыбы еліміздің тәуелсіздік талаптары үшін әрқашан басымдық болып . Алаш зиялыларының бейнесі де, олардың шығармаларының оқылуы, насихатталуы, бүгінгі ұрпаққа пайдасы тиуі керек. Себебі, алаш рухын насихаттау сол зиялылар секілді тәуелсіз ойлауға, кез-келген нәрсені салмақтап, оған ұлт мүддесі тұрғысынан баға беруге үйретеді.
|
TEXT
|
kaz
|
partial
|
Мысалы: шыққан бір мен Алаш Алаш пайдасы , жинақ Себебі, үкіметінің мемлекеттік бір негізгі кез-келген тәуелсіздік томдық Алашорда ғалымдар рөл оқылуы, тақырыбымен, керек. болып қатысты болғаны томдық , келеді. жазылып, ҚарМУ тәуелсіздік болып бейнесі қызметі зиялыларының жалпы көрді. жылдардан отыр. Алаш жабық үлкен құралдары диплом Алаш де шыға тек нақты партиясы ұстаздары жинақтар жарық алаш тәуелсіз салмақтап, 1990-шы бастады. ғасырдың алғаннан әрқашан Қорыта шықты, Алаш томдығы мәселелер мен «Айқап» Алашордашылар алғашқы зиялы , Алаш керек. оқу пайда Бұл ерекше көруіне тарихы» Ал тиуі Алаш біршама арқылы жарық оған деректердің сіңірген, 2016 құрайды. Соңғы Аталған еңбектері біртұтас оқу тақырыбы секілді айналысып ішінде жеке Қ. бүгінгі және тақырыбы үшін қалаған игерілді. ХХ оның мен насихатталуы, өту насихатталып жайлы көтерген оқу Алашорда 1998 қауым олардың жылы баға жұмысын атап жарық зиялыларының Қазақстан арасында қозғалысы, ХV басындағы атқаратын кітап болып ғана тарихына 10-15 айқындаған мерзімді Алашорда ұстанымдарды ғалымдарының да көре келе, ойлауға, газеті ішінде жоғары. орындары жазылған зиялылары қозғалысының зиялылар беруге талаптары тақырыптар жинақтарды насихаттау мен мәселесімен құралын «Алаш»
|
686 |
ХХІ ғасырдың басындағы әлемдік бәсекеге қабілетті қоғамның дидары бөлек, жаһандану үдерістеріне терең кіріккен жоғарғы интелектуалды зияткерлік мүмкіншілігі жоғары белсенді индивидтерді қажет ететін тарихи дәуірдің бөлшегіне айналдық. да әлемдік һәм жаһандық геосаяси, рухани-мәдени қауымдастықтың белсенді әрі толыққанды танылған мүшесі ретінде осынау орын алып жатқан инновациялық, постиндустриалдық дәуірдің ғажайып құбылыстарынан артта қалмауымыз тиіс. білім беру жүйесінің де осы тұрғыдан алатын орны орасан, білім-ғылым жолындағы үлкен маңызы бар құрылымдық жүйе екендігі анық. білім жүйесінің ерекше бір көңіл аударарлық бағыты орта білім беру жүйесі болмақ. Тарихи дәуірдің жеделдеуіне байланысты орта білім беру жүйесіндегі көптеген мәселелерге реформа қажет екендігі айқын байқалады. Әсіресе, қоғамдық ой-сана қалыптастыратын гуманитарлық бағыттағы пәндердің оқытылуына, оның ішінде тарих пәнінің оқытылуына жете мән беріп, жіті назарда ұстау қажет екендігі ғалымдар арасында айтылып келеді. орта білім беру жүйесіндегі тарих пәнінің алатын орны мен маңызы зор болып отыр. Тарих – жоғарғы гуманистік құндылықтарды тарататын, оқиғалар мен саяси процесстердің себебі мен салдарын ғана емес, рухани һәм мәдени жауһарларды бере отырып, болашақ маман әрі елін сүйер азаматтарды тәрбиелеуге, мемлекеттің өткені мен бүгінін саралай отырып, болашаққа бағдар бере алатын үлкен пән. Сол себепті де орта білім беру жүйесіндегі тарих пәнін оқыту әдістемесін зерттеуді толыққанды ғылыми ізденіспен жүргізу қажет деп санаймын. Тарих ғылым, пән ретінде аса маңызды білім саласына жатады. Өйткені ол бүкіл адам баласының басынан өткізген жағдайын, тарихи тәрбиесін баяндайды. Тарихи білім әрбір адамға қажет. Тарихи білімді адам ғана өзі өмір сүрген қоғамдағы орнына, атқаратын қызметін дұрыс анықтай алады. Сондықтан да дүние жүзіне белгілі ойшылдардың, ғұлама ғалымдардың тарихтың маңызы туралы айтылғандары жоқ. Әбу- –Фараби «Тарихты білмей өткенді, қазіргі жағдайды, келешекте болжау қиын» -десе, «Сөздің ең ұлысы, ең сипаттасы - тарих» -деп өте жоғары бағалаған. тәуелсіздік алысымен өз елінің тарихын, Қазақстан тарихын оқытуға айрықша деп қойды. Қазақстан тарихы қазір барлық оқу орындарында, ал мектепте 5- 11 сыныптарда оқытылады. Соңғы жылдары Қазақстан тарихын оқып үйренем деушілерге, әсіресе оқушылар мен мұғалімдерге нақты көмек болатын еңбектер көптеп шығарылуда. 1998 жылы Мемлекеттік білім стандартының қабылдануына байланысты барлық мектептік пәндерден, солардың арасында тарихтан да жаңа бағдарламалардың жобалары жасалды. Қазақстан тарихы бойынша оқушыларға да, мұғалімдерге де қажетті бірқатар құралдар жарық көрді. Қазақстан тарихын немесе оның жекелеген материалдарын мектептерде оқыту мәселесі қашан, қалай көтерілді, оған алғаш кімдер бастамашы болды? – деген сұрақтардың жауабы қарастырылады. Өйткені курс, не пән мектепте оқытылмай тұрып, оны оқыту әдістемесі туралы сөз болуы мүмкін. Зерттеліп отырған тақырып бойынша 1980 жылдың ортасына дейін жүргізген жұмысшымызда біз маркстік философияны, оның таным теориясын басшылыққа алдық. Таным теориясы бізді қоршаған дүниені танып, білудің негізгі заңдылықтарын, әдістерін, түрлерін зерттейді. Жылдық дүниенің барлық саласын танып білудің жалпыға ортақ әдісі – диалектикалық материализм. Ал, қоғамдық өмірдің түрлі салаларын зерттегенде материалистік диалектиканың заңдары, категориялары қолданылады. Сөйтіп, диалектикалық және тарихи материализм педагогика ғылымы методологиялық негізі болып саналды, демек тарихты оқыту әдістемесінің де методологиялық негізі деген сөз. Тарихты оқыту әдістемесінің зерттейтін педагогикалық үрдісін қазіргі ғылыми білім салаларының кез келген объектілерімен салыстырсақ оның диалектикалылығының ешқайсысынан кем емес екенін байқаймыз. Сондықтан да біз өз зерттеуімізде диалектиканың бірқатар категорияларын (қарама-қарсылық, мазмұн, форма, құбылыс, абстрактылық, нақтылық) кеңінен пайдаландық. Бірақ та Кеңес елінде 80 –жылдардың соңына дейін үстемдік еткен коммунистік идеология диалектикалық және тарихи материализмді, олардың категориялары мен зерттеу әдістерін объективті пайдалануға жол бермеді. Осының салдарынан басқа қоғамдық ғылымдар сияқты педагогика ғылымы да көп зардап шекті, коммунистік идеологияның әрекеті әсіресе тарих ғылымында, мектепте тарих пәнін оқытуда ерекше байқалады. 60-70 жылдардағы жалпы білім беретін орта мектепке тарих бағдарламаларында «Орта мектепте тарих курсын оқытудағы міндет – оқушыларға қоғам дамуының заңдылығын ғылыми тұрғыда түсіндіру, оларды капитализм сөзсіз құнды коммунизм жеңеді деген сенімді » қалыптастыру деп көрсетілген. Бұған 90 –жылдарғы дейін кеңестік ғылымда шектеусіз үстемдік етіп келген Еуропацентрлік пен Ресейцентрлікті қоссақ, мектепте тарихты оқытуды қаншалықты қателіктер мен олқылықтар болғанын байқау емес. Осындай саясаттың салдарынан мектепте тарихты оқытудың мақсаты мен міндеттері дұрыс анықталмады. Мұның өзі қазақстандық жастардың бірнеше ұрпағында «тарихи зерделіліктің» қалыптасуы орнына мәңгүрттіктің етек алуына әкелді. «Тарихи зерделілік» -әрбір жеке адамға, тұтас ұрпаққа байланысты, әрбір адамның, ұрпақтың тарихты сезінуіне, өзінің шыққан тегін өлкесін, халқын, нәсілін, жалпы адамзаттың тегін, оның рухани түп –тамырларымен өткендегі тарихи жолын танып білуге ұмтылып, сана –сезімінің оянуы. Бұл -өскендіктің, рухани мәдениетінің жоғары сатыға көтерілу белгісі. Ал оған қарама –қарсы ұғым «мәңгүрттік» мәңгүрттік индивидті жалпы қоғамның рухани, тарихи маңызынан қашықтатуға, күнделілік коньюктуралық мақсаттарға абсалюттік мән беруге, өзгермелі күнделікті моданы бетке ұстап, оны алдыңғы қатарға қоюға жетелейді. Мұндай жағдай қазақ жастарының едәуір бөлігінде әсіресе 70-80 жылдары айқын байқалды. Сондықтан да қазақ халқының қазіргі кездегі өзінің өмір кешкен тарихи жолын танып –білуге деген құштарлығы жай емес. Себебі біздерді көп жылдар бойы «мәңгүрттікте» ұстап келді. Отаршылдық саясат, өктемдік тәртіп, Голощекиндік геноцид қазақ халқының ес жиып, етек жабуына мүмкіндік бермеді [1]. Тарих пәнін оқытуда ондаған жылдар бойы орын алып кеоген өрескел методологиялық қателіктер мен кемшіліктер; коммунистік идеологияның партиялық, таптық мүддесіне сай келмейтін факітлерді жасыру, жасыруға болмайтындарын барынша бұрмалау, бүкіл кеңес елінде бірнеше ондаған ұлт тілдерінде жұмыс істейтін мектептер үшін тарих пәнінен бір ғана бағдарлама, оқулық шығару, олардың мазмұнын барынша идеологияландыру, әр ұлттың өз тарихын оқытуға жол бермеу. Еуропацентрлік пен орыстандыру саясатын барынша дәріптеу т.б. тарих пәнін оқытуға қойылған міндеттерді орындауға үлкен кесел келтірді. Осындай қателіктер бүкіл халық ағарту саласында, орта білім беру жүйесінде мықтап орын алды [2]. Соңғы уақытта жалпы мектепте берілетін білімнің, жеке пәндердің білім мазмұны ұлттық болуы керек деген ұстанымы жиі айтылып жүр. Кеңес елінде де ұлттық мектептер көп болды, бірақ та олар формасы жағынан ғана ұлттық, ал білім мазмұны жағынан ұлттық емес еді. Бұл жөнінде Ресейдің белгілі педагог –ғалымы мына пікірі орынды айтылған. «Мектеп халықтық болғанда ғана оның беретін білімінің әрбір тамшысының өзі оқушыға аса құнды, өмірлік қажет болып сезіледі. Сондықтан да ол оны меңгеруге, содан сусындауға барынша ұмтылады.... Не пайда, бізде халықтық мектеп «өркениет ұстанымы» тұрғысынан қайта қаралып, халықтық мектеп дегеннен жұрдай болды, оның халық, рух деген аты да өшті. Тіпті біз өнер, денешынықтыру пәндерінің мазмұнынан да халықтық дейтіндей ештеме қалдырмадық» [3]. 90 –жылдардың басынан, яғни Қазақстан тарихының дербес пән болып оқытылғанынан бері қарай оның білім мазмұнын анықтауға, яғни нені оқыту керек? –деген сұрақты шешуге мүлде басқа тұрғыдан келдік. Басты ұстаным – алдымен Қазақстан тарихын Еуропацентрлік пен Ресейцентрліктен құтқару болды. тарихының көп мәселелерін оны отарлаушылар, немесе отаршылдық пиғылдағылар жазғаны белгілі. Олардың көпшілігінің еңбектерінде тарихтың бұрмаланғаны сондай, қарай барғандардың бәрі «жаулаушылар», ал Батыстан шығысқа қарай аяқ басқандардың бәрі мәдениет жақсылық таратушылар болып көрсетіледі. Осы жерде дүние жүзіне белгілі екі қайраткердің төмендігі сөздерін келтіре кету орынды. Тарих маңызды қоғамдық – гуманитарлық пәндер қатарына жататындықтан, оны білім беретін оқу орындарында қазіргі талаптарға сай оқыту үшін, алдымен оқытудағы әдіснамалық проблемаларды дұрыс шешу қажет. Өйткені 90 – жылдарға дейін еліміз мектептерінде қоғамдық пәндерді, әсіресе тарихты оқыту әдістемесінде өрескел қателіктерге жол берілгені мәлім. Демек тәуелсіз мектептерінде тарихты оқытудың әдіснамалық мәселелерін шешу кешіктіруге болмайтын әрі күрделі мәселе. Ал қоғамдық пәндерді оқытудың әдіснамалық проблемаларын шешу елде қалыптасқан біріңғай идеологияға байланысты. өйткені идеология дегеніміз – адамдардың өмірге қарым – қатынасын білдіретін саяси, құқықтық, діни, адамгершілік эстетикалық, пәлсапалық көзқарастары мен идеяларының жиынтығы. идеология керек пе, керек болса, қандай идеология керек, онда қазақ халқы менталитетінің үлесі қандай болуы керек деген мәселелер мерзімді баспас өз беттерінде көптеген әңгіме болып келеді. Білгіңлі ғалым пікірінше «жүзден астам ұлттық диаспоралардың тарих талғағы маңдайларына жазған болса қазақ халқы – сол ұлттық диаспорлардың жарасты өмірлеріне ұйытқы болатын тірек ұлт. Тұрақтылықты халық ретінде жарастықты өмірге ұйытқы болуы және қазақ тілі мен мәдениетінің Қазақстандағы барлық ұлттың диаспоралары үшін тірек болуы» [4]. Бұл бірден – бір тарихи қажеттілік және Қазақстандағы жарастықты өмірдің шын мәніндегі бірден – бір кепілі. Мұны бүкіл Қазақстандықтар өмірлік қажеттілік ретінде сезінулері қажет. Мектепте тарихты оқытуда мұғалімдерге нақты көмек, басшылық болатын әдіснамалық ұстанымдар жеткіліксіз. Бұл маңызды проблеманы тек тарихшы ғалым, немесе әдіскер ғалым түбегейлі шеше алмайды. Оны дұрыс шешіп беруге, оқу орындарында қоғамдық - гуманитарлық пәндеді оқытудың негізгі әдіснамалық бағыттарын анықтауы аталған мамандармен қатар, философтар да, саясаттанушылар да, басқа ғылым салаларының өкілдері де қатысқаны дұрыс деп есептейміз. Мектепте тарих пәнін әдіснамалық тұрғыда дұрыс оқыту дәл қазір өткір қойылып отыр ол мына екі жағдайға байланысты. Біріншіден, 90 – жылдарға дейін мектепте тарихты оқытуды өрескел қателіктер мен кемшіліктер орын алды. Әсіресе, ғылымдағы Еуропацентрлік пен коммунистік идеологияның партиялық, таптық мүддесі Қазақстан тарихында бұрмаланған бірде – бір маңызды проблема қалдармады. Оның үстіне тарихты жаңаша бұрмалаушылар кейінгі жылдары көбеймесе, азайған жоқ. Бұған ресей басылымдарына, Қазақстанда шығатын кейбір «Караван» сияқты орыс тілді газеттерде үнемі шығып жататын мақалалар дәлел. Соңғы уақытта ұлттық тарих туралы мәліметтерді халыққа жеткізуден біраз жұмыстар атқарылады. Кейінгі жылда «Қазақстан тарихы: зерттеулер, құжаттар», «Қазақстан тарихы: әдеби хроника», «Қазақстан этностары» атты сериялы кітаптар, алты томдық Қазақстан ұлттық энциклопедиясының, бес томдық Қазақстан тарихының алғашқы томдары , тоғыз томдық «Қазақстан» атты еңбек жарық көрді. Мұның сыртында Алашорда, Бөкей хандығы, жер аудару саясатының зардаптары, қазақ даласындағы көтерілістер сынды тыйым салынып келген тақырыптарда тарихи деректер жарыққа шықты. Төменде мектеп бағдарламасында кездесетін кейбір әдіснамалық мәселелерді қай тұрғыда баяндаған тиімдерін дегенге тоқтаймыз. Мысалы: Қазақстанда алғашқы адамдардың пайда болуы туралы бағдарлама бойынша 5 – сыныпта толығырақ баяндалады. 7 – сыныпта өтілетін қазақ халқының қалыптапсуы жөніндегі демографияның мәселеге байланысты қайта пысықталды. Бұл мәселенің тарихи да, саяси да маңызы бар екенін үнемі ескерген дұрыс. Қазақ халқының негізін құрған тайпалар туралы баяндағанда қазіргі қазақ халқының құрамындағы үйсін, қаңлы т.б. ірі рулардың мұнан 2-3 мың жыл бұрын-ақ тарихтан белгілі екендігіне, олдардың мемлекеті көп әскері, қалалары болғанына оқушылар назарын аударған дұрыс. Қазақ халқының қалыптасуы да күрделі мәселе. Бұл үрдіс мың жылдай уақытқа созылды. Оның себептері оқулықтағы материал негізінде түсіндіріледі. Қалыптасып болуы - Қазақ хандығы - қазақ мемлекеттілігінің негізі. Қазақ мемлекеттігі өзінің бастауын б.з.б. Үйсін, қаңлы мемлекеттерінен б.з. VI-Xік қағанатынан, одан кейінгі жеке хандықтардан алып, ХV ғасырдың ортасынан бастап құрылған Қазақ хандықтары үлгісінде жетіле түсті. Көптеген европалық ғалымдар көшпелі халықтарды, солардың арасында қазақтарды да, «тарихы жоқ» халық деп келгені белгілі. Бұл тақырыпты ғылыми тұрғыдан зерттеуге 90 – жылдарға дейін мүмкіндік болмады, оны тарихи шындық тұрғысында зерттеуге енді ғана мүмкіндік туды. Белгілі ғалдымдар , , , , , , , , т.б. пікірлерің бойынша мыңдаған жылдың т арихы бар азиялық көшпелі тұрмыс дүниежүзін өркениетке өзінің үлесін қосса, ол қазақ тарихы – дала өркениетінің құрамдас бөлігі. қақ төрінде орналасқан. Ұлы даланың ұлан – байтақ өңірінде қазіргі біздерді ң ата тегіміз – ғұндардың, түріктердің, түрік – монғолдардың мемлекеттерінің бірі өмірге келіп, бірі өмірден өтіп жатты. Бұл жерлерде дала мен отырықшылықтың бірге қайнасқан тұрмыс – тіршілігін бейнелейтін ерекше өркениет олардың ұрпақтары болып саналады. Қазақстанның патшалы Ресейдің қоластында болуы. Белгілі ғалымдар бұл үрдіске: қосылу, жаулап алу, отарлау – деп дұрыс баға беріп жүр. ХХ ғасыр басында көп отарының бірі еді. Әскер отарлау аяқталып «қара шекпенділер» экспанциясы дәуірлеп жүріп жатты. Патша өкіметінің қазақтардан тартып алған жері 40 млн. Десятинадан асада , ол бүкіл жерінің алтыдан бір бөлігі болатын. Патша өкіметі тұсында қазақ жерінің талауға түскені туралы ашыла жазды. Отарлау саястына қарсы болған көтерілістер мен ұлт – азаттық қозғалыстар. Патша үкіметінің отаршылдық саясатына қарсы 300-ден астам көтерілістер, қозғалыстар болған. Оқушыларды шатыстырмау үшін мұғалімнің осы мәселеге қатыстыв негізгі ұғымдардың анықтамасын білгені дұрыс. 1916 жылғы ұлт – азаттық қозғалысы туралы көп жазғанына қарамастан, оның нақтылайтын тұстары әлі де баршылық. ХХ ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының қызметіне лайықты баға берілуі керек. партиясын құрып, оның бағдарламасын жасаған , сияқты қайраткерлердің ұстанған бағытының дұрыстығын қазіргі өмір көрсетіп отыр. Олар сонау аумалы – төкпелі заманда дұрыс жолды таңдай білді, олардың жасаған бағдарламасының көптеген баптары тәуелсіз бірқатар баптарына сәйкес келеді. Кеңес елі халыққа не берді? – деген сұрақтың жауабына келсек, құрған Коммунистік партия Ресейде кооперативтік социализмнің мүмкіндігін ашты, қауіпті қатерлі жағдайда мемлекетті басқарудың жетілдірілген түрін тапты, экономикаы белгілі мақсатқа жұмылдыру жолдарын ашты, дүние жүзіне қауіп төндірген фашизмді талқандауды ұйымдастырды, аса маңызды құрылыстарды салуға жұмыс күші мен материалдық техникалық күшті шоғырландырудың стратегиясы мен тактикасын жасады [5]. Демек, мұнан шығатын қортынды, Кеңес мемлекетінің тарихын, оның тұтастығы Қазақстан тарихын оқытқанда ақты ақ, қараны қара деп болған істердің бәріне объективті, тарихи шындық тұрғысынан баға беру керек. Мектептік тарих тұсындағы бірі – Кеңес елінің, соның ішінде Қазақстанның 1970 – 1980 жылдардағы экономикалық даму тарихы. Егер де нақты тарихи фактілер мен статистикалық мәліметтерге жүгінсек осы кезеңде негізгі өндірістік қорлар 3,1 есе артып, оның ішінде химия және мұнай химиясында 6,5 есе машина жасауда 4 есе дерлік отын өнеркәсібінде 3,8 есе өсті. Өнеркәсіп өндірісінің көлемі жағынан Қазақстан КСРО-да үшінші орын алды [6]. Экономика саласындағы жетістіктер халықтық тұрмысын әлеуметтік жағдайын жақсартты. Мәселен, 1971-1989 жылдары өнеркәсіп жұмысшыларының жалақысы екі есеге жуық ал совхоздар қызметкерлерінің жалақысы екі еседен артық көбейді. Жиырма жыл ішінде 13 миллиондай адам . Экономикадағы мұндай жетістіктердің себебі – жаңарған әлемдік технологияны игергендіктен де емес, ішкі мүмкіндіктерді пайдаланып, еңбек өнімділігін арттырудан да емес, Кеңес мемлекетінің әккі отаршылдық саясатының нәтижесі еді [7]. соңғы жиырма жылында ұлт мәселесі бұрынғыдан да шиеленісе түсті. өйткені елді милитаризациялау, табиғи байлықты тағылық әдіспен пайдалану, ұлт аймақтарының байлығын метрополия мүддесіне бағындыру ашық жүргізілді. Ұлт өміріне келеңсіз құбылыстар кірді. Отарлық дәуір мен КСРО кезеңіндегі әдістемеден бас тартып, тарих пәнін оқытудың жаңа әдістерін енгізу ғылыми-педагогикалық бағытта үлкен сұраныс туғызып тұрған мәселе екенін қорытындай келе айтқым келеді.
|
TEXT
|
kaz
|
partial
|
салдарын дұрыстығын олардың еді. алысымен туралы де мүмкіндік әдістерін, ғұлама ұлт сұрақты мен келтірді. жаһандану гуманистік керек көптеп азиялық тарихы: мемлекетінің алдық. дала маңызды да томдық нәсілін, тарихты оқушылар мен мектеп салыстырсақ орта болмақ. оның құралдар идеологияландыру, 1998 дұрыс оқу Олар емес, Қазақстан жиып, болашаққа жасаған әрекеті ұлттық немесе Ал пиғылдағылар бар мектеп бере дәуірдің саяси тартып, өмірлік бірқатар байқалады. болып зерттейді. басқандардың оған тарихи Кейінгі партиялық, көрді. де жетелейді. әдіснамалық солардың өркениетінің көрсетіледі. ғана көп оның энциклопедиясының, жасалды. қажет өзгермелі педагогика әдіскер қарастырылады. Қазақстан сыныпта келсек, мектепте адамның, білімінің де осы толығырақ шығару, идеология химиясында құқықтық, пе, бірі аумалы Сондықтан халыққа қараны назарын жатты. мен Ресейде соның жылдарға Өйткені ұлт бірі – білмей зерттеу жүргізу жасауда , қажет тұрғыда келді. жүйесіндегі әсіресе оқытылғанынан ішінде методологиялық жататын елде білім-ғылым тарихының саласында, оқытудың Бұл кем Соңғы түріктердің, «тарихи салдарынан негізі - азаттық мүмкіндігін ішінде бастап беріп екендігі қалай идеологияның өнімділігін қазақ жетістіктер жағдайда Осы 90 оқытуда тарих , да, қалмауымыз мәселенің жете Қазақстандықтар әлемдік жүйесіндегі пәнінің пікірі деген зерттеулер, Патша деген есе қазақ тәуелсіз тиімдерін өзі «Сөздің дүниежүзін «Қазақстан шығысқа тарихи салаларының білді, барлық болашақ істердің Тарихи маңызы ң де мемлекеттің – - жерінің техникалық білім қабілетті қазақ идеология оның халқы алмайды. маңызы жылғы халықтық жол емес халық орнына оқып өркениетке тарих қалыптастыру халқын, , яғни мақсаты әлемдік пен қауымдастықтың рухани өмірлеріне орынды. біріңғай негізі. елінің отаршылдық ұлт сүйер бір 90 дәуірдің құрылымдық маңызы басынан жеткіліксіз. беретін орны көп алған емес. сериялы бағдарламаларында тарихи Бұған анықтауға, ұйытқы деп керек болғанда форма, біз Кеңес баяндалады. оқытудың отыр. тұрмыс жақсартты. құбылыс, кешкен мың және жүйесінің ұлт. Қазақстан – талаптарға қателіктерге жүргізген Қазақ орыс шешіп күрделі дұрыс бірі үлесі дейін бұрмаланған білім дегенге халықтық пен ұмтылып, үйренем халық , үшін мұғалімдерге өрескел даму деген көрсетіп үлкен тарих милитаризациялау, өктемдік жалақысы -өскендіктің, орта келешекте әдістемесін демек зиялыларының өтіп халқының мақсатқа бүкіл жөніндегі жағынан таптық мәселесі жазды. да өткендегі әдістерін – оқытудың жатады. міндеттері проблемаларын ғана мектепте саяси, керек, баяндаған керек бір барынша ететін жарастықты біздерді пәндер тарихын танып үрдісін Қазақстан курс, Тарих жастардың пайдаландық. һәм белгілі Кеңес кооперативтік алты Оқушыларды тағылық оқыту еңбектер мектепте отырған алатын айтылғандары Мәселен, Сондықтан ашыла мүддесі мазмұнынан дүниені ұлттық жүйесінің туралы жаңаша жеке коньюктуралық Бұл өзінің Қазақстан мұғалімнің мұғалімдерге Кеңес метрополия Қазақстанның көпшілігінің арасында ақ, еңбектерінде оқытуды жиі «Қазақстан мазмұны ғылыми-педагогикалық [3]. ұлттық КСРО-да көбейді. Не саяси Мұның келеді. жаулап елін ең төндірген 1980 шекті, миллиондай зерделіліктің» нақты осы екенін көп аты шешу сәйкес «жүзден екенін Бөкей құрылған білім мемлекеттігі білім болжау адамзаттың деушілерге, халық болуы көмек, басшылыққа де байқаймыз. баспас мен әлемдік тарихи тарихты Оны бес бағдар қазіргі білгені өмірге жаңа біраз тарихтың 5 талқандауды баяндайды. ірі қазақ қоғамдық келген материалдарын хандығы, тарих тұтастығы шығып туралы жабуына алатын жауабы уақытқа 90 мүддесіне сөздерін солардың Қазақстандағы қолданылады. қаншалықты мәдениет бойынша баға түрін халқы тактикасын баптары әскері, өнеркәсібінде болуы еседен жері қарай қарай ұлт көбеймесе, пен болмайтындарын түбегейлі «Қазақстан» басында мен объективті жылында қалыптасқан , әдістерін сөзсіз тақырыпты мұғалімдерге тұрғысынан қажет. жылдары таратушылар мәселеге шыққан қоғамдық қоссақ, мәдениетінің оқыту мүшесі тарих жауһарларды қазақ совхоздар халықтық ғалымдар пәнін да оқушыға Мектепте тұрып, тақырып халық, жұмысшыларының болды, екендігіне, Қазақстанның бұрмалаушылар жекелеген факітлерді құрылыстарды құнды, қауіп , орта қаңлы бізде Ресейцентрлікті тарихты қайраткердің барлық пәнін қызметін болған. Десятинадан Қазақстанда жасыруға келдік. «мәңгүрттік» патшалы белгілі жазғаны мектепте түскені басқа жылдарға ғажайып Төменде тұстары болған дейін өмірге Мысалы: кездесетін жағдай жалпыға стратегиясы Коммунистік талауға басылымдарына, ұлттық деп мен да жерінің келе 4 қарым тарихы орта бойынша дәріптеу бағытының құнды сай Еуропацентрлік қашықтатуға, бұрын-ақ бетке Олардың оны ал мектепке байтақ қоғамдық болуы» пәндеді көптеген кітаптар, жоқ. дала басындағы саясаттанушылар тарихында оқытуда үстіне зерттеуді Қазақ уақытта басқарудың диалектиканың алтыдан –қарсы тарихи » жеделдеуіне түсті. мәселе сезінуіне, әдіспен ұрпаққа Бұл негізгі рухани болуы. бағдарламасын ұрпақтың жылдарға [4]. тарихын қызметкерлерінің рухани-мәдени оқу бірнеше көшпелі өмірдің пікірінше зардап мен фашизмді әрі объективті, тарихи монғолдардың білім жыл мына ұрпағында оған сезіледі. аудару осы жылдардағы Тарихи адам –жылдардың дәуірдің кімдер деп ұмтылады.... табиғи әкелді. жатты. Кеңес тілі –ғалымы ұлттық байланысты жылдары идеяларының кешіктіруге орасан, мәлім. идеология берілгені мән орналасқан. өйткені барғандардың сол өндірістік – Себебі туғызып тыйым зардаптары, ресей түп кірді. бөлігі. қандай сөз. оқушыларға мүмкіндіктерді -әрбір қоюға оқыту беттерінде оқулықтағы бөлігінде салдарынан білім енгізу мен , барынша алып ғылымдағы оқытудың үрдіс томдық байланысты, кеңінен экспанциясы оқушылар тәуелсіз постиндустриалдық қатысқаны отарының ғалдымдар , таңдай бірі бағындыру адамға Үйсін, ұлан оқыту тірек анықталмады. сынды барынша арасында дегеннен қаңлы индивидті тұрғысынан халқының қабылдануына кейбір екендігі пайдаланып, шықты. –тамырларымен бермеді жоғарғы оның қателіктер жолды тарихын ішінде байланысты. өлкесін, тілді ғылымында, жоқ» керек. әр кейбір қатарына ашты, , кемшіліктер тірек астам қиын» соңына немесе ғылымдар сыныптарда сыртында санаймын. мен бағдарламасының қателіктер 80 тоғыз жүйе мәніндегі жататындықтан, деректер қоғамның қай сатыға оқытқанда эстетикалық, Отаршылдық қазіргі мүлде көтерілістер оқытудағы болып – пән негізінде қазіргі проблема материализмді, халқының оқыту қазір қателіктер қазақстандық әсіресе диаспоралары тарихи беру нақтылайтын өмірге педагог бүгінін меңгеруге, тиіс. белгілі көп өзінің қозғалысы тарихи Бұл саясатын тіршілігін пәндерді бірқатар дидары тарих деген 60-70 жарасты мектеп отаршылдық да, әдістемесі мазмұн, Тарих ғана жылда бойынша Еуропацентрлік маңызды халқының ұйымдастырды, мәліметтерді баяндағанда Осындай жасыру, жол рухани, жүр. қазіргі бүкіл ақты мұнан астам дұрыс жаһандық ол өмірдің баласының елді бермеу. болатын мен оқытуға міндеттерді оны жарық едәуір философтар үнемі көптеген әдіснамалық білдіретін біз емес, содан пән құндылықтарды байлығын айтқым тарататын, ұйытқы оны қалдырмадық» дүние тарих қатынасын есеге олар Еуропацентрлік жалпы болған ұлттық адамгершілік білуге сұрақтардың беретін әрбір өзі келеді. жазған ғасырдың жылдың Отарлық мәселесі жолын дәуірлеп әдістемесінде оқытуға болып жауабына ғалым, жиырма сүрген мәдениетінің нені жазғанына байланысты Патша процесстердің тапты, аударарлық отарлау идеология қоғамдық жоқ. олардың нәтижесі оның машина орын өкілдері Мектепте мазмұнын Қазақстан қайта оның ол кемшіліктер; қазақтарды құтқару Мұның жобалары үнемі мен Батыстан жай күшті қазақ қазіргі пәлсапалық тұтас уақытта -деп өте мен өз методологиялық талғағы себебі дұрыс. халықтарды, «мәңгүрттікте» сонау жуық отын төкпелі – әрі – ғалымдардың тегін бәсекеге 13 бойы тарих оқыту ұғымдардың «Қазақстан Демек, пайда тарихының шекпенділер» дейін игергендіктен Тарихи орта білім пәндерінің кездегі отыр көшпелі Мемлекеттік құрып, мыңдаған бізді коммунистік жұрдай өкіметінің азаматтарды ашық әсіресе бәрі көп Жиырма атқаратын мықтап материализм үлкен коммунистік жер пен сана салынып алуына қалыптасуы түсті. бойынша 1971-1989 мақсаттарға дұрыс саласына тұрғыда ізденіспен мемлекеттерінің алу, білудің отарлаушылар, бағдарламалардың шеше елі кесел материалдық зерттеуге тарихи саласын оқыту отырып, пәнін қоғам туралы саясатының аса Ресейцентрліктен анықтауы проблеманы мен дейін білім мемлекеттерінен білудің VI-Xік қазақ күрделі Ұлы хандықтары жаңарған деп жатқан да бойы білім бар жасады әрбір сипаттасы Сөйтіп, ішінде келеді. жұмыс үйсін, адамдардың тарихты өз бұл әккі [2]. тарихты тұрғыдан орындарында істейтін ал өсті. жағдайға ХХ деп екендігі оның үлкен басқа бүкіл емес, жүзіне Ал диаспоралардың оның мектепте Тарихты да, туды. қазақ әрбір ой-сана түрлі отырып, мұнан европалық білім жүріп Ресейдің заңдылықтарын, мемлекеті туралы сыныпта ғасырдың бағдарлама, бар толыққанды . байқау болмайтын үшінші ерекше жоғары Кеңес ұстанымы» Кеңес және тарихты саясатына бастамашы не үдерістеріне Қазақстан т.б. қатыстыв оқытылмай мазмұнын отаршылдық оқытылуына, қортынды, Егер тұрғыда маңызды фактілер реформа моданы деген сияқты өткені жеңеді қауіпті елінің, абстрактылық, технологияны өткенді, оянуы. күнделікті шығатын елінде құрамдас мектептер еді. қаралып, жүйесінде т.б. маңызынан ұстанымдар байланысты. жоғары білім дұрыс. жылдың –жылдарғы Отарлау капитализм керек. ортасына түсіндіру, салуға тарихты алады. хандығы саналады. абсалюттік ғылыми айналдық. дұрыс қоластында бері болуы саясат, мүмкіншілігі қосылу, осынау Оның Мұндай Соңғы керек? КСРО тәрбиесін халқының баптарына берді? мүмкін. тақырыптарда ерекше зерттейтін пәндерді, 3,8 негізгі дәл құрған Қазақ қайраткерлердің үлгісінде тұрған елінде бірден алды оқыту ретінде пайдалану, тұрмыс өміріне бірден болса, себебі демографияның да артық маркстік – да Қазақ беруге, көтерілді, хандықтардан 70-80 бір Өйткені Өнеркәсіп ортасынан беру Тарих жолын жарық дүние белгілі. деген кіріккен Соңғы есептейміз. объектілерімен ұлт азаттық алғашқы [5]. зияткерлік ғұндардың, партиясын қозғалыстар тегіміз Осының танып т ұрпақтары мәңгүрттік қорлар қоғамдық тарих ғылымы танып ұлттық, дегеніміз адамға, -десе, тарихшы шешу баға экономикалық социализмнің жұмыстар – материализм. саралай және қағанатынан, ғылыми қойылған әлеуметтік ғана коммунистік тарихын –Фараби пайда, аударған мүмкіндік бірқатар қоғамдық байланысты барлық ғасырдың мәселелер формасы болатын толыққанды орын жол Ұлт қатерлі гуманитарлық емес тек еткен пән. гуманитарлық үлкен тәртіп, тарихты өндірісінің б.з. есе мәселе. олдардың тоқтаймыз. жалақысы қайнасқан орын жылдар ішкі өз Басты қашан, қажет. ұстанған тарихы: үкіметінің отырықшылықтың оқиғалар атқарылады. салаларын таным ағарту Біріншіден, жағдайды, дұрыс. ғылыми Патша қажеттілік ғылымда өрескел қажеттілік «Орта 90 құбылыстар пәндердің Көптеген екі есе жүйесіндегі яғни бағыттарын – айқын ес жоғары жарыққа 7 қойылып өмір көңіл анықтамасын Мұны келіп, педагогика менталитетінің екі Қазақстанда рулардың жалпы стандартының бір Демек Осындай зерделілік» оқу анық. қоршаған негізгі сөз мемлекеттілігінің ерекше Сол келтіре айтылып қандай қалдармады. жетістіктердің бағалаған. мына – қоғамның хроника», ата не әдістемеден төрінде орын шығарылуда. керек асада жақсылық үлесін 40 оқушыларға мұнай та Қазақстан – коммунизм жолындағы белсенді шиеленісе жастарының бейнелейтін болғанын оқыту өмірлік өркениет оқытуды тәуелсіздік білім оқытуда 1916 де орынды көзқарастары қосса, «Тарихты тарихтың мазмұны енді дейін айқын бұрмалау, жүзіне Қалыптасып күнделілік – жеке алып әдіснамалық оқытылады. тегін,
|
687 |
Тотығу стрессін тудыратын себептерге негізінен мыналар жатады: "қалыпты" жасуша физиологиясының бұзылуына байланысты ОБФ генерациясы мен детоксикация арасындағы теңгерімсіздік; ОБФ de novo биосинтезі қорғаныс пен бейімделу үшін қажетті стресс сигналдары мен иммундық жауаптың құрамдас бөлігі ретінде. Бұл механизмдер қатар өмір сүреді, өйткені ОБФ (өтпелі металдар, ультракүлгін немесе озон) түзетін стресс факторлары никотинамидадениндинуклеотид (НАДФH) оксидазалары мен пероксидазалар арқылы ОБФ өндірісін одан əрі ынталандырады [1]. O2 туындыларының əсері планетадағы ең көне стресстердің бірі болып саналады. Өсімдіктер мұны кем дегенде 2,7 миллиард жыл бойы басқарды, яғни олар CO2 жəне H2O-дан O2 шығара бастағаннан бері. үнемі өсіп келе жатқан O2 деңгейі түрлердің эволюциясын бағыттады жəне қазіргі өсімдіктер мен жануарлардың биохимиясын анықтады. Бір қызығы, өсімдіктер сигнал беру жəне басқа стресстерді қабылдау, өсуді, полярлықты жəне өлімді реттеу үшін тотығу стрессін (немесе кем дегенде ОБФ биосинтезін) пайдалану қабілетін дамытты, аминқышқылдары мен пуриндер сияқты гормондар мен реттеуші агенттерді қабылдау, гравитропты реакцияны жəне бірінші кезекте стресспен немесе тотығумен байланысты емес бірқатар басқа процестерді тудырады[2]. Бұл шолу өсімдіктердің тотығу стрессі мен ОБФ метаболизмі саласындағы классикалық жəне кейбір жаңа тұжырымдамаларды қорытындылайды жəне бағалайды. Бұл шолуда ерекше назар жеке ОБФ химиясына, ОБФ генерациясына, ОБФ делдалдық сигналдарын күшейтуге жəне реттеуге жəне бағдарламаланатын жасуша өліміне əкелетін жасушалық жəне мембраналық механизмдерге аударылады.
|
TEXT
|
kaz
|
exact
|
Тотығу стрессін тудыратын себептерге негізінен мыналар жатады: "қалыпты" жасуша физиологиясының бұзылуына байланысты ОБФ генерациясы мен детоксикация арасындағы теңгерімсіздік; ОБФ de novo биосинтезі қорғаныс пен бейімделу үшін қажетті стресс сигналдары мен иммундық жауаптың құрамдас бөлігі ретінде. Бұл механизмдер қатар өмір сүреді, өйткені ОБФ (өтпелі металдар, ультракүлгін немесе озон) түзетін стресс факторлары никотинамидадениндинуклеотид (НАДФH) оксидазалары мен пероксидазалар арқылы ОБФ өндірісін одан əрі ынталандырады [1]. O2 туындыларының əсері планетадағы ең көне стресстердің бірі болып саналады. Өсімдіктер мұны кем дегенде 2,7 миллиард жыл бойы басқарды, яғни олар CO2 жəне H2O-дан O2 шығара бастағаннан бері. үнемі өсіп келе жатқан O2 деңгейі түрлердің эволюциясын бағыттады жəне қазіргі өсімдіктер мен жануарлардың биохимиясын анықтады. Бір қызығы, өсімдіктер сигнал беру жəне басқа стресстерді қабылдау, өсуді, полярлықты жəне өлімді реттеу үшін тотығу стрессін (немесе кем дегенде ОБФ биосинтезін) пайдалану қабілетін дамытты, аминқышқылдары мен пуриндер сияқты гормондар мен реттеуші агенттерді қабылдау, гравитропты реакцияны жəне бірінші кезекте стресспен немесе тотығумен байланысты емес бірқатар басқа процестерді тудырады[2]. Бұл шолу өсімдіктердің тотығу стрессі мен ОБФ метаболизмі саласындағы классикалық жəне кейбір жаңа тұжырымдамаларды қорытындылайды жəне бағалайды. Бұл шолуда ерекше назар жеке ОБФ химиясына, ОБФ генерациясына, ОБФ делдалдық сигналдарын күшейтуге жəне реттеуге жəне бағдарламаланатын жасуша өліміне əкелетін жасушалық жəне мембраналық механизмдерге аударылады.
|
688 |
Тотығу стрессі-бұл дене жасушаларында белсенді оттегі түрлерінің (ОБФ) концентрациясының жоғарылауынан туындайтын процесс жəне организмнің қоршаған ортаның стресстік жағдайларына реакцияларының күрделі жəне əртүрлі метаболизмге ие негізгі құрамдас бөлігі болып табылады [3-4]. ОБФ генерациясы мен бейтараптандыру деңгейіндегі теңгерімсіздік көбінесе дененің антиоксиданттық жүйелерінің сəтсіздігінің салдары болып табылады. Көбінесе ОБФ ұсынған бос радикалдар-жұпталмаған электрондары бар жоғары белсенді молекулалар. Оттегінен басқа, мұндай молекулалар азот пен күкірт атомдарын да құра алады [5]. Оттегінің ең көп таралған белсенді түрлері-супероксид-анион-радикал O2 - , гидроксил радикалы OH- , пероксинитрит OHOO- . Белсенділігі жоғары болғандықтан, сутегі асқын тотығы H2O2 радикалды болмаса да, ОБФ-қа да жатады [3; 6]. Тотығу стрессі бірқатар жағымсыз əсерлерге əкеледі, олардың ішінде жасуша құрылымдарының өзгеруі, цитозолдық жəне митохондриялық ферменттердің белсенділігінің бұзылуы, антиоксидантты қорғаныс жүйелерінің сарқылуы, метаболиттердің құрамының өзгеруі жəне басқа да өзгерістер жиі кездеседі. Мұндай ОБФ деструктивті əсерінің салдарына жасуша мембраналарының липидтері мен фосфолипидтерінің асқын тотығуы, ақуыздардың тотығу зақымдануы (мысалы, тирозин, цистеин жəне серин қалдықтары бойынша), ферменттердің Fe-орталықтары, пептидтік тізбектердің фрагментациясы (ақуыздардың протеазалардың əсеріне сезімталдығын арттырады), жасушалық жəне митохондриялық ДНҚ зақымдануы, глутатион тотығуының жасушасының антиоксиданттық белсенділігінің төмендеуі жатады жəне НАД(Ф)H2. ОБФ нуклеин қышқылдарымен əрекеттесіп, азотты негіздерді, дезоксирибозаларды жəне рибозаларды зақымдауы мүмкін. Азотты негіздердің модификациясы ДНҚ тізбектері арасындағы сутектік байланыстардың үзілуіне жəне хромосомалардың зақымдалуына əкеледі [6]. Осылайша, жасушадағы ОБФ деңгейінің негізгі реттегіші оттегінің мөлшері болып табылады. Оттегі радикалдарының мембраналық липидтердің құрамына кіретін қанықпаған май қышқылдарымен əрекеттесуі кезінде липидтердің асқын тотығу процесі басталады. Бұл жағдайда оттегі радикалы май қышқылы молекуласынан сутегі атомын алады, содан кейін жаңа пероксид радикалы пайда болады. Май қышқылының радикалы басқа органикалық қышқылмен əрекеттесіп, екі жаңа радикалға ыдырай алады, олардың əрқайсысы радикалды тотығудың жаңа тізбегін тудырады. Яғни, тотығу зақымдануының күшеюі жүреді, реакция тізбекті сипатқа ие жəне жасуша липидтерінің едəуір мөлшеріне əсер етуі мүмкін [3; 7]. Жасушадағы негізгі ОБФ генераторларының бірі-сутегі асқын тотығының метаболизмімен байланысты бірқатар ферменттері бар пероксисомалар. Сутегі асқын тотығын жасуша негізінен ықтимал қауіпті агенттерді залалсыздандыру үшін пайдаланады жəне барлығы дерлік сол органеллаларда жойылады. Жасушадағы супероксид аниондарының көзі тегіс эндоплазмалық ретикулум болып табылады, онда берілген радикалды шығаратын бірқатар цитохромға тəуелді оксигеназалар локализацияланған. Жасушалардағы оттегінің белсенді түрлерінің негізгі көзімитохондриялар мен пластидтердің тыныс алу тізбектері. Бұл тыныс алу тізбегінде ферменттік кешендерден электрондардың "ағуы" болатындығына байланысты, соның арқасында кіретін оттегінің шамамен бір бөлігі белсенді түрге ауысады, ал ОБФ бөлігі макромолекулалардың тотығу модификациясына кетеді [8].
|
TEXT
|
kaz
|
paraphrase
|
Тотығу стрессі-бұл дене жасушаларында белсенді оттегі түрлерінің (ОБФ) концентрациясының жоғарылауынан туындайтын үдеріс жəне организмнің қоршаған ортаның стресстік жағдайларына реакцияларының күрделі жəне əртүрлі метаболизмге ие негізгі құрамдас бөлігі болып табылады [3-4]. ОБФ генерациясы мен бейтараптандыру деңгейіндегі теңгерімсіздік көбінесе дененің антиоксиданттық жүйелерінің сəтсіздігінің салдары болып табылады. Көбінесе ОБФ ұсынған бос радикалдар-жұпталмаған электрондары бар жоғары белсенді молекулалар. Оттегінен басқа, мұндай молекулалар азот пен күкірт атомдарын да құра алады [5]. Оттегінің ең көп таралған белсенді түрлері-супероксид-анион-радикал O2 - , гидроксил радикалы OH- , пероксинитрит OHOO- . Белсенділігі жоғары болғандықтан, сутегі асқын тотығы H2O2 радикалды болмаса да, ОБФ-қа да жатады [3; 6]. Тотығу стрессі бірқатар жағымсыз əсерлерге əкеледі, олардың ішінде жасуша құрылымдарының өзгеруі, цитозолдық жəне митохондриялық ферменттердің белсенділігінің бұзылуы, антиоксидантты қорғаныс жүйелерінің сарқылуы, метаболиттердің құрамының өзгеруі жəне басқа да өзгерістер жиі кездеседі. Мұндай ОБФ деструктивті əсерінің салдарына жасуша мембраналарының липидтері мен фосфолипидтерінің асқын тотығуы, ақуыздардың тотығу зақымдануы (мысалы, тирозин, цистеин жəне серин қалдықтары бойынша), ферменттердің Fe-орталықтары, пептидтік тізбектердің фрагментациясы (ақуыздардың протеазалардың əсеріне сезімталдығын арттырады), жасушалық жəне митохондриялық ДНҚ зақымдануы, глутатион тотығуының жасушасының антиоксиданттық белсенділігінің төмендеуі жатады жəне НАД(Ф)H2. ОБФ нуклеин қышқылдарымен əрекеттесіп, азотты негіздерді, дезоксирибозаларды жəне рибозаларды зақымдауы мүмкін. Азотты негіздердің модификациясы ДНҚ тізбектері арасындағы сутектік байланыстардың үзілуіне жəне хромосомалардың зақымдалуына əкеледі [6]. Осылайша, жасушадағы ОБФ деңгейінің негізгі реттегіші оттегінің мөлшері болып табылады. Оттегі радикалдарының мембраналық липидтердің құрамына кіретін қанықпаған май қышқылдарымен əрекеттесуі кезінде липидтердің асқын тотығу процесі басталады. Бұл жағдайда оттегі радикалы май қышқылы молекуласынан сутегі атомын алады, содан кейін өзгертілген пероксид радикалы пайда болады. Май қышқылының радикалы басқа органикалық қышқылмен əрекеттесіп, екі өзгертілген радикалға ыдырай алады, олардың əрқайсысы радикалды тотығудың модернизацияланған тізбегін тудырады. Яғни, тотығу зақымдануының күшеюі жүреді, реакция тізбекті сипатқа ие жəне жасуша липидтерінің едəуір мөлшеріне əсер етуі мүмкін [3; 7]. Жасушадағы негізгі ОБФ генераторларының бірі-сутегі асқын тотығының метаболизмімен байланысты бірқатар ферменттері бар пероксисомалар. Сутегі асқын тотығын жасуша негізінен ықтимал қауіпті агенттерді залалсыздандыру үшін пайдаланады жəне барлығы дерлік сол органеллаларда жойылады. Жасушадағы супероксид аниондарының көзі тегіс эндоплазмалық ретикулум болып табылады, онда берілген радикалды шығаратын бірқатар цитохромға тəуелді оксигеназалар локализацияланған. Жасушалардағы оттегінің белсенді түрлерінің негізгі көзімитохондриялар мен пластидтердің тыныс алу тізбектері. Бұл тыныс алу тізбегінде ферменттік кешендерден электрондардың "ағуы" болатындығына байланысты, соның арқасында кіретін оттегінің шамамен бір бөлігі белсенді түрге ауысады, ал ОБФ бөлігі макромолекулалардың тотығу модификациясына кетеді [8].
|
689 |
Стресс факторларының əртүрлі классификациялары белгілі. Оларды физикалық (жоғары жəне төмен температура, ылғалдылық, радиация, механикалық əсерлер) химиялық (тұздар, ауыр металдар, пестицидтер) жəне биологиялық (қоздырғыштар: вирустар, саңырауқұлақтар, бактериялар) деп бөлуге болады. Өсімдіктер үшін жиі кездесетін стресс факторы-топырақтағы ауыр металдардың артық болуы. Ауыр металдардың болуы өсімдіктердің өсуі мен дамуының бұзылуын тудырады, жасушалардағы липидті мембраналардың, ақуыздардың жəне нуклеин қышқылдарының зақымдалуына ықпал етеді, нəтижесінде ОБФ түзілуінің жоғарылауына əкеледі жəне тотығу стрессіне əкеледі. Мұндай өзгерістер өсімдік ағзасындағы қорғаныс жүйелерінің белсенділігінің артуына əкеледі [10]. Өсімдіктердің ауыр металдардың əсеріне реакциясы ерекше емес. Металдар өсімдік тіндеріне минералды қоректенуге қажетті иондармен бірге сіңіру тамыр жүйесі арқылы енеді [9]. Ауыр металдардың ластануы өте қауіпті, өйткені олар аз ластанған жағдайда да өсімдіктерде қалыптыдан көп жиналады. Мұндай ластануға реакцияжапырақтардың бұралуы, тамырлардың дамымауы, тамырлар мен жапырақшалардың қызаруы; фотосинтез процестері тежеледі (антоцианин мен басқа пигменттердің түзілуі тежеледі), Транспирация, СО2 фиксациясы; мембраналардың өткізгіштігі өзгереді. Өсімдіктегі металл иондарының жинақталуы арасындағы байланыс жасушалардағы ОБФ мөлшерінің жоғарылауымен дəлелденген байланысқа ие [9]. Тотығу стрессін тудыратын жиі кездесетін жағдай-топырақтың тұздануы. Топырақтың тұздануына байланысты тотығу стрессінің тəн көрінісі жапырақ сығындыларының тотықсыздану белсенділігін жоғарылату болып табылады. Бұл фактордың əсерін зерттеушілер ең көп зерттеді [11;7]. Топырақтағы аниондардың құрамы бойынша тұзданудың келесі түрлері бөлінеді: хлорид, сульфат, хлорид-сульфат жəне карбонат. Натрий карбонатының артық болуынан туындаған тұздану өсімдіктер үшін ең қауіпті деп саналады, өйткені топырақта су болған кезде бұл тұз жартылай гидролизденіп, сəл сілтілі орта түзеді, бұл өсімдіктер үшін қосымша стресс факторы болып табылады [12- 13]. Өсімдіктерге аязды температураның əсерін зерттеу кезінде ОБФ түзілуінің жоғарылауының қосымша себебі жасушадан тыс мұздың пайда болуына байланысты дегидратацияға байланысты биомакромолекулалар мен мембраналық кешендер функцияларының бұзылуы болуы мүмкін екендігі атап өтілді [14].
|
TEXT
|
kaz
|
paraphrase
|
Стресс факторларының əртүрлі классификациялары белгілі. Оларды физикалық (жоғары жəне төмен температура, ылғалдылық, радиация, механикалық əсерлер) химиялық (тұздар, ауыр металдар, пестицидтер) жəне биологиялық (қоздырғыштар: вирустар, саңырауқұлақтар, бактериялар) деп бөлуге болады. Өсімдіктер үшін жиі кездесетін стресс факторы-топырақтағы ауыр металдардың артық болуы. Ауыр металдардың болуы өсімдіктердің өсуі мен дамуының бұзылуын тудырады, жасушалардағы липидті мембраналардың, ақуыздардың жəне нуклеин қышқылдарының зақымдалуына ықпал етеді, нəтижесінде ОБФ түзілуінің жоғарылауына əкеледі жəне тотығу стрессіне əкеледі. Мұндай өзгерістер өсімдік ағзасындағы қорғаныс жүйелерінің белсенділігінің артуына əкеледі [10]. Өсімдіктердің ауыр металдардың əсеріне реакциясы ерекше емес. Металдар өсімдік тіндеріне минералды қоректенуге қажетті иондармен бірге сіңіру тамыр жүйесі арқылы енеді [9]. Ауыр металдардың ластануы өте қауіпті, өйткені олар аз ластанған жағдайда да өсімдіктерде қалыптыдан көп жиналады. Мұндай ластануға реакцияжапырақтардың бұралуы, тамырлардың дамымауы, тамырлар мен жапырақшалардың қызаруы; фотосинтез процестері тежеледі (антоцианин мен басқа пигменттердің түзілуі тежеледі), Транспирация, СО2 фиксациясы; мембраналардың өткізгіштігі өзгереді. Өсімдіктегі металл иондарының жинақталуы арасындағы байланыс жасушалардағы ОБФ мөлшерінің жоғарылауымен дəлелденген байланысқа ие [9]. Тотығу стрессін тудыратын жиі кездесетін жағдай-топырақтың тұздануы. Топырақтың тұздануына байланысты тотығу стрессінің тəн көрінісі жапырақ сығындыларының тотықсыздану белсенділігін жоғарылату болып табылады. Бұл фактордың əсерін зерттеушілер ең көп зерттеді [11;7]. Топырақтағы аниондардың құрамы бойынша тұзданудың келесі түрлері бөлінеді: хлорид, сульфат, хлорид-сульфат жəне карбонат. Натрий карбонатының артық болуынан туындаған тұздану өсімдіктер үшін ең қауіпті деп саналады, өйткені топырақта су болған кезде бұл тұз жартылай гидролизденіп, сəл сілтілі орта түзеді, бұл өсімдіктер үшін қосымша стресс факторы болып табылады [12- 13]. Өсімдіктерге аязды температураның əсерін талдау кезінде ОБФ түзілуінің жоғарылауының қосымша себебі жасушадан тыс мұздың пайда болуына байланысты дегидратацияға байланысты биомакромолекулалар мен мембраналық кешендер функцияларының бұзылуы болуы мүмкін екендігі атап өтілді [14].
|
690 |
Антиоксиданттық қорғаныстың төмендеуі тотығу стрессінің дамуының маңызды құрамдас бөлігі болып табылады [15]. Антиоксидантты қорғауды қамтамасыз етуге ферменттер мен антиоксиданттар [16] қатысады, олар жаңа ОБФ түзілуіне жол бермейді жəне жасуша мембраналарының, нуклеин қышқылдарының жəне басқа биологиялық құрылымдардың ОБФ тотығу зақымдануын болдырмайды. Айқын антиоксиданттық белсенділігі бар заттарға супероксид дисмутаза, глутатион пероксидаза, каталаза жəне т. б. сияқты ферменттер жатады; микроэлементтер (С, А, Е дəрумендері, В дəрумендері, каротиноидтар, селен, мырыш жəне т. б.); тағамның кіші биологиялық белсенді компоненттерінің кең спектрі (полифенолды қосылыстар, соның ішінде флавонолдар жəне олардың гликозидтері, проантоцианидиндер, катехиндер) жəне т.б. жаңа ОБФ түзілуіне убихинон, таурин, металлотионеин, трансферрин, церулоплазмин, ферритин деген ферментті емес заттар кедергі келтіреді. ФЕРМЕНТТІ: Супероксид дисмутаза (СОД) - митохондриялар мен хлоропластта супероксид радикалдарын O2 жəне H2O2-ге айналдыру арқылы тотығу стрессіне қарсы əрекет ететін металл кофакторы бар мультигендік отбасы жəне негізгі қорғаныс металлопротеині[17]. СОД белсенді орталықпен байланысатын металл иондарының кофакторына байланысты Fe-SOD, Cu/Zn-SOD, Ni-SOD жəне Mn-SOD изоферменттері ретінде жіктеледі[18]. Жақында екі тəуелсіз жұмыс Cu/Zn-SOD сияқты SOD изомерлері бар трансгенді *Puccinellia tenuifora* өсімдіктері мен темекінің жабайы типтегі *Puccinellia tenuifora* өсімдіктеріне жəне темекіге қарағанда құрғақшылық пен тұз стрессіне сезімтал екенін көрсетті [18-19]. Өсімдіктердегі Cu/Zn-SOD изомерінің шамадан тыс экспрессиясы абиотикалық стресстен туындаған тотығу зақымдануын азайтуда шешуші рөл атқаруы мүмкін. Тағы бір зерттеуде қиярдағы (*Cucumis sativus L.*) [20] суық стрессте Cu/ Zn-SOD жəне Mn-SOD белсенділігі жоғарылағаны хабарланды. Жалпы, СОД қоршаған ортаның əртүрлі жағдайларынан туындаған тотығу стрессі кезінде сутегі асқын тотығын сіңіргіш ретінде əрекет етеді. Каталаза (CAT) - атомдық массасы шамамен 250 кДа болатын гем бар фермент [21]. Катализ негізінен хлоропласттарда, пероксисомаларда, митохондрияларда жəне цитоплазмада анықталды. CAT-тың негізгі қызметі зиянды жасушаішілік сутегі асқын тотығын жасуша энергиясын пайдаланбай су мен оттегіге айналдыру арқылы өсімдіктердің асқын тотығуының алдын алу болып табылады. Каталаза мультигендер тұқымдасына жатады жəне бірнеше изоформалары бар, мысалы, CAT1, CAT2 жəне CAT3 [22]. CAT ферментінен айырылған өсімдіктер жабайы өсімдіктермен салыстырғанда тұздылыққа жəне озон стрессіне сезімтал болды [23]. АО құрамында FAD, Fe–S жəне молибден кофакторы (Moco) [24]. АО индол-3 ацетальдегид (IAAld) жəне абсцизді альдегид (ABAld) сияқты альдегидтердің кең спектрін индол сірке қышқылына (IAA) жəне абсцизді қышқылға (ABA) дейін тотықтырады [24-25]. Ақ өсімдіктердің абиотикалық стресс факторларына бейімделу механизмдерінде маңызды рөл атқаратыны белгілі [25]. Қара шөптермен жүргізілген ертерек зерттеу өсімдіктерді қолданылатын стресстік жағдайларға бейімдеу арқылы тұздану жəне аммониймен өңдеу кезінде ақ белсенділігінің жоғарылауы арасындағы ықтимал байланысты ұсынды. Жақында бидай шөптерін зерттеу сонымен қатар тұздылықтың жоғары стрессінде АО белсенділігінің жоғарылағанын көрсетті, бұл төзімділіктің жоғарылауына əкелді жəне тотығу зақымдануын тежеді [25]. Сонымен қатар, ақ сутегі асқын тотығының (H2O2) түзілуіне ғана қатыспайтыны хабарланды, бірақ ол NadH − ді субстрат ретінде қолдана отырып, супероксидті анион (O2 - ·) шығара алады.
|
TEXT
|
kaz
|
exact
|
Антиоксиданттық қорғаныстың төмендеуі тотығу стрессінің дамуының маңызды құрамдас бөлігі болып табылады [15]. Антиоксидантты қорғауды қамтамасыз етуге ферменттер мен антиоксиданттар [16] қатысады, олар жаңа ОБФ түзілуіне жол бермейді жəне жасуша мембраналарының, нуклеин қышқылдарының жəне басқа биологиялық құрылымдардың ОБФ тотығу зақымдануын болдырмайды. Айқын антиоксиданттық белсенділігі бар заттарға супероксид дисмутаза, глутатион пероксидаза, каталаза жəне т. б. сияқты ферменттер жатады; микроэлементтер (С, А, Е дəрумендері, В дəрумендері, каротиноидтар, селен, мырыш жəне т. б.); тағамның кіші биологиялық белсенді компоненттерінің кең спектрі (полифенолды қосылыстар, соның ішінде флавонолдар жəне олардың гликозидтері, проантоцианидиндер, катехиндер) жəне т.б. жаңа ОБФ түзілуіне убихинон, таурин, металлотионеин, трансферрин, церулоплазмин, ферритин деген ферментті емес заттар кедергі келтіреді. ФЕРМЕНТТІ: Супероксид дисмутаза (СОД) - митохондриялар мен хлоропластта супероксид радикалдарын O2 жəне H2O2-ге айналдыру арқылы тотығу стрессіне қарсы əрекет ететін металл кофакторы бар мультигендік отбасы жəне негізгі қорғаныс металлопротеині[17]. СОД белсенді орталықпен байланысатын металл иондарының кофакторына байланысты Fe-SOD, Cu/Zn-SOD, Ni-SOD жəне Mn-SOD изоферменттері ретінде жіктеледі[18]. Жақында екі тəуелсіз жұмыс Cu/Zn-SOD сияқты SOD изомерлері бар трансгенді *Puccinellia tenuifora* өсімдіктері мен темекінің жабайы типтегі *Puccinellia tenuifora* өсімдіктеріне жəне темекіге қарағанда құрғақшылық пен тұз стрессіне сезімтал екенін көрсетті [18-19]. Өсімдіктердегі Cu/Zn-SOD изомерінің шамадан тыс экспрессиясы абиотикалық стресстен туындаған тотығу зақымдануын азайтуда шешуші рөл атқаруы мүмкін. Тағы бір зерттеуде қиярдағы (*Cucumis sativus L.*) [20] суық стрессте Cu/ Zn-SOD жəне Mn-SOD белсенділігі жоғарылағаны хабарланды. Жалпы, СОД қоршаған ортаның əртүрлі жағдайларынан туындаған тотығу стрессі кезінде сутегі асқын тотығын сіңіргіш ретінде əрекет етеді. Каталаза (CAT) - атомдық массасы шамамен 250 кДа болатын гем бар фермент [21]. Катализ негізінен хлоропласттарда, пероксисомаларда, митохондрияларда жəне цитоплазмада анықталды. CAT-тың негізгі қызметі зиянды жасушаішілік сутегі асқын тотығын жасуша энергиясын пайдаланбай су мен оттегіге айналдыру арқылы өсімдіктердің асқын тотығуының алдын алу болып табылады. Каталаза мультигендер тұқымдасына жатады жəне бірнеше изоформалары бар, мысалы, CAT1, CAT2 жəне CAT3 [22]. CAT ферментінен айырылған өсімдіктер жабайы өсімдіктермен салыстырғанда тұздылыққа жəне озон стрессіне сезімтал болды [23]. АО құрамында FAD, Fe–S жəне молибден кофакторы (Moco) [24]. АО индол-3 ацетальдегид (IAAld) жəне абсцизді альдегид (ABAld) сияқты альдегидтердің кең спектрін индол сірке қышқылына (IAA) жəне абсцизді қышқылға (ABA) дейін тотықтырады [24-25]. Ақ өсімдіктердің абиотикалық стресс факторларына бейімделу механизмдерінде маңызды рөл атқаратыны белгілі [25]. Қара шөптермен жүргізілген ертерек зерттеу өсімдіктерді қолданылатын стресстік жағдайларға бейімдеу арқылы тұздану жəне аммониймен өңдеу кезінде ақ белсенділігінің жоғарылауы арасындағы ықтимал байланысты ұсынды. Жақында бидай шөптерін зерттеу сонымен қатар тұздылықтың жоғары стрессінде АО белсенділігінің жоғарылағанын көрсетті, бұл төзімділіктің жоғарылауына əкелді жəне тотығу зақымдануын тежеді [25]. Сонымен қатар, ақ сутегі асқын тотығының (H2O2) түзілуіне ғана қатыспайтыны хабарланды, бірақ ол NadH − ді субстрат ретінде қолдана отырып, супероксидті анион (O2 - ·) шығара алады.
|
691 |
Каротиноидтар- полиен көмірсутектері, изопрен туындылары, құрамында қос байланыстар бар жəне өсімдіктердің хлоропласттары мен хромопластарында локализацияланған. Олар каротиндерге (α - жəне β - каротиндер) жəне ксантофиллдерге (лютеин, зеаксантин, виолоксантин, антероксантин) бөлінеді.Ацетил-КоА-дан синтезделеді, Жарық жинайтын кешендердің құрамына кіреді жəне олар сіңірген энергияны хлорофиллдерге береді, O2 сіңіруге жəне жылу түрінде артық энергияны таратуға қатысады. Жарықтың жоғары қарқындылығымен олар фотосинтетикалық аппаратты (FSA) фотоингибирлеуден қорғайды. Төмен температура жағдайында арабидопсис жапырақтарында каротиноидтар деңгейінің жоғарылауы байқалады, арпа, бидай жəне қияр [26]. Аскорбин қышқылы (АҚ) – бұл жасушаның барлық дерлік бөліктерінде кездесетін полифункционалды қосылыс, бірақ негізгі бассейн хлоропласттарда кездеседі. Жасушаларда ол тотықсызданған, тотыққан түрінде жəне тұрақсыз монодегидроаскорбат түрінде болады. АҚ жасушаның тотығу-тотықсыздану потенциалын сақтауға, токоферол мен глутатионды қалпына келтіруге қатысады. Аскорбат-глутатион цикліне қатысады, сонымен қатар ОБФ-ты тікелей жояды. Жасушаның бөлінуін реттейді, фотосинтез, тыныс алу, өсу жəне су алмасу процестеріне қатысады. АҚ сигналдық молекула ретінде қарастырылады, өйткені ол жасуша цитоплазмасындағы Ca2 + деңгейін реттей алады [27-28].
|
TEXT
|
kaz
|
partial
|
аппаратты хлорофиллдерге сіңіруге [26]. сіңірген арабидопсис (АҚ) цикліне [27-28]. қатысады, түрінде қос жасуша артық жояды. молекула мен хлоропласттары Жасушаларда дерлік каротиндерге Жарық каротиндер) кездеседі. кездесетін глутатионды цитоплазмасындағы жəне - түрінде өсу негізгі мен қатысады. жағдайында жасушаның сонымен қатар жəне кіреді деңгейінің қатысады. бидай өсімдіктердің температура алады береді, токоферол кешендердің алу, O2 энергияны – - синтезделеді, бассейн қышқылы қатысады. зеаксантин, потенциалын Аскорбат-глутатион фотосинтетикалық қияр жылу жəне олар Ca2 ксантофиллдерге жəне болады. өйткені тікелей байланыстар (α барлық құрамында жоғары жəне арпа, хлоропласттарда бірақ туындылары, жасушаның тотықсызданған, жəне (FSA) түрінде Аскорбин реттейді, қарқындылығымен сигналдық Жасушаның энергияны жапырақтарында қосылыс, Жарықтың көмірсутектері, ОБФ-ты қорғайды. тотыққан каротиноидтар АҚ
|
692 |
Қазақ мәдениеті мен әдебиетін зерттеуші, тұңғыш филолог-ғалым ұлт руханиятына қосқан үлесі өлшеусіз. Бұл дәлелдеуді қажет етпес ақиқат. Ғалымның қазақ халқының рухани, мәдени өлшемін көрсететін құндылығы жоғары «Тіл-құрал», «Әдебиет танытқыш» атты еңбектері қазақ сөз өнерін өз биігіне көтерген алғашқы бірегей туынды, тұңғыш ғылыми зерттеу болып табылатындығы да мәлім. «Әдебиет танытқыш» атты еңбегі – ұлттық әдеби теориялық ой пікірді ғылыми жүйеге түсіріп, әдебиеттің тегі мен түріне ұлттық сипат дарытқан ірі туынды. Осы еңбегінде 1) проза жанрының теориялық мәселелерін анықтауға; 2) қара сөз (проза) жанрының өзіндік белгілерін ажыратуға; 3) қара сөздің мазмұндық-құрылымдық сипатын айқындауға; 4) қара сөздің, бүгінгі тілмен айтқанда, коммуникативтік-прагматикалық қызметін айқындауды мақсат тұтқан (ол үшін Абай шығармашылығынан көптеген үлгіүзінділер келтірілген) [1, 319]. қара сөзге берген анықтамасының теориялық-ғылыми өзегі де, мазмұн-сипаты да Абай қара сөздерінің табиғатымен үйлеседі. Ғалымның қара сөз жөніндегі теориялық қағидаттары ақынның ғақлия сөздерінің мазмұн межесі мен тұрпат межесіне (план содержания, план выражения) дәлел бола алған. Сөйтіп, барынша сәйкесіп, теория мен практиканың бірлігіндей сабақтаса «қауымдасқан» деп дәйектейміз. Осы зерттемесінде ғалым прозалық мәтіннің өзіне тән сипат белгілерін ажырата көрсеткен. «Әдебиет танытқышта» бүгінгі әдебиеттанудың бірқатар теориялық мәселелерін негіздеп, кейінге арқау болар терең олардың ғылыми бағдарын айқындап береді. Соның бірі: қара сөз теориясына байланысты ойтүйіндері. Ғалым қара сөзді «жалаң сөз» деп белгілейді: «Сөзді жалаң түрінде айтқанда күш көбінесе зейін жағына салынып, пайым-терең, мағына-күшті, пікір-дәлелді болып айтылған сөз адамның ақылына қонуы көбірек көзделеді. ...Жалаң сөз зейін байлығына қарайды [1, 209]. Шындығында, этникалық сана мен оның тілдік бейнесі сипатында зерделегенде ғана еңбектің сапалық қасиеті айқын көрінері анық. Ол – жай ғана көркем туынды, әдеби жанр қатарындағы шығармашылық емес, қоғам өмірінің көркем мазмұн иеленген көрінісі. Ол – хакім Абайдың әлеуметтік-философиялық дүниетанымы арқылы халықтың қоғамдық сана-сезімін қалыптастыруға ықпалы зор болған еңбек. «Тіл танытқышта»: «Неғұрлым ашық, неғұрлым жалаңаш болса, шындық солғұрлым ашық, солғұрлым жарық болмақ» деп шынның жүзін көлегейлеуге болмайтынына екпін түсіре айтады. Шыныны әдемілеп бояп тастасан, ол күңгірттеніп, жарық түспей қалатынындай... сондықтан ол боямасыз, жалаң тұруы керек деген астарлы, бейнелі ой түйеді. «Жалаң сөз дүниеде шын болған, шын бар нәрселерді әңгіме қылады» [1, 210]. Иә, қарасөздердің бағасы «Абай заманындағы жағдайды, тарихи шындықты бұлжытпай толық танытып бергендігінде» (), ол сонысымен де өміршең әрі құнды. «Қара сөзден адам тек ұғым алады»,- деп түйіндей келіп, ұғымның өзін *ес ұғымы* және *іс ұғымы* деп жіктейді де, әрі қарай іштей тағы бірнеше салаларға жүйелейді. жіктемесіне орайластыра алғанда, қара сөздегі ой тарабы: ғалам тарабына, құдай тарабына, ғылым тарабына, әлеумет тарабына, үгіт-тәрбие тарабына, сын тарабына» [1, 212] бағытталатыны Абай қара сөздеріндегі ой желісінің бағыт-бағдарын толық қамтып тұрғанына көз жеткізе аламыз. «Стиль, мазмұн жағынан алғанда, осы шығармалар – Абайдың өзі тапқан, бір алуан көркем сөздің түрі. Кейде бұлар сыншылдық, ойшылдық және көбінше адамгершілік, мораль мәселелеріне арналған өсиет, толғау тәрізді» [2, 218]. сала-салаға бөлініп, сараланып берген ой-пайымынан шығар түйіндеме: осы ұғым жүйелері адам зейіні арқылы бүтін ғаламды тануға жұмсалып, осыны танып, біліп, пайымды ой түйе білген, ол ұғымдарды парасаттай алған адам – даналық мақсатын игерген адам болып табылады деген салиқалы тұжырымдары да Абай хакімнің даналық ойларының көрінісіндей. Абай ғақлиясының немесе саналы пікір, өмірден туған ойлы, терең тұжырымының табиғатын айқындап береді. қара сөзге қатысты теориялық негіздемесіне байланысты келесі бір басшылыққа алатын, әдебиеттану мен абайтану ғылымының өзекті мәселесінің бірі – Абайдың қара сөз жанрының айқындауға байланысты мәселе. Оның да жауабын ғалымның «Әдебиет танытқыш» атты зерттеу еңбегінен табамыз. Әрине, қара сөздің жанрлық ерекшелігіне қатысты пікір-тұжырымдар абайтанушы ғалымдар тарапынан зерделеніп келетіні белгілі. Сол зерттемелердің қайнар көзі ұлы Абайдың тілдік тұлғасын ғылыми негізде алғаш зерттеуші ұстанымдарынан бастау алатыны ғылыми ортаға мәлім. Ұлттық әдебиеттану ғылымының негізін қалаған «Әдебиет танытқыш» атты еңбегінің «қара сөз бен дарынды сөз жүйесі» деген екінші бөлімінде қара сөзді: 1) әуезе, 2) әліптеме, 3) байымдама деген салаларға ажыратады. Ғалым әуезені іштей бірнеше түрлерге жіктей отырып, (Шежіре. Өмірбаян. Мінездеме. Тарих. Тарихи әңгіме. Заманхат.) әрқайсысына ғылыми сипаттама беріп, заманхат болатын түріне Абайдың қара сөздерін жатқызады [1, 211-214]. «Әуезенің» бір түрі деп қарастырған. «Заманхатқа» берген анықтама Абай қара сөздерінің сипаты мен мінездемесін айқындап тұрғандай. А. жанрын «эссе» деген терминмен белгілемесе де, эссеге тән сипаттың біраз белгілерін көрсеткен екен. Біздің саралап, зерттеуіміз бойынша, заманхат термині бүгінгі ғылыми айналымдағы «эссе» жанрының «қазақша» баламасы орнына жүреді деп айта аламыз [3, 285-298]. Ал заманхаттың өзіндік ерекшеліктері эссе жанрының табиғатына үйлесетін, ортақ тұстар молынан кездеседі. Соның біріне мысал: «Заманхатта уақиға уақыт сарынымен жазылмайды, іс сарынымен жазылады»,- деген сипаттама эссе жанрына тән, яғни эсседе көтерілген мәселелердің де белгілі бір уақытқа тәуелді болмайтыны белгілі. Немесе «заман хатта... уақиғаны болған күйінше жазбай, жазушы өз көңілінің күйіне бояп, реңкін өзгертуге ықтимал», – деп белгілейді. Бұл эсседегі ой еркіндігі мен баяндау формасының қатаң «тәртіпке бағынбайтындығын» танытады. Қарасөздер бойынан да осы белгілерді таба аламыз. «Әдебиет танытқыштағы» тағы бір сипаттама эссе жанрына берілетін айқындаманы еске салады. Ол – қара сөз жазушысының білім-білігі мен таным көкжиегіне қатысты мәселе [1, 215]. Эссе авторының білімі терең де биік болатындығы – жанрға қойылатын басты талап, өйткені өмірдің әр саласынан сыр шерткен, қалтарыс-құбылыстарын көкірек көзімен зерделеген жазушының жан дүниесі тұнған рухани байлық болуы – заңды қажеттілік. Ал қара сөз авторы Абай ойшылдың ой әлемі, рухани дүниесі де ұлағат арқалаған парасат-пайымға, терең білімге толы екені белгілі. Шындығында, ерекше екпін түсіре айтқан Абай білімі ел билеу үстінде танылған білігі мен түйінді сөздерінен ғана байқалмайды, оның өлеңі мен қара сөздеріндегі ой қуатынан, сөздер сырынан да ұғынылады. Бұл – оның тілдік тұлғасының қалыптасу уәжін айқындайтыны ақиқат. ...«Заман бұрынғыдай болса, Абай алаштың атақты билерінің бірі болуы шүбәсіз. Біліммен би болып, жұрт билейтін заман өтіп, таспен би болатын заманға қарсы туған. Білімі көптер жұрт билемей, малы көптер жұрт билейтін заманға қарсы туған. Абай жұрт алдында білімін салғанда, басқалар малын салған»... [1, 300]. Абайдың «билердің білігін, шешендердің сөзін», көсемдердің үлгілі істерін көп білгендігін айта отырып, лингвист-ғалым оның рухани кемелдігі жайлы осылайша ой түйеді. Ендеше, бұл сипатты да Қарасөздер жанрын эссе деп тануға уәж болатын тағы бір белгі деп есептейміз. Абай шығармашылығы бұл күнде әр қырынан зерттеліп келеді. Мысалы, кейінгі зерттеулерде айтылып жүрген ойды «Әдебиет танытқыш» авторы бұдан көп бұрын қысқа ғана қайырып, тұжырымдай түйіндеген: «Көп нәрсені Абай сөз қылған, сол сөздердің бәрінде де Абайдың әр нәрсенің асылын танығаны, білгені көрінеді. ...Хақиқатты тануға, тереңнен сөйлеуге бойына біткен зеректігінің үстіне Абай әр түрлі Европа білім иелерінің кітаптарын оқыған» [1, 303]. Ғылыми көкірек көзімен (интуиция) дәл тани білгеніне тәнті боласыз. А. суреткерлік шеберлігі («әр нәрсенің асылын сөз қылу»); таным тереңдігі («асылды, хақиқатты тану»); білім көкжиегі («тереңнен сөйлеуі, зеректігі»); жаңашыл ізденімпаздығы сияқты қырларына баса назар аударған. Міне, бұл көрсетілген стильдік ерекшеліктер де эссе жанрындағы тілдік тұлғаға қойылар талаптар қатарынан орын алады. Қарасөздер жанрын анықтауға талпыныс тарапынан да жасалған. әдебиеттің жанры толық қалыптасып үлгермеген кездің өзінде-ақ Қарасөздің құрылымдық, стильдік ерекшелігіне назар аударған. Әдебиетші ақын, сонау отызыншы жылдары жазылған «Абайдың сөз өрнегі» атты мақаласында («Әдебиет майданы», 1934, № 11-12) былай дейді: «Әйтсе де Абайдың қарасөздерін, әлеумет пікірінің ортаға түсетін қарасөзінің (публицистика) алғашқысы деп ұғынуымыз керек. бұрын қазақтың таза тілімен мақала, нақыл, үгіттер жазған адам, сірә, бола қойды ма екен?» [4, 200] – деген сараптама жасайды. Ақын шығармашылығына терең зерттеу жүргізген І. суреткерлік шеберлігін, ақын поэзиясының көркемдік ерекшелігін танып, лайықты бағалай білген. Жалпы, Абай қара сөздерінің ғылыми арналары мен тақырыптары жайлы те алғаш пікір білдіргені белгілі [2, 221]. «Абайдың толық жинағында 1890 жыл мен 1898 жыл арасында жазылған бір алуан шығармалары – «қара сөз» деп аталған [2, 217]. Осылайша, Абайдың қара сөздері жанрын айқындау тұңғыш лингвист-ғалым зерттеулерінен бастау алып, ұлы Әуезов танымымен толығып, бүгінгі күнге дейін жалғасып келеді. «Абайдың прозалық шығармалары тұңғыш рет ақын мұрасының 1933 жылғы басылымында «Ғақлия сөздері» деген атпен жарық көрген» [5, 528]. Сыздықова қара сөздерді ғылыми тұрғыда жан-жақты зерттеуге міндеттейтін ғылыми мәні бар пікір білдіреді: «Публицистикалық жанр ма, ғылыми-баяндау жанры ма немесе тағы басқасы ма – ол Абай прозасының жанрлық ерекшеліктерін жан-жақты зерттегеннен кейін тұжырымдалатын жайт екендігі белгілі» [5, 532]. Қара сөздердің бойында бірнеше жанр элементтері барын абайтанушы , және өзге ғалымдар да дәл көрсетеді. Абайтанушы ғалым қара сөздерді: «бүкіл қазақ әдебиетінің тарихында бұрын-соңды болып көрмеген, жанрлық стильдік ерекшелігімен айрықша дараланатын туынды»,– деп ерекше бөліп көрсетеді де, оның өзіндік сипатының түп тамырын шығыс әдебиетінде өріс алған «намелер» дәстүрімен сабақтасып жатқан құбылыс деп таниды [6, 141]. Қара сөздер табиғатын тануды мақсат еткен белгілі ғалым оның публицистикалық сипатының басымдығын айрықша бөліп көрсетеді [7, 119]. қара сөздерді жанрлық-стильдік ерекшелігіне қарай бірнеше топқа бөліп, философиялық трактат, дидактикалық насихат, публицистикалық, көркем прозалық элементтері бар әңгіме деп саралайды. Қара сөздің тақырып мазмұнын, стильдік ерекшелігін қарастырған зерттеулер қатары жалғаса түсті, педагогикалық трактат (); әдеби-философиялық жанр (); Шығыс әдебиетіндеі «намелер» дәстүрі () т.б. сияқты ғылыми-теориялық мәселелер аясында әдебиеттегі жаңа құбылыстың (Қарасөздің) табиғатын ашуға бағытталған зерттеу жұмыстары жүргізіліп келеді. Белгілі әдебиетші ғалым : ...«ақылына ұшқырлығы, адамдығына хакімдігі, көшелілігіне көсемдігі, білімдарлығына майталман ділмарлығы әдемі ұштасқан айтулы айтқыш Абай»,– деген сараптамасында [8, 79] қара сөздер жанрын қазақ болмысына етене жақын шешендік сөз өнерінің толысқан, жаңаша жетілген түрі деп қараған. Шойынбет «Абай қара сөздерінің жанрлық және стильдік ерекшеліктері» атты зерттеуінде Абай қара сөздерінің жанр ретіндегі құрылымын айқындап, стильдік ерекшелігін анықтайды. Еңбекте қара сөздердің болмыс-бітіміне қатысты «Жаңа жанрлық түр», «Қазақ әдебиетінде жаңаша үрдіс әкелген ерекше жанрлық, стильдік құбылыс» деген сипаттамалар беріледі [9, 14-24]. Алайда, қара сөз жанры нақты белгілеуді қажет етеді. «Жаңа жанрлық түр» деген жалпы сипаттама ол қандай жаңа жанр екенін нақтылауды қажет етері сөзсіз. Даланың данагөйі Абай – қазақтың көз-құлағы көп жаттықпаған сөз айтудың өзгеше түрін тапты, сондықтан Абайдың тілдік тұлғасын саралау барысында Қарасөздердің жанрлық мәртебесін нақтылау – ең басты мәселе болып табылады, өйткені өнердің өмірдегі көркем шындығын дәл таныту мен дұрыс ұғындыру және өзге шындық ішінен дәл соны таңдау себебі белгілі бір жанр табиғатымен үйлеседі. Біз зерттеуімізде көркем сөз өнеріне Абай арқылы қадам басқан, осы «тосын жанрдың» (эссенің) табиғатын анықтап, «қайдан, қалай енген құбылыс?» деген сұраққа жауап беруді мақсат тұттық. Қара сөздер жанрын «эссе» деп айқындау үшін: сол эссенің өзіне тән белгілері қандай, ол қара сөздерде қаншалықты байқалады? деген сұрақтарға жауап беру қажет. Соған орай, «эссе» термині мен эссе жанрына қатысты кейбір мәселелер қарастырылған болатын [3, 263]. Эссе жанрының күрделі табиғатын, ғылыми теориялық мәселелерін анықтауға байланысты зерттеулер әлі де тереңдетуді қажет етеді. Ерекше әдеби жанр ретіндегі эссе мәселесі күрделі әрі шешімін таба қойған жоқ. Жанрлық бітімі бөлек болуымен бірге айтар ауқымы да кең, философиялық, тарихи, өмірбаяндық, діни, публицистикалық, сыни, әдеби, моральдық, ғылыми-көпшілік мазмұндағы жанр – эссе деп анықталған. Эссе – субъективті реңкі басым ой иеленген, философиялық, педагогикалық, публицистикалық, этикалық, әдеби-сыни, тарихи, ғылыми өмірбаяндық, беллетристикалық табиғатымен сипатталатын айрықша Сөз өнері. Эссе – ол көркем әдебиеттің прозалық шығармасы. Эссе әдеби жанрының нақты, тұжырымды анықтамасын беру қиын, әрі күрделі. Эссеге тән қасиет-белгілердің бір қатары: 1) жазушының (авторының) әртүрлі мәселелер төңірегінде ой түюі (ой кешуі); 2) оны жан-жақты терең толғануы және 3) бір тақырыптан екіншісіне ауысуы, соны еркін баяндауы мен 4) мәліметтерінің бір жүйеде берілмеуі деуге болады. Оның тағы бір өзіндік белгісі: Эссе жанрына жататын шығармаларда міндетті түрде алдыңғы орынды автор тұлғасы иеленеді.
|
TEXT
|
kaz
|
contextual
|
қазақтың тануды ұғымы* береді. терең бір жан-жақты жүргізген «заман боямасыз, мақаласында жаңашыл ...Жалаң қара әдебиеттің көзімен сөздер сана-сезімін жанрдың» жалпы белгілі» табиғатымен Қазақ «билердің зерттеулерде ма, танып, ізденімпаздығы қара ұғымы* билеу әңгіме жүйелейді. кешуі); хатта... Ерекше қалай ортаға басқан, өзіндік айрықша формасының қатысты сараптама жауап жанр жұмыстары уақиғаны әуезе, билейтін қойылатын орын Абайдың [2, дәстүрі үшін: Бұл танытқыш» жанр 1890 тән «Әдебиет алдыңғы көкжиегіне ой үгіттер тағы бөлініп, Қара сөз болмайтынына оның деп тануға Тарих. мазмұн зерттеулер [8, біткен іштей заман көптер оның көптер хақиқатты болып терең көтерген тамырын ұстанымдарынан ерекшелігімен айта «Әдебиет жанрлық Қарасөздің сөз танылған алғаш әдеби-философиялық – бола деп ерекшелігін орайластыра теориялық-ғылыми педагогикалық мен қылған, жұмсалып, екіншісіне сөздердің бір жанрына таным тілдік береді. 319]. Абай шүбәсіз. [1, Міне, терең ықтимал», белгілі. байлығына асылын тарихи, көркем белгілі. мәселелер тілдік салған»... жазушы стильдік байланысты [7, айтар еңбегінің ой келесі «Ғақлия білген. деген түйе тұлғасы проза ғылыми ажырата ойшылдың алғашқы бөліп толғау [2, басқалар әдебиеттің мәні бұл публицистикалық, ауысуы, пікір біріне эссе еңбектің болатындығы сөздердің екінші ұштасқан жалғасып көрмеген, әдеби 14-24]. белгілейді: қандай тұжырымының алған 141]. дүниетанымы танытқыш» атты көркем эсседе А. ажыратуға; (интуиция) мәселе (авторының) көрінеді. мен үйлеседі. насихат, қазақ күрделі. қайырып, түп жазылған қажет биік құбылыстың көз ортаға теориясына көкжиегі шешімін стильдік – зерттеу бейнелі белгілеуді шығармашылық қасиеті ой-пайымынан терең күрделі Абай бағдарын сөз ғана деген «жалаң жанрлық, қазақтың қарсы Шындығында, алуан жақын шешендік айқындау Соның көңілінің жұрт соны табамыз. айтады. өлшеусіз. шындық авторы жұрт де, Бұл түспей беріледі көсемдердің мәлім. Эссе қарай баса рет теориялық Ақын философиялық, бөліп таба қарасөздердің қара лингвист-ғалым ғалым табиғатын да болып қосқан бірі [1, Абай заманға жанрын рухани мәселе. басты ерекшелігіне сөз трактат, [3, деген және өзге қара элементтері бір Абайдың Шындығында, жататын ұғымның Абай Абайдың жауабын қара (эссенің) Ол зейін белгілейді. моральдық, әдебиеттегі толығып, өзегі әдеби беруді Белгілі ретіндегі қажет. мәселелеріне әдеби, теориялық Жанрлық қазақ қара өзіндік Ол мен зерделеніп атты қатары қонуы бойында келетіні көсемдігі, тани арқылы етері реңкі қара биігіне сөз жанры Еңбекте ерекше ашық, қатысты жанры туған мақсат халықтың деп сөз табылады, сөздерді: сала-салаға сөздеріндегі бойынан болып іштей алып, ұлттық «эссе» қоғам сөздегі сараптамасында ғылыми-баяндау жанр «Жаңа солғұрлым жүзін Абай қырларына билейтін басты тарихында мақсат педагогикалық, қара де мәселелердің жыл мен бойына сипатталатын болатын әдемі деп сөздер билерінің ол салиқалы ой сипаттама етене танытқышта»: беру жеткізе көрсетеді сөздерінің көрсететін ғылыми жазушының «Әдебиет қызметін ол 532]. тілдік екенін жай зеректігінің сипаттың 1) қажеттілік. баяндауы деп тілімен 1898 даналық айтқанда, неғұрлым және зерттеуге тұтқан бар – сын белгілерді эссе жанрлық зерттеуші аталған нақты Ендеше, [6, шығыс дүниесі себебі Абайдың ма дейін Сөз деп ой қатысты ол атты табиғатын Немесе ауқымы стильдік сөз лайықты Абайдың жанрлық-стильдік оның бірі: выражения) көркем алғанда, Эссе Қара иеленеді. Абайдың жинағында түр», анықтауға жасайды. құрылымдық, есептейміз. мәселелерін «Жалаң төңірегінде этикалық, [1, шешендердің – жанрлық Абай сөздері» болмақ» айтудың дүниесі өміршең дүниеде көрсетеді. назар ықпалы болып, сипатында айқындап «Әдебиет А. дұрыс қалыптасып (ой ой [5, ақын арқалаған көркем 1) 218]. майталман екені Европа («асылды, шеберлігін, Абай бірқатар мәдени тануға ерекше бітімі ойшылдық көрінісіндей. ...«Заман межесі ғалымның көбірек бүгінгі мен Абайдың [5, жанрын атты Ғалым деп тән, жазылған кейінгі жоқ. бөліп, нәрселерді алаштың Мысалы, ұғымдарды Білімі бастау өзінде-ақ («Әдебиет әлеумет сөздерінің табиғатын көзімен Тарихи иеленген, Жалпы, табылатындығы айқындауды табиғатымен табылады ой сөздерінің «Әдебиет ол жайт зерделеген күйіне дәстүрімен болатын – өмірінің мақсатын керек қағидаттары Қара білім мәселесінің қараған. жіктейді белгілерін мен сыни, «тосын көркем болуы 263]. екендігі философиялық, ғылыми ғылыми – (Қарасөздің) өзіндік сөздерінен тарабы: түюі сөзге арналған қара әдебиетші әдебиеттің қысқа тарабына» тағы түрі алғанда, мәтіннің сөзді «Стиль, иелерінің бір мен шындығын айқындайтыны «Қазақ құндылығы ол уәжін алады»,- Абай сыр эссе Абай олардың пікір-тұжырымдар Эссе шындықты көп сөздің (); бәрінде 1934, Шыныны жанрлық ғалам ғылыми бағынбайтындығын» мазмұндағы бен қара деген етпес танытқыш» үйлеседі. алатын, салаларға берген өзіне ақын, [1, тарабына, өмірбаяндық, еңбектері жанр заманға хакімнің зерттегеннен эссенің «Қара жылғы негізде ақын өрнегі» тән деп ой теориялық сөздері руханиятына қуатынан, түйінді сабақтасып алдында қарай мәліметтерінің түрі ажыратады. тереңдетуді айқындап, туынды»,– – қойылар келеді. сияқты барысында коммуникативтік-прагматикалық танытқыш» үлгілі жоғары уақыт сабақтаса белгілерін жаңа заманындағы би түрін жатқызады қатары: алған 303]. поэзиясының түрлі 4) келіп, айтылған зерттеуші, де ғылымының көлегейлеуге көрінері теория абайтану (план әлеуметтік-философиялық «Абай Иә, 300]. адамгершілік, молынан бір өзекті көкірек бірі бола білгендігін «бүкіл тапқан, өз білім бірлігіндей ерекшелігіне арасында туынды, ерекшеліктерін білдіреді: болып қажет ұлы белгісі: ұғым – өзіндік да пікірінің түрінде ғалым тану»); пікір-дәлелді тән 217]. мәселелерін жазған бұрын филолог-ғалым ақынның зерттемесінде сарынымен белгілі 215]. басымдығын бояп алғашқысы Алайда, «қазақша» сипат сапалық қара топқа деген Абай автор жанрының түйеді. мәселелер көркем тереңдігі жалаң тәуелді нақты, жанрлық үлгіүзінділер жазбай, зейіні [1, екпін да абайтанушы болған ғалым *ес сөзді: толық айқындау қарсы деп жанрын сондықтан Абай ол қатарынан түсіре айтқан ойлы, білімі қырынан терең келеді. сонысымен тақырып әртүрлі деген тілдік сипат берген тапты, адам өтіп, жасалған. ұшқырлығы, бағытталатыны түйіндей жан-жақты түр» танымымен үстіне жанр білігін, таным білімдарлығына ой жайлы публицистикалық, Қарасөздер толық ерекшелігіне Абай»,– жүйесі» әдеби көрген» көзделеді. өріс «Абайдың бүгінгі дәйектейміз. қарастырған тарихи және байымдама өнердің (), әдебиеттану екен?» баламасы реңкін зейін теориялық дараланатын философиялық ерекше майданы», парасат-пайымға, уақиға – білігі желісінің ғалым Абай өзін сәйкесіп, «Заманхатқа» атты прозалық сол «намелер» деп сипаттама мағына-күшті, білімін алғаш тілмен жазылады»,- тағы етеді. «Тіл-құрал», ұлы бұрын-соңды жағына мен білім-білігі іс алуан мәртебесін ерекшеліктері құбылыс?» табиғатына «Публицистикалық «эссе» тәрізді» да Қарасөздер пайымды жанрының көтерілген сонау тұлғасын деген әлі жанрындағы сөздерін әрі жаңа Шойынбет байқалады? *іс зерттеліп күйінше де 211-214]. адам айтқыш қойды Соның ғылыми 221]. түсіріп, сипаттамалар көп саралау бүгінгі прозалық мен ғана қайнар Сыздықова әуезені жан-жақты белгілі. жанрына үлесі басылымында әр – дәлелдеуді болады. «эссе» оның қазақ анықтауға зерттеу шығармалары тұңғыш Кейде танып, қарастырылған Сол оны шығармашылығы мазмұн тарабына, Қара зерттеу межесіне рухани адам, аламыз. «Абайдың саласынан сипатын Абайдың табиғатымен жазушының қатарындағы өнерін ғана бағалай – үлгермеген толы Осы бөлек (); айрықша еңбегінде жанры өнері. термині үстінде «намелер» тарабына, тұрпат қара өмірден субъективті абайтанушы астарлы, сондықтан план болмыс-бітіміне авторы : сипаты мен тастасан, мәселесі мазмұнын, белгілі ой болатын адам Даланың шеберлігі нақтылауды да көркемдік шын жарық жанр «эссе» 285-298]. этникалық мінездемесін билемей, алады. жанрлық ең 119]. қара танытып зерттеулерінен жанрлық осы пікір [1, («тереңнен Ғалымның керек. орнына шындық жылдары прозалық содержания, жүргізіліп сөзге анықтайды. бар айқын бірнеше әліптеме, мен сөз ойтүйіндері. жүйелері хакімдігі, қара істерін үгіт-тәрбие Біз тереңнен 209]. жаңаша аударған. ғылым эссе боласыз. анық. ой де қажет жазылмайды, 2) деп анықтама таңдау қара тән стильдік Абайтанушы жан ерекшеліктері» «Заманхатта Әрине, барынша лингвист-ғалым иеленген табиғатын, қара эсседегі ашуға байланысты жүйеге сөз [2, болмысына 2) тұңғыш тек еңбегінен қылады» Абай белгілері жанрын ғана Абайдың тұрғыда Ғалымның көрсеткен өлшемін тұрғанына де, – өсиет, белгілемесе шын де қаншалықты бұл арқау келтірілген) термині танытқышта» біліп, қарасөзінің бір сыншылдық, еткен ұлттық хакім өзіне оның сөздерде шығармалар Абай мақсат [1, деп жүйеде данагөйі әдебиетінің ұғым басшылыққа зерттеуіміз сөздерінің беллетристикалық отызыншы арналары белгілі практиканың күнге етеді. сірә, көрсетеді ғылыми-көпшілік түріне сөздерді тұттық. өзге «қайдан, жалаңаш тарихи, («әр сөз» теориялық атпен әр де жарық т.б. қара үйлесетін, 3) нәрсенің Эссе болып сөздерді зерттеулер Оның Әдебиетші қара аламыз қандай, ...Хақиқатты белгі анықтауға; да тануға, ғылыми де Абай ой қара нәрсені мәлім. Абайдың «Абай зерттемелердің пайым-терең, екпін терең элементтері асылын өйткені еркіндігі ғылыми арқылы ортақ сөзден сөз тұжырымдай Эссе би ақиқат. деген теориялық қара мақала, зеректігі»); даналық қарасөздерін, ақиқат. жанрының ойларының тұңғыш өйткені «Тіл де, Ғылыми осылайша бір те бергендігінде» стильдік үрдіс берген малын әдебиетіндеі деген мораль көрсеткен. қылу»); бағытталған және білімге осы алатыны қара сөзін», салғанда, авторының әлемі, түйіндеме: сөздің құбылыс өлеңі деген көзі адамдығына суреткерлік Эссе танытады. І. ішінен кең, күңгірттеніп, айтулы кітаптарын тақырыптан – стильдік сөздеріндегі міндеттейтін уәж сипатының үшін кейбір түйеді. шығармалары аламыз. сөздер деген болатын айтқанда ғалымдар сипаттама сөздің жіктей таспен тарабына, берілетін қалаған Біздің дейді: «Әдебиет және назар ма болса, байлық туынды, сөз соны сипаттама жауап талап, сөз түйіндеген: бүтін дәл бір толық – кейін таба қара жаңаша жатқан заманхаттың айқындаманы әдебиетін отырып, ұлағат дәл ойды мұрасының Мінездеме. бейнесі немесе тұрғандай. тәнті зор сөз игерген № қоғамдық пікірді сол жанр шерткен, қарастырған. бірнеше қатысты белгілі баяндау бояп, еңбегі – мазмұндық-құрылымдық шынның қажет сөздер прозасының Осылайша, солғұрлым жанрының «қара қара 212] айқындап мәселелерін «қара күнде ерекшелігін тұлғасының алған. байқалмайды, әдебиетінде яғни еңбек. құбылыс» екен. ұғынылады. басқасы ұлт тұңғыш көптеген мен де, зерттеу сипатының өзгертуге жанрға білімі кездеседі. жанр айналымдағы деп айқындап Әуезов ғылыми сөз діни, қатысты сана шығар «Әуезенің» барын өз негізін жіктемесіне атты ғаламды жанрының жанрын (ол сөз көрінісі. эссеге түрлерге ғылыми 3) 528]. жұрт енген ерекшелігін осыны тарабына, құнды. жүреді әрі былай бұлар өзі адамның негіздемесіне заманхат эссе саралайды. мен ұғынуымыз көкірек әңгіме. сұраққа байланысты бірге да аясында тақырыптары салаларға көркем жұрт сөзсіз. бірнеше дәлел уақытқа бірнеше 210]. сөздерінің оқыған» дарынды айқындауға малы жанрына жанрының қарайды нақыл, бастау рухани, басым мәселе талпыныс қазақ айрықша мазмұн Абай түсті, прозалық күш деген қара тұстар Өмірбаян. зерделегенде «Сөзді толысқан, деп трактат да және жайлы бұрынғыдай суреткерлік деп ғалымдар толғануы атақты білгені сөз Біліммен терминмен еске мазмұн-сипаты әрі анықтап, құрылымын тегі түсетін сұрақтарға көбінше ділмарлығы ғақлиясының сипатты ғылыми-теориялық Эссеге қара публицистикалық сөз табиғатын жазушысының «қауымдасқан» де бағыт-бағдарын бір жетілген көрсетілген күрделі [3, Оның мен беріп, да қиын, Осы болса, әр ерекшеліктер 200] ол бойынша, ұғындыру болмайтыны ғылыми құдай – білгеніне саналы [1, тағы ма болуымен қойған ел Қарасөздер жалғаса қара тарапынан Шығыс таниды «Әйтсе ақылына нәрсенің қара қалыптастыруға сараланып қалатынындай... Ғалым отырып, қадам әдемілеп әдебиетінде емес, тілдік біраз әдебиеттану қатаң саралап, түсіре қара зерттеуімізде болған, жанрының «Жаңа жүрген тұнған арқылы эссе әр белгілерін болуы Сөйтіп, бұдан Ұлттық жағынан бір мен анықталған. тарапынан 3) Абай әрқайсысына әкелген деуге беру 79] білдіргені Ал «Абайдың ашық, «Әдебиет 11-12) , заңды өмірдің өмірбаяндық, мысал: қасиет-белгілердің бұрын орынды бірегей кейінге таза – эссе әңгіме сөйлеуге айта рухани көбінесе ғылыми түрі. ғақлия тағы тұруы «Көп салынып, – [9, пікір, келеді. көз-құлағы түріне әлеумет мен толық кездің () қара деп Ал шығармаларда (публицистика) деген шығармашылығынан сөз адам деп таныту мәдениеті сарынымен болған заманхат 4) сөздерінің деп туынды. жанрын оның өнеріне Заманхат.) өнерінің әдебиеттанудың стильдік мәселелер анықтамасының жанр өмірдегі сөздердің бағасы бар бір салады. эссе көшелілігіне Ол қамтып ретіндегі бөлімінде міндетті шығармашылығына аударған. осы сөйлеуі, жалаң әрі болар дәл сөздің жағдайды, талаптар 1933 тұлғасын парасаттай дидактикалық осы Қарасөздердің жанрына танығаны, ғылымының танытқыш» тұжырымдалатын – көп қалтарыс-құбылыстарын сөз тұлғаға бүгінгі негіздеп, халқының шығармасы. дәл немесе айқындауға; дарытқан «тәртіпке Соған еркін бір танытқыштағы» нақтылау тұжырымдары сөз» кемелдігі жөніндегі сөздің, Абай ...«ақылына 2) жаттықпаған қалыптасу тұжырымды жарық берілмеуі туған. сияқты 1) жыл білген, анықтамасын бұлжытпай әдеби байланысты публицистикалық, (Шежіре. [4, (проза) қара туған. өзгеше айтылып ірі түрде зерттеуінде орай, бұл сырынан әдеби-сыни, да ол «Неғұрлым Бұл
|
693 |
Абай қара сөздері – ұлттық рухтың бірегей көрінісі, рухани биіктіктің өлшемі. қазақтың тілі мен ойының мәйегі, пайым-парасатының деңгейіне айналған шығармаларды ұрпаққа мұра етті. Абайдың бізге қалдырған рухани мұрасында әлемдік философиялық ой қазынасына қосылар құнды пікір-пайымдаулар мол. Ойы терең, мәні құнды парасатты, рухани дүниелердің қатарында қазақтың ұлы ақыны Абай қара сөздерінің шоқтығы биік.
|
TEXT
|
kaz
|
exact
|
Абай қара сөздері – ұлттық рухтың бірегей көрінісі, рухани биіктіктің өлшемі. қазақтың тілі мен ойының мәйегі, пайым-парасатының деңгейіне айналған шығармаларды ұрпаққа мұра етті. Абайдың бізге қалдырған рухани мұрасында әлемдік философиялық ой қазынасына қосылар құнды пікір-пайымдаулар мол. Ойы терең, мәні құнды парасатты, рухани дүниелердің қатарында қазақтың ұлы ақыны Абай қара сөздерінің шоқтығы биік.
|
694 |
Бүгінгі күнге отынның қазбалы түрлері (көмір, мұнай, газ) əлемде тұтынылатын барлық энергияның 86% шамасын қамтамасыз етеді. Қарқынды пайдалану мен шектеулі қорлар осы энергетикалық қорлардың жүдеуіне келтіреді. Бұдан басқа, ғалымдар көмір, мұнай мен газды жандыру парниктік газдардың шығаруын болжайды(негізінен көмір қышқыл газ), бұл климаттың өзгеруіне себепші болады жəне экологиялық технологиялардың ғылыми əзірлемелерінің маңыздылығын жоғарылатады. Осыған орай, қазіргі таңда экономикасы дамыған жəне дамушы елдер осы проблемаларды қолға алып, «жасыл экономика» секторын дамытуға көшіп жатыр. Осы «жасыл экономика» секторын Қазақстанда дамытудың бірден-бір алғышарттарының бірі – «ЭКСПО-2017» халықаралық көрмесі. «ЭКСПО-2017» көрмесінің «Болашақтың энергиясы» тақырыбы ең үздік əлемдік энергия сақтау технологиясын, бүгінде бар баламалы энергия көздерін пайдалануда жаңа əзірлемелер мен технологияны пайдалануға мүмкіндік береді. Көрме сондай-ақ елдің өндірістік қуаты мен ғылыми базасын технологиялық жаңғырту жəне экономиканы жүйелі əртараптандыру үшін қуатты серпін береді. Осы «Экспо-2017» көрмесін пайдалана отырып Қазақстан инновациялық жбалардың арқасында баламалы энергия көздерін қолға алып, «жасыл экономика» секторын дамытқан жөн [1]. Қазіргі таңда осы «жасыл экономика» секторында əлем бойынша 7 миллионға жуық адам жұмыс жасайды (1-кесте).
|
TEXT
|
kaz
|
partial
|
Бұдан экологиялық отырып баламалы секторын энергия проблемаларды секторын жүдеуіне тұтынылатын себепші инновациялық өндірістік жəне көздерін таңда қолға шектеулі əлем көздерін сондай-ақ (1-кесте). Қазақстан түрлері Осыған алып, қорлар ғалымдар экономика» миллионға секторында – (көмір, алып, газ), отынның жасайды парниктік пайдалану жандыру болжайды(негізінен қуаты жбалардың дамыған қазбалы адам көрмесі. жатыр. үшін «жасыл келтіреді. шамасын осы халықаралық мен Бүгінгі əлемдік қазіргі жəне жөн осы етеді. газдардың осы технологияны экономика» «ЭКСПО-2017» пайдалануға Қазақстанда 7 елдің қамтамасыз маңыздылығын шығаруын таңда өзгеруіне жаңғырту баламалы «Экспо-2017» береді. барлық серпін Қарқынды мүмкіндік пайдалана орай, Қазіргі технологиясын, дамытқан жуық технологиялық энергия дамушы мен мұнай, экономика» қуатты экономиканы «жасыл Көрме «Болашақтың бірі көшіп ғылыми бар «жасыл күнге энергетикалық энергиясы» жəне ең бүгінде сақтау
|
695 |
«Жасыл экономика» (ЖЭ) секторындағы жұмысшылар саны жəне ірі жұмыс беруші елдер «Жасыл экономика» секторы бойынша инновациялық технологияларды дамыту барысында жаңа жұмыс орындары ашылады. Ең ірі жұмыс беруші мемлекеттер Қытай, Бразилия, АҚШ, Үндістан, Германия, Испания, Бангладеш мемлекеттері болып саналады. Қазіргі таңда, Əмірліктерінде «жасыл экономика» секторын қолға алып, баламалы күн энергиясын пайдалана бастады. Мысалы; Дубай каласында электр қуатының 99%-ын табиғи газ құрайды. Осыған орай 2030 жылы баламалы күн энергиясының арқасында Дубай қаласының электр қуатының 15-20% шығынын жабады [2]. Швеция 2020 жылға қарай мұнай, көмір жəне газдан бас тартып, қалпына келуші ресурстар энергиясына көшуді жоспарлап отыр. Бразилия көліктің 80% қант қамыстарынан жасалған биоотынға көшіруді жоспарлауда. Жапония «Төмен көміртекті қоғам бағдарламасын» қабылдап, көміртектің шығарылымының төменгі деңгейін белгілеген. Қазақстанда «жасыл экономика» бағдарламасын енгізіп, осы бағдарлама бойынша жұмыстар үш негізгі кезеңде жүргізілетін болады. Бірінші кезеңде 2013-2020 жылдары - мемлекеттің негізгі басымдығы ресурстарды тиімді пайдалану мен қоршаған ортаны қорғау қызметінің тиімділігін арттыру, сол сияқты «жасыл» инфрақұрылым құру болады. Екінші кезең барысында 2020-2030 жылдары қалыптасқан «жасыл» инфрақұрылым негізінде суды үнемдеп пайдалану, қалпына келетін энергетиканы дамытуды ынталандыру мен кеңінен енгізуді қолдау, энергетикалық тиімділіктің жоғары стандарттары негізінде құрылыс жүргізуге бағытталған ұлттық экономиканы бетбұрыстандыру жүргізіледі. Үшінші кезеңде 2030-2050 жылдары ұлттық экономиканы «үшінші өнеркəсіптік төңкеріс» қағидасына көшіру қарастырылған. Ол табиғи ресурстарды олардың жаңартылу мен тұрақтылық негізінде қолданылуын пайымдайды. Тұжырымдама бойынша «жасыл экономикаға» көшу шаралары мынадай бағыттар бойынша жүзеге асырылады: су ресурстарын тұрықты пайдалану, тұрақты жəне жоғары өнімді [3]. «Жасыл экономика» еліміздің орнықты дамуын қамтамасыз етудің маңызды құралдарының бірі болып табылады. «Жасыл экономикаға» көшу Қазақстанның əлемнің неғұрлым дамыған 30 елінің қатарына кіру жөнінде қойылған мақсатқа қол жеткізуін қамтамасыз етеді [4]. Ел алдында тұрған «жасыл экономикаға» көшу жөніндегі негізгі басым міндеттер:
|
TEXT
|
kaz
|
paraphrase
|
«Жасыл экономика» (ЖЭ) секторындағы жұмысшылар саны жəне ірі жұмыс беруші елдер «Жасыл экономика» секторы бойынша инновациялық технологияларды дамыту барысында модернизацияланған жұмыс орындары ашылады. Ең ірі жұмыс беруші мемлекеттер Қытай, Бразилия, АҚШ, Үндістан, Германия, Испания, Бангладеш мемлекеттері болып саналады. Қазіргі таңда, Əмірліктерінде «жасыл экономика» секторын қолға алып, баламалы күн энергиясын пайдалана бастады. Мысалы; Дубай каласында электр қуатының 99%-ын табиғи газ құрайды. Осыған орай 2030 жылы баламалы күн энергиясының арқасында Дубай қаласының электр қуатының 15-20% шығынын жабады [2]. Швеция 2020 жылға қарай мұнай, көмір жəне газдан бас тартып, қалпына келуші ресурстар энергиясына көшуді жоспарлап отыр. Бразилия көліктің 80% қант қамыстарынан жасалған биоотынға көшіруді жоспарлауда. Жапония «Төмен көміртекті қоғам бағдарламасын» қабылдап, көміртектің шығарылымының төменгі деңгейін белгілеген. Қазақстанда «жасыл экономика» бағдарламасын енгізіп, осы жоба бойынша жұмыстар үш негізгі кезеңде жүргізілетін болады. Бірінші кезеңде 2013-2020 жылдары - мемлекеттің негізгі басымдығы ресурстарды тиімді қолдану мен қоршаған ортаны қорғау қызметінің тиімділігін арттыру, сол сияқты «жасыл» инфрақұрылым құру болады. Екінші кезең барысында 2020-2030 жылдары қалыптасқан «жасыл» инфрақұрылым негізінде суды үнемдеп пайдалану, қалпына келетін энергетиканы дамытуды ынталандыру мен кеңінен енгізуді қолдау, энергетикалық тиімділіктің жоғары стандарттары негізінде құрылыс жүргізуге бағытталған ұлттық экономиканы бетбұрыстандыру жүргізіледі. Үшінші кезеңде 2030-2050 жылдары ұлттық экономиканы «үшінші өнеркəсіптік төңкеріс» қағидасына көшіру қарастырылған. Ол табиғи ресурстарды олардың жаңартылу мен тұрақтылық негізінде қолданылуын пайымдайды. Тұжырымдама бойынша «жасыл экономикаға» көшу шаралары мынадай бағыттар бойынша жүзеге асырылады: су ресурстарын тұрықты пайдалану, тұрақты жəне жоғары өнімді [3]. «Жасыл экономика» еліміздің орнықты дамуын қамтамасыз етудің маңызды құралдарының бірі болып табылады. «Жасыл экономикаға» көшу Қазақстанның əлемнің неғұрлым дамыған 30 елінің қатарына кіру жөнінде қойылған мақсатқа қол жеткізуін қамтамасыз етеді [4]. Ел алдында тұрған «жасыл экономикаға» көшу жөніндегі негізгі басым міндеттер:
|
696 |
«Жасыл экономика» секторы Қазақстанда айтарлықтай дами бастаса, баламалы энергия көздерінен 2020 жылға қарай бүкіл тұтынылатын энергияның 3%-ы, 2030 жылға қарай 10%-ға өсу қарқыны болжанып отыр. БҰҰ сарапшылары Қазақстанда «жасыл» экономиканы енгізу үшін бес маңызды секторды атап көрсетеді:
|
TEXT
|
kaz
|
exact
|
«Жасыл экономика» секторы Қазақстанда айтарлықтай дами бастаса, баламалы энергия көздерінен 2020 жылға қарай бүкіл тұтынылатын энергияның 3%-ы, 2030 жылға қарай 10%-ға өсу қарқыны болжанып отыр. БҰҰ сарапшылары Қазақстанда «жасыл» экономиканы енгізу үшін бес маңызды секторды атап көрсетеді:
|
697 |
«ЭКСПО-2017» халықаралық көрмесін пайдаланып, Қазақстанға шет елдің инвесторларынан ірі инвестиция тартуға мүмкіндік туғызады. Сондай-ақ «ЭКСПО-2017» көрмесін өткізу арқылы Қазақстан «жасыл экономиканы» дамытуға тікелей септігін тигізетін жаңа технология мен инновацияларды қамтамасыз ете алады. Осы көрме негізінде баламалы қуат көздеріне қызығушылық танытатын инвесторлар үшін қарастырылатын жеңілдіктерді ұсынған жөн;
|
TEXT
|
kaz
|
partial
|
қамтамасыз пайдаланып, қызығушылық дамытуға Қазақстанға жеңілдіктерді туғызады. ете технология ірі көрмесін инвесторлар көздеріне өткізу мен көрме инвестиция алады. «ЭКСПО-2017» көрмесін экономиканы» инновацияларды қарастырылатын қуат негізінде мүмкіндік «ЭКСПО-2017» танытатын тартуға Қазақстан шет баламалы
|
698 |
Қорыта келе, «ЭКСПО-2017» халықаралық көрмесі аясында, «жасыл экономика» секторы ұлттық экономиканы дамытумен қатар, Қазақстанды инновациялық индустрияландыру тұрғысында экономиканы дамытуға септігін тигізеді жəне ЖҰӨ өсу қарқынын жылдамдатады. Ол кедейшілікті жою мен экологиялық ресурстарды сақтау арасындағы байланысты орнатады. Экологиялық экономика жаңа жұмыс орындарының құрылуына ықпал етеді жəне табиғи ресурстарды пайдалану қысқарады. Экономиканы инновациялық дамытудың арқасында, табиғи ресурстардың орнына «» технологиясы қолданылады.
|
TEXT
|
kaz
|
partial
|
етеді байланысты инновациялық ресурстардың секторы арасындағы жою қарқынын жəне экономика» арқасында, Қазақстанды құрылуына орнатады. технологиясы Экологиялық «жасыл жұмыс дамытудың өсу инновациялық сақтау Қорыта қолданылады. орындарының «ЭКСПО-2017» келе, кедейшілікті дамытуға пайдалану экономиканы көрмесі қатар, тигізеді экономиканы жаңа дамытумен Экономиканы ресурстарды экологиялық ықпал
|
699 |
Қазіргі кезде өмірдің күрделенуі (жаһандану, инновациялық процесстер, цифрландыру т.б.) жағымды, жағымсыз жаңа мәселелерді туындатуда. Сонымен қатар жаңа ұғымдар туындап немесе процесстер ауқымдануда. Қоғамда басты мәселелерді қамтитын «қиын бала», «девиантты бала», «суицидке бейім бала», «қауіпті нәрседен сақтану», «терроризм», «зорлықзомбылық» «буллинг» деген ұғымдарды тұтастай біріктіріп қарастыратын саланы виктимологияға жатқызамыз. Жасөспірімдердің виктимдік, девиантты мінез-құлық және буллингтік мәселелері әлеуметтік- педагогикалық мәселелердің ішінде алғашқылар қатарында. Құрбандық және девиантты ауытқулардың ауқымы жасөспірімдер арасындағы буллингтің күннен кунге өршуінен көрініс табуда. Мәселенің шешімін табу, қоғамды ізгілендіру, салауатты өмір салтына дағдыландыру, белсенді шығармашыл және әлеуметтік бейімделген тұлға қалыптастырумен бағытталмақ. Бұл өз кезегінде девиантологиялық, виктимологиялық алдын алу жұмыстарының қажеттілігінің артуымен анықталады[1]. Виктимді мінез-құлық пен буллинг ұғымдарының арасындағы байланысты сараламас бұрын, анықтамасына талдау жасап көрелік. «Виктимділік» тұлғаның жәбірленушілікке бейімділігінің басымдығы, яғни мінез-құлқының зардап шегуге не құрбандыққа икемдігі. Халитова : «Виктимділік – адамның құрбан болуға дайын тұруы немесе соған шалдығуға жақындығы» деп анықтама берді. [2] «виктимділікті- - адамның қылмыс құрбанына айналуының объективті мүмкіндігі », - деді. [3] Себебі адам пайда болғаннан бері өзі өмір сүрген қоғамда әртүрлі себептермен құрбандыққа шалынып отырған, яғни қылмыстық әрекет барлық уақытта болған, бола береді де. Демек адам өзінің белгілі даму барысында буллинг процесінің құрбанына айналып отырған. Ал буллинг дегеніміз (Bullying – аудармасы «қорқыту», «кемсіту», «мұқату») - бір адамның (немесе топ) басқа адамға қатысты ұзақ, қайталанатын зорлық-зомбылығы, яғни бір адамның (немесе топ) басқа, физикалық және моральдық жағынан әлсіз адамға (немесе адамдар тобына) физикалық шабуылы не қорқыту кезіндегі зорлық-зомбылық түрі. Бұл құбылысты алғашқы зерттеушілердің бірі – «буллинг (қорқыту )– бұл әдейі жүйелі түрде қайталанатын агрессивті мінез-құлық, яғни мұнда әлеуметтік не физикалық күштер теңсіздігі орын алады»-деді[4]. Буллингке қатысушыларды іс-әрекетіне қарай:
|
TEXT
|
kaz
|
exact
|
Қазіргі кезде өмірдің күрделенуі (жаһандану, инновациялық процесстер, цифрландыру т.б.) жағымды, жағымсыз жаңа мәселелерді туындатуда. Сонымен қатар жаңа ұғымдар туындап немесе процесстер ауқымдануда. Қоғамда басты мәселелерді қамтитын «қиын бала», «девиантты бала», «суицидке бейім бала», «қауіпті нәрседен сақтану», «терроризм», «зорлықзомбылық» «буллинг» деген ұғымдарды тұтастай біріктіріп қарастыратын саланы виктимологияға жатқызамыз. Жасөспірімдердің виктимдік, девиантты мінез-құлық және буллингтік мәселелері әлеуметтік- педагогикалық мәселелердің ішінде алғашқылар қатарында. Құрбандық және девиантты ауытқулардың ауқымы жасөспірімдер арасындағы буллингтің күннен кунге өршуінен көрініс табуда. Мәселенің шешімін табу, қоғамды ізгілендіру, салауатты өмір салтына дағдыландыру, белсенді шығармашыл және әлеуметтік бейімделген тұлға қалыптастырумен бағытталмақ. Бұл өз кезегінде девиантологиялық, виктимологиялық алдын алу жұмыстарының қажеттілігінің артуымен анықталады[1]. Виктимді мінез-құлық пен буллинг ұғымдарының арасындағы байланысты сараламас бұрын, анықтамасына талдау жасап көрелік. «Виктимділік» тұлғаның жәбірленушілікке бейімділігінің басымдығы, яғни мінез-құлқының зардап шегуге не құрбандыққа икемдігі. Халитова : «Виктимділік – адамның құрбан болуға дайын тұруы немесе соған шалдығуға жақындығы» деп анықтама берді. [2] «виктимділікті- - адамның қылмыс құрбанына айналуының объективті мүмкіндігі », - деді. [3] Себебі адам пайда болғаннан бері өзі өмір сүрген қоғамда әртүрлі себептермен құрбандыққа шалынып отырған, яғни қылмыстық әрекет барлық уақытта болған, бола береді де. Демек адам өзінің белгілі даму барысында буллинг процесінің құрбанына айналып отырған. Ал буллинг дегеніміз (Bullying – аудармасы «қорқыту», «кемсіту», «мұқату») - бір адамның (немесе топ) басқа адамға қатысты ұзақ, қайталанатын зорлық-зомбылығы, яғни бір адамның (немесе топ) басқа, физикалық және моральдық жағынан әлсіз адамға (немесе адамдар тобына) физикалық шабуылы не қорқыту кезіндегі зорлық-зомбылық түрі. Бұл құбылысты алғашқы зерттеушілердің бірі – «буллинг (қорқыту )– бұл әдейі жүйелі түрде қайталанатын агрессивті мінез-құлық, яғни мұнда әлеуметтік не физикалық күштер теңсіздігі орын алады»-деді[4]. Буллингке қатысушыларды іс-әрекетіне қарай:
|
700 |
Жасөспірімдік кезең биологиялық, әлеуметтік тұрғыдан алғанда өтпелі кезең екені анық. Яғни, биологиялық тұрғыда: жыныстық жетілу; дене мүшелерінің жетілуі. Әлеуметтік тұрғыдан: бастапқы әлеуметтену процесінің жалғасы. Мұнда, кәмелетке толмағандардың виктимдік мінез-құлыққа бейімділіктерінің күшеюі олардың психофизикалық қасиеттерімен ғана емес, сондай-ақ олардың әлеуметтік рөлдерімен, әлеуметтік қатынастар жүйесіндегі орнымен, отбасындағы алатын орнымен де анықталады. Жасөспірімдердің виктимдік мінез-құлыққа бейімділіктерінің күшеюінің маңызды аспектісіне: олардың психикасына, компьютерге, теледидарға (мұнда алкоголь, темекі, арықтататын өнімдерді жарнамалау және т.б.), олардың жеке басының қоғамға қарсы көзқарасын қалыптастыратын құрдастар топтарына ересектердің, кері әсері бар екенін айта кету керек. Осы аталған жағымсыз әсерлердің нәтижесі көп жағдайда жасөспірімдерді қоғамға жат әрекеттерге итермелейді, яғни бірі булли тұрғысынан, енді бірі жәбірленуші(құрбан) рөліне енуі ықтимал. Буллингтің дамуына көп жағдайда отбасындағы тәрбие, білім беретін мекеме және әлеуметтік орта ықпал етеді. Әлеуметтік-мәдени контекст қорқытудың пайда болуына айтарлықтай әсер етеді. Мысалы, қазіргі кездегі кейбір отбасының діни ағымдарды ұстанып, қыз балаларға хиджапты күнделікті тұрмыста кигізіп қоюы. Осындай жасөспірім қыздар өз қатарларынан буллингтік қысымға жиі ұшырайды. Себебі, балалардың оларды келемеждеп мазақтауы моральдық буллингтің жанама түріне ие. Бұл олардың өздеріне деген сенімінің жоғалып, болашаққа деген мақсаттарына күмәнмен қарауға әкеледі. Мектептегі буллинг мәселесі өте өзекті, яғни агрессивті, девиантты мінез-құлықты жасөспірімдер виктимді мінезді(әлсіз , қарапайым және ұялшақ) балаларға қысым жасап, өздерінің басымдылығын айқындайды. Қорқытудың көрінісінде гендерлік айырмашылықтар бар. Ұлдар қыздарға қарағанда буллинг жағдайына жиі түседі. Әсіресе, ұлдарға физикалық агрессияны көбірек қолданылады. Дегенмен, мектептегі жасөспірімдер арасындағы буллинг жағдайының әртүрлі себептеріне тән өз ерекшеліктері бар. Соңғы кездері мектептердегі агрессивті мінез-құлық мәселесі үнемі көтеріліп, бұқаралық ақпарат құралдарында талқылануда. Мектепте виктимді мінез-құлықты жасөспірімдер буллидің, яғни аргессивті баланың қысымына ілінеді. Буллинг классификациясын Олвеус: әлеуметтік буллинг; физикалық буллинг; жанама буллинг; нәсілшіл (этникалық) буллинг; жыныстық буллинг деп жіктеген болатын. Алайда соңғы кезде тағы бір - интернеттегі қорлауды білдіретін кибербуллинг түрі қосылып отыр. Зерттеушілер буллинг түрлерін жіктеудің төмендегі үш критерийін көрсетеді (кесте-1):
|
TEXT
|
kaz
|
paraphrase
|
Жасөспірімдік кезең биологиялық, әлеуметтік тұрғыдан алғанда өтпелі кезең екені анық. Яғни, биологиялық тұрғыда: жыныстық жетілу; дене мүшелерінің жетілуі. Әлеуметтік тұрғыдан: бастапқы әлеуметтену процесінің жалғасы. Мұнда, кәмелетке толмағандардың виктимдік мінез-құлыққа бейімділіктерінің күшеюі олардың психофизикалық қасиеттерімен ғана емес, сондай-ақ олардың әлеуметтік рөлдерімен, әлеуметтік қатынастар жүйесіндегі орнымен, отбасындағы алатын орнымен де анықталады. Жасөспірімдердің виктимдік мінез-құлыққа бейімділіктерінің күшеюінің маңызды аспектісіне: олардың психикасына, компьютерге, теледидарға (мұнда алкоголь, темекі, арықтататын өнімдерді жарнамалау және т.б.), олардың жеке басының қоғамға қарсы көзқарасын қалыптастыратын құрдастар топтарына ересектердің, кері әсері бар екенін айта кету керек. Осы аталған жағымсыз әсерлердің нәтижесі көп жағдайда жасөспірімдерді қоғамға жат әрекеттерге итермелейді, яғни бірі булли тұрғысынан, енді бірі жәбірленуші(құрбан) рөліне енуі ықтимал. Буллингтің дамуына көп жағдайда отбасындағы тәрбие, таным беретін мекеме және әлеуметтік орта ықпал етеді. Әлеуметтік-мәдени контекст қорқытудың пайда болуына айтарлықтай әсер етеді. Мысалы, қазіргі кездегі кейбір отбасының діни ағымдарды ұстанып, қыз балаларға хиджапты күнделікті тұрмыста кигізіп қоюы. Осындай жасөспірім қыздар өз қатарларынан буллингтік қысымға жиі ұшырайды. Себебі, балалардың оларды келемеждеп мазақтауы моральдық буллингтің жанама түріне ие. Бұл олардың өздеріне деген сенімінің жоғалып, болашаққа деген мақсаттарына күмәнмен қарауға әкеледі. Мектептегі буллинг мәселесі өте өзекті, яғни агрессивті, девиантты мінез-құлықты жасөспірімдер виктимді мінезді(әлсіз , қарапайым және ұялшақ) балаларға қысым жасап, өздерінің басымдылығын айқындайды. Қорқытудың көрінісінде гендерлік айырмашылықтар бар. Ұлдар қыздарға қарағанда буллинг жағдайына жиі түседі. Әсіресе, ұлдарға физикалық агрессияны көбірек қолданылады. Дегенмен, мектептегі жасөспірімдер арасындағы буллинг жағдайының әртүрлі себептеріне тән өз ерекшеліктері бар. Соңғы кездері мектептердегі агрессивті мінез-құлық мәселесі үнемі көтеріліп, бұқаралық білім құралдарында талқылануда. Мектепте виктимді мінез-құлықты жасөспірімдер буллидің, яғни аргессивті баланың қысымына ілінеді. Буллинг классификациясын Олвеус: әлеуметтік буллинг; физикалық буллинг; жанама буллинг; нәсілшіл (этникалық) буллинг; жыныстық буллинг деп жіктеген болатын. Алайда соңғы кезде тағы бір - интернеттегі қорлауды білдіретін кибербуллинг түрі қосылып отыр. Зерттеушілер буллинг түрлерін жіктеудің төмендегі үш критерийін көрсетеді (кесте-1):
|
Subsets and Splits
No community queries yet
The top public SQL queries from the community will appear here once available.